Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m. Girifl

(1)

Girifl

“Ergenlik ça¤›” çocukluktan eriflkinli¤e geçifl döne- mi olarak tan›mlanan, fiziksel ve ruhsal birçok de¤i- flikli¤in gerçekleflti¤i bir yaflam dilimidir. Ancak, eriflkin sa¤l›k davran›fllar›n›n ve yaflam biçiminin birey- den bireye çok büyük farkl›l›klar gösterdi¤i ve bu özelliklerin ergenlik ça¤›nda flekillendi¤i bilinmektedir. Örne¤in araflt›rmalar sigara içme davran›fl›n›n 11 yafl›nda bafllayabildi¤ini ortaya koymufltur^(1,2). Benzer flekilde alkol ya da madde ba¤›ml›s› olan eriflkinlerin ço¤unun bu maddeleri ilk kez ergenlik döneminde denedikleri de bilinmektedir⁽²⁾. Di¤er taraftan günümüzde, adolesanlar›n sa¤l›¤›n› tehdit eden nedenlerin büyük ölçüde kendi davran›fllar›n- dan kaynakland›¤› bilinmektedir. Giderek daha çok say›da genç eskisine oranla daha küçük yafllarda sa¤l›¤›n› riske atabilecek veya direkt olarak etkileye-

bilecek davran›fllarda bulunmaktad›r (3). Tüm dün- yada, mortalite riski, geliflen koruyucu sa¤l›k hizmet- lerine paralel olarak çocukluk ça¤›nda yafl büyüdük- çe giderek azalma e¤ilimi göstermektedir. Adolesan döneminde ise mortalite riski birden artmaktad›r. Bu risk art›fl› bafll›ca kazalar, intihar, adam öldürme ve AIDS’e ba¤l› olarak geliflmektedir⁽⁴⁾.

Sigara içme, alkol ve uyuflturucu kullanma, yüksek ya¤ ve karbonhidrat içerikli ancak besin de¤eri dü- flük yiyeceklerin fazla tüketilmesi, sürekli diyet yapma, pasif bofl zaman aktivitelerine fazla, spora az zaman ay›rma, emniyetsiz ve ehliyetsiz araç kullanma ve korunmas›z cinsel iliflkiye girme gibi riskli davra- n›fllar ergenlik döneminde s›k karfl›lafl›lan sorunlar›

oluflturmaktad›r^(5-12). Bu riskli davran›fllar›n bu dö- nemde engellenmemesi veya düzeltilmemesi halin- de, ergenlik döneminde yol açt›klar› problemlere ek olarak eriflkin yaflam biçimini de olumsuz etkileme-

(2)

leri söz konusu olacakt›r.

Ergenlik dönemi riskli davran›fllar›yla ilgili bir di¤er önemli noktay› ise ergenlerin birden fazla riskli davran›fl› bir arada gösterme e¤iliminde olmalar› oluflturmaktad›r⁽¹³⁾. ABD’de ergenlerin yapt›¤› motorlu araç kazalar›n›n % 57’sinde sürücünün ehliyetsiz oldu¤u saptanm›flt›r⁽¹⁴⁾. fiili’de intihar girifliminde bulunan gençlerden % 65’inin intihar giriflimi s›ras›nda alkollü oldu¤u belirlenmifltir⁽⁴⁾. Pasif bofl zaman akti- viteleriyle fazla zaman geçiren adolesanlar›n spor yapan adolesanlara göre daha sa¤l›ks›z beslendik- leri gözlenmifltir⁽¹¹⁾. Bu nedenle o an için sadece bir riskli davran›fl› gösterdi¤i saptanan adolesan›n bile dikkatli olarak de¤erlendirilmesi, yönlendirilmesi ve e¤itilmesi gerekmektedir.

Türkiye gibi 15-19 yafl aras› gençlerin nüfusun % 10.8’ini oluflturdu¤u bir ülkede adolesanlar›n madde ba¤›ml›l›¤› d›fl›ndaki riskli davran›fllar›n› araflt›ran genifl kapsaml› bir araflt›rma bulunmamaktad›r⁽¹⁵⁾. Bu nedenle ‹stanbul liselerinde okuyan gençlerin kendileri taraf›ndan ifade edilen sa¤l›k durumlar›, riskli davran›fllar› ve bu davran›fllar›n ortaya ç›kmas›- na neden olan sosyal ve kiflisel faktörler hakk›nda bilgi sahibi olabilmek, ayn› zamanda gençlerin sa¤- l›klar›n› korumak ve gelifltirmek üzere haz›rlanacak programlarda öncelikleri tespit edebilmek amac›yla kesitsel bir araflt›rma planland›. Bu yaz›da bu araflt›r- man›n bir parças› olarak, gençlerin sa¤l›kla ilgili davran›fllar›n›n›n prevalans› ve cinsiyete ve s›n›flara gö- re farkl›l›klar› bildirilmektedir.

Yöntem ve Gereçler

Bu çal›flma, ‹stanbul’da liseye devam eden ergenlerin kendileri taraf›ndan ifade edilen sa¤l›k durumlar›- n›, sa¤l›kla ilgili davran›fllar›n› ve bunlara etki eden faktörleri belirlemek üzere planlanm›fl, ö¤rencilerin kendilerinin okuyup yan›tlad›klar› soru formlar›n›n de¤erlendirilmesine dayanan kesitsel araflt›rman›n bir bölümünü oluflturmaktad›r. Araflt›rmaya ‹stanbul ilinde 26 resmi veya özel lise ve lise dengi meslek okulunda okuyan 4200 ö¤renci kat›ld›. Bu araflt›rma için ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Dekanl›¤›ndan ve ‹stanbul ‹l Milli E¤itim Müdürli-

¤ü’nden gerekli izin al›nd›.

Ö

Örrnneekklleemm sseeççiimmii

Örneklem seçimi için katmanl› küme yöntemi kullan›ld›. Örneklem birimi “okul” kabul edildi. Kat-

manlama öncelikle ilçelerin flehirlileflme derecesi- ne göre yap›ld› (metropolitan, küçük ilçe, ve k›rsal alan). Liseler resmi ve özel liseler olarak ve e¤itim tiplerine göre grupland›r›ld› (genel, Anadolu lisesi, meslek lisesi). Araflt›rmaya dahil edilecek okullar

‹stanbul ‹l Milli E¤itim Müdürlü¤ü taraf›ndan haz›r- lanm›fl “1995/ 96 okullar rehberi”nden yararlan›larak belirlendi⁽¹⁶⁾. ‹stanbul ilinde 208 devlet lisesinde 154 959 ö¤renci ve 140 özel lisede 24 666 ö¤renci oldu¤u saptand›. Örneklem büyüklü¤ü her s›n›f için, 1290 kifli devlet okullar›ndan, 210 kifli özel okullardan olmak üzere 1500 kifli olarak belirlendi. Bu örneklem büyüklü¤üyle %95 güven,

%80 güç, ± 3 hata pay› ve 1.44 etki boyutu sa¤- lanaca¤› saptand›.

Okullar 19 farkl› ilçeden rastlant›sal olarak seçildi.

Okul içerisinde s›n›flar da okula gidildi¤i gün rastlan- t›sal olarak belirlendi. Soru formlar›n›n uygulanaca¤›

gün seçilen s›n›flarda bulunan ö¤rencilerin hepsi araflt›rma grubuna dahil edildi.

A

Arraaflfltt››rrmmaaddaa kkuullllaann››llaann vveerrii ttooppllaammaa aarraaççllaarr››

Araflt›rmada veri toplama arac› olarak iki ayr› soru formu kullan›ld›.

Birinci soru formu 18 sayfa ve 84 sorudan oluflmaktayd›. Bu soru formu daha önce Dünya Sa¤l›k Örgü- tü Avrupa bölgesi taraf›ndan 1997/1998 y›l›nda ya- p›lan “Okul ça¤›ndaki çocuklar›n sa¤l›kla ilgili davra- n›fllar›” (HBSC 98) adl› araflt›rmada kullan›lm›flt›.

Soru formunu araflt›rmam›zda kullanabilmek için HBSC 98 yürütücüsünden izin al›nd›⁽¹²⁾.

HBSC 98 soru formu çekirdek sorular ve odak sorular› olmak üzere iki ana bölümden oluflmaktayd›.

Çekirdek sorular; baz› demografik özellikler, sa¤l›kla ilgili davran›fllar, ö¤rencilerin kendi sa¤l›klar›yla ilgili görüflleri, psikososyal uyumlar›, arkadafl iliflkileri, okullar› hakk›ndaki görüflleri ve okullar›n›n üzerlerin- deki etkileri hakk›nda bilgi toplayan sorulardan; odak sorular› ise, okul deneyimleri, aile iliflkileri, sosyoeko- nomik durum ve fiziksel görünümle ilgili sorulardan olufluyordu. Ayr›ca, 1997/1998 HBSC araflt›rma- s›nda kullan›m› ülkelerin iste¤ine b›rak›lm›fl soru gruplar›ndan fliddetle ve t›bbi tedaviyi gerektiren ancak öldürücü olmayan kazalarla ilgili olanlar› ana soru formuna eklendi. Araflt›rmac›lar›n uçucu-uyuflturucu madde kullan›m› (1 soru), cinsel davran›fllar (3 soru), fiziksel ve cinsel istismar (5 soru) konular›nda haz›rlad›klar› sorular, bu konular›n da incelenmesi gerekti¤i düflünüldü¤ünden soru formuna eklendi.

(3)

Araflt›rmada kullan›lan 2. veri toplama arac› 4 sayfa ve 112 sorudan oluflan, geçerlilik ve güvenilirlik araflt›rmas› önceden yap›lm›fl olan Ahenbach’›n

“11-18 yafl grubu gençler için kendini de¤erlendirme” ölçe¤iydi⁽¹⁷⁾. Bu ölçe¤in araflt›rmada kullan›labil- mesi için gereken izin al›nd›.

U

Uyygguullaammaa P

Piilloott

HBSC 98 soru formunun pilot çal›flmas› araflt›rma grubuna dahil edilmeyen bir devlet lisesinde 120 ö¤renciyle yap›ld›. Pilot çal›flma sonras›nda baz› sorular›n anlam›n› netlefltirmek için birkaç kelime de¤i- flikli¤i yap›ld›.

G Geenneell

Araflt›rmaya kat›lmak üzere seçilmifl okullar›n mü- dürlerine önce mektupla, 2 hafta sonra ise telefonla haber verildi. ‹ki özel okul müdürü d›fl›nda araflt›rmaya kat›lmay› reddeden olmad›. Soru formu tüm okullarda 45-60 dakikal›k bir ders süresinde uyguland›.

S›n›fta uygulama s›ras›nda araflt›rmac›lardan bir kifli, daha önce e¤itilmifl bir anketör ve s›n›f veya ders ö¤retmeni bulundu. Uygulama öncesi ö¤renciler araflt›rmac› taraf›ndan bilgilendirilirken ve ö¤- rencilerin sorular› yan›tlan›rken standart bir yöner- ge izlendi. Uygulamaya bafllamadan önce hem araflt›rmac› taraf›ndan sözlü olarak, hem de soru formunun ilk sayfas›nda yaz›l› olarak ö¤rencilere araflt›rmaya kat›l›m›n iste¤e ba¤l› oldu¤u, verilen yan›tlar›n anonim kalaca¤›, dürüst yan›tlar verme- nin önemi, soru formlar› üzerine isimlerini yazmala- r›n›n gereksiz oldu¤u belirtildi ve soru formlar›n›n doldururken birbirleriyle konuflmamalar› rica edildi.

Ö¤rencilerden araflt›rmaya kat›lmay› reddeden olmad›. Soru formlar›n›n uygulanmas› aflamas› Mart- Nisan 2000 aylar›nda tamamland›.

D

Daavvrraann››flflllaarr››nn ttaann››mmllaannmmaass››

Bu çal›flmada istatistiki de¤erlendirme için öncelikle yan›tlar araflt›r›lan tüm davran›fllar için dikotom haline getirildi.

S

Siiggaarraa iiççmmee ddaavvrraann››flflllaarr››

Sigara deneme: Yaflam› boyunca en az bir bütün sigaray› içmifl olmak. Düzenli sigara içme: Günde en az bir sigara içiyor olmak.

A

Allkkoollllüü iiççkkii kkuullllaann››mm››

Alkol deneme: Herhangi bir alkollü içkiyi tatm›fl olmak. Alkol kullanma: O anda nadiren de olsa bira, rak›, flarap, votka, cin veya di¤er alkollü içkilerden bir veya birden fazlas›n›n içiyor olmak. S›k alkol kullan-

ma: En az ayda bir kez herhangi bir alkollü içkiyi içi- yor olmak. S›k bira içme: En az ayda bir kez bira içi- yor olmak. Sarhofl olma: Yaflam› boyunca en az bir kez sarhofl olmufl olmak.

M

Maaddddee kkuullllaann››mm››

Madde kullanma: Yaflam› boyunca en az bir kez uyuflturucu madde (esrar, eroin, morfin, kokain, marihuana, LSD), uçucu madde (tiner, bali) veya doktor taraf›ndan reçete edilmemifl yat›flt›r›c›, sakinlefltirici, amfetamin ve anabolizan steroid içeren ilaçlar- dan en az birini kullanm›fl olmak. Uyuflturucu kullanma: Yaflam› boyunca en az bir kez marihuana, esrar, eroin, morfin, kokain, LSD’den en az birini kullanm›fl olmak. Uçucu madde kullanma: Hayat› boyunca en az bir kez tinel ya da bali kullanm›fl olmak.

B

Booflfl zzaammaann aakkttiivviitteelleerrii

Az egzersiz: Haftada 1 defadan az terleyecek ya da nefes nefese kalacak a¤›rl›kta egzersiz yapmak. K›- sa süreli egzersiz: Haftada 1 saat veya daha az sü- reyle nefes nefese kalacak ya da terleyecek a¤›rl›k- ta egzersiz yapmak. Uzun süre televizyon izleme:

Günde en az 4 saat süreyle televizyon izlemek.

Uzun süre bilgisayar oyunu oynama: Haftada en az 4-6 saat süreyle bilgisayar oyunu oynamak.

B

Beesslleennmmee ddaavvrraann››flflllaarr›› vvee ddiiflfl ssaa¤¤ll››¤¤››

S›k meflrubat içme, s›k kek/ pasta yeme, s›k cips/

patates k›zartmas› yeme, s›k fleker/ çikolata yeme, s›k hamburger/ salam/ sosis yeme, s›k çay/ kahve içme: Bu yiyecek veya içecekleri günde en az bir kez tüketmek. Az difl f›rçalama: Her gün en az bir kez difl f›rçalamamak. Perhiz yapma: O anda kilo kaybetmek için perhizde olmak.

T

Trraaffiikk kkuurraallllaarr››

Düzenli kemer takmama: Arabaya binildi¤inde emniyet kemerinin her zaman tak›lmamas›. Düzenli kask takmama: Bisiklete binildi¤inde her zaman kask ta- k›lmamas›. Ehliyetsiz araba kullanma: Sürücü ehliye- ti olmad›¤› halde araba kullanmak.

fi

fiiiddddeett iillee iillggiillii ddaavvrraann››flflllaarr

Okulda zorbal›¤a u¤rama: Son yar› y›lda en az bir kez zorbal›¤a u¤ram›fl olmak. Silahla zorbal›¤a u¤- rama: Son yar› y›lda okulda veya okul çevresinde sopa, çak›, b›çak ya da ateflli silahla en az bir kez zorbal›¤a u¤ram›fl olmak. Okulda zorbal›k yapma:

Son yar› y›lda okulda en az bir kez di¤er ö¤rencilere zorbal›k yapmak. Silah tafl›ma: Son yar› y›lda okulda ya da okul çevresinde en az bir kez sopa, çak›, b›çak ya da ateflli silah tafl›mak. Kavga etme:

(4)

Son 12 ay içinde en az bir kez dövüflmek (fiziksel kavga). Yaralanmayla sonuçlanan kavga: Son 12 ay içinde en az bir kez doktor ya da hemflire tara- f›ndan tedavi edilmelerini gerektirecek a¤›rl›kta ya- ralanmalar›na yol açan kavgaya kar›flmak.

C

Ciinnsseell aakkttiivviitteelleerr

Cinsel iliflkiye girme: Yaflam› boyunca en az bir kez cinsel iliflkiye girmek. Korunmas›z cinsel iliflki: Haya- t› boyunca en az bir kez prezervatif kullanmadan cinsel iliflkiye girmek olarak tan›mland›lar.

‹‹ssttaattiissttiikksseell ddee¤¤eerrlleennddiirrmmee

Ayn› s›n›f içinde cinsiyetlere göre davran›fllar›n s›kl›-

¤› ki kare testiyle karfl›laflt›r›ld›. Farkl› s›n›flarda okuyan ayn› cinsten ö¤rencilerin davran›fl s›kl›¤›n›n de-

¤iflip de¤iflmedi¤i Spearman yöntemiyle korelasyon bak›larak de¤erlendirildi.

H

HBBSSCC 9988 ssoorruu ffoorrmmuunnuunn ggeeççeerrlliillii¤¤ii

Sigara veya alkol kullan›m›yla ilgili sorulardan birine hay›r, di¤erine ise evet yan›t› veren ö¤rencilerin, genel olarak soru formunda mant›ks›z yan›tlar verdi¤i düflünülen ö¤rencilerin ve 14 yafl›ndan küçük veya 20 yafl›ndan büyük oldu¤unu belirten ö¤rencilerin soru formlar› istatistik de¤erlendirmelere kat›lmad›

(n=47).

Bulgular

Araflt›rma grubunun büyüklü¤ü 4500 kifli olarak be- lirlenmesine ra¤men, 2 özel okulun araflt›rmaya ka- t›lmak istememesi ve s›n›flar›n mevcutlar›n›n ancak 4200’e ulaflmas› nedeniyle 4200 ö¤renci araflt›r- maya kat›labildi. Dört bin iki yüz ö¤renciden, 47 ta- nesinin soru formu yöntem ve gereçlerde belirtilen gerekçelerle de¤erlendirilmedi. Böylece istatistiki de¤erlendirmelere toplam 4153 (Kay›p: % 7.7) ö¤- renci kat›ld›. Bu oranda bir kayb›n örneklemin temsil yetene¤ini bozmad›¤›na karar verildi¤inden araflt›r- ma grubuna dahil edilmek üzere yeni okul seçimi ya- p›lmad›.

Dört bin yüz elli üç ö¤rencinin 1324’ü (%32) lise 1.

s›n›f ö¤rencisi, 1511’i lise 2. s›n›f ö¤rencisi (%36),

1318’i lise 3. s›n›f ö¤rencisi (% 32) idi. Araflt›rma grubunun demografik özellikleri tablo 1’de verilmifltir.

S

Siiggaarraa iiççmmee ddaavvrraann››flflllaarr››

Ö¤rencilerin sigara içme davran›fllar›n›n s›n›flara ve cinsiyete göre da¤›l›m› Tablo 2’de verilmifltir.

Sigara deneme: Sigara denemifl olan ö¤renci say›- s› 1811 (%44) idi. K›zlarda bu oran % 40.5 (n=

788), erkeklerde ise % 47 (n= 1020) idi. S›n›f bü- yüdükçe hem k›zlar›n hem de erkeklerin sigara deneme oranlar› art›yordu (s›ras›yla r=0.24, p<0.001;

r=0.15, p<0.001).

Düzenli sigara içme: Ö¤rencilerin 597’si (%14) dü- zenli sigara içmekte oldu¤unu belirtti. K›zlarda bu oran % 11 (n=214), erkeklerde % 18 (n=382) idi.

S›n›f büyüdükçe düzenli olarak sigara içen k›zlar›n ve erkeklerin oran› belirgin olarak art›yordu (s›ras›yla r=0.14, p<0.001; r=0.16, p<0.001).

O anda sigara içmekte olan ö¤rencilerin tümünde bir haftal›k sigara say›s› medyan de¤eri 15’ti. Bu sa- y› k›zlarda haftada 10 adet, erkeklerde ise 20 adet- ti ve erkeklerde k›zlardan anlaml› olarak daha yük- sekti (r=0.16, p<0.001).

A

Allkkoollllüü iiççkkii kkuullllaann››mm››

Ö¤rencilerin alkollü içki kullan›m›yla ilgili davran›flla- r›n›n s›n›flara ve cinsiyete göre da¤›l›m› Tablo 2’de verilmifltir.

Alkol deneme: Ö¤rencilerin 2476’s› (% 61) alkol denediklerini belirtti. Bu oran k›zlarda % 61 (n=1181), erkeklerde % 60 (n=1286) idi. S›n›f iler- ledikçe k›zlar›n ve erkeklerin alkol deneme oranlar›

anlaml› olarak art›yordu (s›ras›yla r=0.13, p<0.001;

r= 0.12, p<0.001).

Alkol kullanma: Alkol kullanmakta oldu¤unu ifade eden ö¤renci say›s› 1739 (%42) idi. Bin alt› yüz seksen yedi (% 41) kifli bira, 713 (% 17) kifli flarap, 848 (% 20) kifli rak›, 697 (% 17) kifli likör, 320 (%

8) kifli cin, 245 (% 6) kifli ise di¤er içkileri içmekte oldu¤unu belirtti.

S›k alkol kullanma: Ö¤rencilerin 435’i (% 11) s›k alkol kulland›¤›n› ifade etti. Bu oran k›zlarda % 7.5

Tablo I: Araflt›rma grubunun demografik özellikleri

Toplam Lise 1 k›z Lise 1 erkek Lise 2 k›z Lise 2 erkek Lise 3 k›z Lise 3 erkek Ö¤renci say›s› 4153 603 (%46) 714 (%54) 719 (%48) 786 (%52) 633 (%48) 683 (%52) Tablo I: Araflt›rma grubunun demografik özellikleri

(5)

Tablo II: Ö¤rencilerin s›n›flara ve cinsiyetlere göre sigara, alkol ve madde kullanma davran›fllar› Davran›fllar1. s›n›f2. s›n›f3. s›n›f ToplamK›zlarErkeklerp†ToplamK›zlarErkeklerpToplamK›zlarErkeklerp N= 1317*N=603N=714N=1505N=719N=786N=1316N=633N=683 n %n %n %n %n %n %n %n %n % Sigara deneme430 (41) 168 (28)262 (37)0,0005701 (47)326 (46)375 (48)677 (52)294 (47)383 (56)0,0004 Düzenli sigara içme104 (8)30 (5)74 (11)0,0003214 (14)81 (11)133 (17)0,001278 (21)103 (16)175 (26)0,0004 Alkol deneme657 (51)301 (51)356 (51)941 (63)458 (64)483 (63)869 (67)422 (68)447 (66) S›k alkol kullanma80 (19)22 (13)58 (22)0,02150 (23)50 (17)100 (28)0,0008203 (31)73 (24)130 (36)0,001 S›k bira içme71 (17)19 (12)52 (20)0,002128 (20)38 (13)90 (26)0,00007178 (28)58 (20)120 (34)0,0001 Sarhofl olma147 (11)47 (8)100 (14)0,0004300 (20)125 (17)175 (22)0,01351 (27)141 (22)210 (31)0,0003 Madde kullanma75 (6)41 (7)34 (5)98 (7)51 (7)47 (6)110 (9)60 (10)50 (8) Uyuflturucu kullanma11 (0.8)2 (0.3)9 (1.3)28 (2)6 (0.8)22 (3)29 (2)9 (1.5)20 (3) * N: ‹lgili sorulara yan›t veren toplam ö¤renci say›s›. Sorulara yan›t veren ö¤renci say›s› de¤iflebildi¤inden N sorudan soruya farkl›l›klar göstermektedir. † p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k›z ve erkek ö¤rencilerin karfl›laflt›r›lmas›. Yaln›zca anlaml› fark olanlar verilmifltir.

Tablo II: Ö¤rencilerin s›n›flara ve cinsiyetlere göre sigara, alkol ve madde kullanma davran›fllar› Tablo III: Ö¤rencilerin cinsiyetlere ve s›n›flara göre bofl zaman aktiviteleri, beslenme davran›fllar› ve difl sa¤l›¤› 1. s›n›f2. s›n›f3. s›n›f ToplamK›zlarErkeklerp†ToplamK›zlarErkeklerpToplamK›zlarErkeklerp N= 1317 *N=603N=714N=1505N=719N=786N=1316N=633N=683 n %n %n %n %n %n %n %n %n % Az egzersiz 316 (24) 204 (34)112 (16)0,00001420 (28)264 (37)156 (20)0,00001421 (32)272 (43)149 (22)0,00001 K›sa süreli egzersiz724 (56)415 (70)309 (44)0,00001832 (56)513 (73)319 (41)0,00001770 (59)474 (76)296 (44)0,00001 Uzun süre 373 (28)152 (25)221 (31)0,02388 (26)158 (22)230 (29)0,001329 (25)135 (21)194 (29)0,003 TV izleme Uzun süre bilgisayar 279 (21)50 (8)229 (32)0,00001343 (23)82 (11)261 (33)0,00001263 (20)65 (10)198 (29)0,00001 oyunu oynama S›k meflrubat içme843 (67)388 (67)455 (67)971 (66)471 (67)500 (66)848 (67)403 (65)445 (68) S›k kek/ pasta yeme397 (32)199 (34)198 (29)392 (27)192 (27)200 (26)374 (29)184 (30)190 (29) S›k cips/ k›zarm›fl 540 (43)248 (43)292 (43)489 (33)231 (33)258 (34)401 (31)184 (30)217 (33) patates yeme S›k fleker /790 (63)396 (68)394 (58)0,0001924 (63)463 (66)461 (61)0,03791 (61)405 (65)386 (58)0,01 çikolata yeme S›k hamburger/490 (39)222 (38)268 (40)534 (37)227 (32)307 (41)0,0005463 (37)216 (35)247 (38) sosis/ salam yeme S›k çay/ kahve içme971 (76)404 (68)567 (82)0,000011127 (88)506 (71)621 (81)0,000021039 (80)487 (77)552 (82)0,01 Az difl f›rçalama262 (20)41 (7)221 (31)0,00001259 (20)42 (6)217 (28)0,00001188 (14)27 (4)161 (24)0,00001 Perhiz yapma94 (9)68 (16.5)26 (4)0,00001127 (11)104 (20)23 (3)0,00001111 (11)91 (22)20 (3)0,00001 * N: ‹lgili sorulara yan›t veren toplam ö¤renci say›s›. Sorulara yan›t veren ö¤renci say›s› de¤iflebildi¤inden N sorudan soruya farkl›l›klar göstermektedir. †p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k›z ve erkek ö¤rencilerin karfl›laflt›r›lmas›. Yaln›zca anlaml› fark olanlar verilmifltir.

Tablo III: Ö¤rencilerin cinsiyetlere ve s›n›flara göre bofl zaman aktiviteleri, beslenme davran›fllar› ve difl sa¤l›¤›

(6)

Tablo IV: Ö¤rencilerin cinsiyetlere ve s›n›flara göre trafikle ilgili davran›fllar›, fliddetle ilgili davran›fllar› ve cinsel aktiviteleri Davran›fllar1. s›n›f2. s›n›f3. s›n›f ToplamK›zlarErkeklerp†ToplamK›zlarErkeklerpToplamK›zlarErkeklerp N= 1317 *N=603N=714N=1505N=719N=786N=1316N=633N=683 n %n %n %n %n %n %n %n %n % Düzenli kemer 595 (56)231 (53)364 (58.5)663 (52)240 (43)423 (58.5)0,00001563 (49)220 (43)343 (54)0,0002 takmama Ehliyetsiz araba 439 (98)81 (99)358 (98)505 (96)100 (98)405 (96)452 (93)89 (97)363 (92) kullanma Okulda zorbal›¤a 439 (34)132 (22)307 (43)0,00001448 (30)164 (23)284 (37)0,00001368 (28)142 (23)226 (33)0,00001 ü¤rama Silahla zorbal›¤a106 (8)22 (4)84 (12)0,00001113 (8)17 (2)96 (12)0,0000190 (7)11 (2)79 (12)0,00001 u¤rama Okulda zorbal›k 228 (17)59 (10)169 (24)0,00001297 (20)88 (12)209 (27)0,00001243 (19)81 (13)162 (24)0,00001 yapma Silah tafl›ma120 (9)28 (5)92 (13)0,00001124 (8)21 (3)103 (13)0,00001101 (8)17 (3)84 (12)0,00001 Kavga etme586 (45)138 (23)448 (64)0,00001632 (43)160 (22)472 (61)0,00001502 (39)121 (19)381 (57)0,00001 Yaralanmayla 102 (8)25 (4)77 (11)0,0000195 (6)17 (2)78 (10)0,0000177 (6)13 (2)64 (10)0,00001 sonuçlanan kavga Cinsel iliflkiye girme186 (14)6 (1)180 (26)250 (17)11 (1.5)239 (32)295 (23)20 (3)275 (42) Korunmas›z cinsel iliflki110 (58)166 70180 (64) * N: ‹lgili sorulara yan›t veren toplam ö¤renci say›s›. Sorulara yan›t veren ö¤renci say›s› de¤iflebildi¤inden N sorudan soruya farkl›l›klar göstermektedir. † p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k›z ve erkek ö¤rencilerin karfl›laflt›r›lmas›. Yaln›zca anlaml› fark olanlar verilmifltir.

Tablo IV: Ö¤rencilerin cinsiyetlere ve s›n›flara göre trafikle ilgili davran›fllar›, fliddetle ilgili davran›fllar› ve cinsel aktiviteleri

(7)

(n=145), erkeklerde % 13 (n=288) idi. S›n›f büyü- dükçe k›zlar›n ve erkeklerin s›k alkol kullanma oran›

anlaml› olarak yükseliyordu (s›ras›yla r=0.11, p=0.002; r=0.11, p=0.002).

S›k bira içme: Ö¤renciler aras›nda bira içme s›kl›¤›- na bak›ld›¤›nda; 377 (% 9) kifli s›k bira içti¤ini belirtti. Bu oran k›zlarda % 6 (n=115), erkeklerde % 12 (n=262) idi. S›n›f büyüdükçe erkek ö¤rencilerin s›k bira içme oran› anlaml› olarak art›yordu (r=0.11, p<0.001), k›zlarda ise de¤iflmiyordu.

Sarhofl olma: Ö¤rencilerin 798’i (% 19) (k›zlar:

n=313, % 16; erkekler: n=485, % 22) sarhofl oldu-

¤unu belirtti. S›n›f büyüdükçe k›zlar ve erkekler ara- s›nda sarhofl olanlar›n oranlar› anlaml› olarak art›yordu (s›ras›yla r=0.15, p=0.000; r=0.16, p=0.000).

M

Maaddddee kkuullllaann››mm››

Ö¤rencilerin madde kullan›m› ile ilgili davran›fllar›n›n s›n›flara ve cinsiyetlere göre da¤›l›m› Tablo 2’de verilmifltir.

Madde kullanma: Ö¤rencilerin 283’ü (% 7) k›zlar›n

% 8’i (n=152), erkeklerin %6’s› (n=131) madde kulland›¤›n› belirtti.

K›rk dokuz (% 1.3) ö¤renci esrar (k›zlar; n=9, %0.4, erkekler; n=40, % 2) , 16 (% 0.4) ö¤renci marihuana (k›zlar; n=11, %0.6, erkekler; n=5, % 0.3), 11 (% 0.3) ö¤renci kokain (k›zlar; n=2, %0.1, erkekler;

n=9, % 0.4), 5 (% 0.1) ö¤renci eroin veya morfin (k›zlar; n=2, %0.1, erkekler; n=3, %0.1), 8 (%0.2) ö¤renci LSD (k›zlar; n=3, %0.2, erkekler; n=5,

%0.3) kullan›m›, 9 (% 0.3) ö¤renci amfetamin kulla- n›m› (k›zlar; n=4, % 0.3, erkekler; n=5, %0.3), 9 (%0.2) ö¤renci anabolizan steroid (k›zlar; n=2,

%0.2, erkekler; n=7, %0.4) kullan›m› belirtti.

Ö¤rencilerin en s›k kulland›klar› maddelerin sakinlefltirici ve yat›flt›r›c› ilaçlar oldu¤u belirlendi (n=234,

% 6). Bu ilaçlar› kullanan k›zlar›n say›s› erkeklerden anlaml› olarak yüksekti (k›zlar; n=141, % 8, erkekler;

n=92, % 5) (p=0.00003).

Uyuflturucu kullanma: Uyuflturucu kullanan gençle- rin say›s› 89 (% 2) idi. K›zlarda bu oran % 1.4 (n=27), erkeklerde ise % 3 (n=62) bulundu.

Uçucu madde kullanma: Toplam 27 (% 0.7) ö¤renci uçucu madde kullan›m› bildirildi. K›zlarda bu oran

%0.4 (n=7), erkeklerde ise % 0.9 (n=20) idi.

B

Booflfl zzaammaann aakkttiivviitteelleerrii

Ö¤rencilerin bofl zaman aktivitelerinin s›n›flara ve cinsiyetlere göre da¤›l›m› Tablo 3’te verilmifltir.

Az egzersiz: Ö¤rencilerin 1157’si (% 28) az egzer-

siz yapt›¤›n› belirtti. Bu oran k›zlarda % 38 (n=740), erkeklerde % 19 (n=417) idi. S›n›f büyüdükçe az egzersiz yapan k›zlar›n ve erkeklerin oranlar› de¤iflmiyordu (p>0.05).

K›sa süreli egzersiz: Ö¤rencilerin 2326’s› (% 56 ) k›sa süreli egzersiz yapt›¤›n› belirtti. Bu oran k›zlarda

% 72 (n=1402), erkeklerde % 42 (n=924) idi. S›- n›f büyüdükçe k›sa süreli egzersiz yapan k›zlar›n ve erkeklerin oran› de¤iflmiyordu (p>0.05).

Uzun süre TV izleme: Ö¤rencilerin 1090'› (% 26) uzun süre TV izlediklerini belirttiler. Bu oran k›zlarda

%23 (n=445), erkeklerde % 30 (n=645) idi. S›n›f büyüdükçe uzun süre TV izledi¤ini belirten k›zlar›n veya erkeklerin oran› de¤iflmiyordu (p>0.05).

Uzun süre bilgisayar oyunu oynama: Ö¤rencilerin 885'i (% 21) uzun süre bilgisayar oyunu oynad›¤›n›

belirtti. Bu oran k›zlarda % 10 (n=197), erkeklerde

% 32 (n=688) idi. S›n›f büyüdükçe bu davran›fl›

gösteren k›zlar›n ve erkeklerin oran› de¤iflmiyordu (p>0.05).

B

Beesslleennmmee ddaavvrraann››flflllaarr›› vvee ddiiflfl ssaa¤¤ll››¤¤››

Ö¤rencilerin beslenme davran›fllar› ve difl sa¤l›¤› ile ilgili davran›fllar›n›n s›n›flara ve cinsiyetlere göre da-

¤›l›m› Tablo 3’te verilmifltir.

Beslenme: Ö¤rencilerin 2662’si (% 64) (k›zlar:

n=1262, % 66.5; erkekler: n=1400, % 67) s›k meflrubat içti¤ini, 1163’ü (% 28) (k›zlar: n= 575, % 30; erkekler: n=588, % 28) s›k kek/ pasta yedi¤ini, 1430’u (% 34) (k›zlar: n=663, % 35; erkekler:

n=767, % 36) s›k k›zarm›fl patates/ cips yedi¤ini belirtti.

S›n›f büyüdükçe k›zlar›n s›k patates k›zartmas›/ cips yeme davran›fl› anlaml› olarak azal›yordu (lise 1. S›- n›f % 43, lise 3. S›n›f %30) (r= -0.10, p<0.001).

Ö¤rencilerin 2505’i (% 60) (k›zlar: n=1264, % 66;

erkekler: n=1241, % 59) s›k fleker/ çikolata yedi¤i- ni belirtti. S›n›f büyüdükçe k›zlar›n ve erkeklerin bu davran›fl›nda anlaml› bir de¤ifliklik tespit edilmedi (p>0.05).

Ö¤rencilerin 1487’si (% 36) (k›zlar: n=665, % 35;

erkekler: n=822, % 40) s›k hamburger/ sosis/ salam yedi¤ini ifade etti. S›n›f büyüdükçe k›zlar›n ve erkeklerin bu davran›fl›nda anlaml› bir de¤ifliklik saptanmad› (p>0.05).

Ö¤rencilerin 3137’si (% 75) (k›zlar: n=1397, % 72;

erkekler: n=1740, % 82) s›k çay/ kahve içti¤ini belirtti. S›n›f büyüdükçe k›zlar›n ve erkeklerin bu davra- n›fl›nda anlaml› bir de¤ifliklik olmuyordu (p>0.05).

(8)

Az difl f›rçalama: Ö¤rencilerin 709’u (% 17) (k›zlar:

n=110, % 6; erkekler: n=570, % 27) az difl f›rçala- d›¤›n› belirtti S›n›f büyüdükçe k›zlar›n ve erkeklerin bu davran›fl›nda anlaml› bir de¤ifliklik gözlenmedi (p>0.05).

Perhiz yapma: Ö¤rencilerin 332’si (% 8) (k›zlar:

n=263, % 13.5; erkekler N=69, % 3) perhiz yapt›-

¤›n› belirtti. S›n›f büyüdükçe her iki cinsin bu davra- n›fl›n›n s›kl›¤›nda anlaml› bir de¤ifliklik olmuyordu (p>0.05).

T

Trraaffiikk kkuurraallllaarr››

Ö¤rencilerin trafik kurallar›yla ilgili davran›fllar›n›n s›- n›flara ve cinsiyetlere göre da¤›l›m› Tablo 4’te verilmifltir.

Düzenli kemer takmama: Arabaya bindi¤inde dü- zenli kemer takmad›¤›n› belirten ö¤renci say›s› 2332 (% 56) (k›zlar: n=691, % 58; erkekler: n=1130, % 85) idi. S›n›f büyüdükçe k›zlar›n ve erkeklerin düzen- li kemer takmama davran›fl›nda anlaml› bir de¤ifliklik olmad›¤› görüldü (p>0.05).

Düzenli kask takmama: Bisiklete bindi¤ini ifade eden ö¤rencilerin 2840/2987'si (% 98) (k›zlar:

n=1186/1197, % 99; erkekler: n=16541670, % 99) düzenli kask takmad›¤›n› belirtti (Bu verilerle ki kare testi yap›lmas› uygun olmad›¤› istatistiki de¤erlendirme yap›lmam›flt›r).

Ehliyetsiz araba kullanma: Araba kulland›¤›n› bildi- ren ö¤rencilerin 1396/1459’u (%96) (k›zlar:

n=270/276, % 98; erkekler: n=1126/1183, % 95) ehliyetsiz araba kulland›¤›n› belirtti. (Bu verilerle ki kare testi yap›lmas› uygun olmad›¤› istatistiki de¤erlendirme yap›lmam›flt›r)

fi

fiiiddddeett iillee iillggiillii ddaavvrraann››flflllaarr

Ö¤rencilerin fliddetle ilgili davran›fllar›n›n s›n›flara ve cinsiyetlere göre da¤›l›m› Tablo 4’te verilmifltir.

Okulda zorbal›¤a u¤rama: Son yar› y›lda zorbal›¤a u¤rad›¤›n› belirten ö¤renci say›s› 1255 (% 30) (k›z- lar: n=438, % 22.5; erkekler: n=817, % 38) idi. Bu davran›fl›n s›kl›¤› her iki cinste de s›n›f büyüdükçe de¤iflmiyordu (p>0.05).

Silahla zorbal›¤a u¤rama: Üç yüz dokuz (% 7) (k›z- lar: n=50, % 3; erkekler: n=259, % 12) ö¤renci silahla zorbal›¤a u¤rad›¤›n› belirtti. Bu davran›fl›n s›kl›-

¤› her iki cinste de s›n›f büyüdükçe de¤iflmiyordu (p>0.05).

Okulda zorbal›k yapma: Okulda zorbal›k yapt›¤›n›

ifade eden ö¤renci say›s› 768 (% 18) (k›zlar:

n=228, % 12; erkekler: n=540, % 25) idi. Bu dav-

ran›fl›n s›kl›¤› her iki cinste de s›n›f büyüdükçe de-

¤iflmiyordu (p>0.05).

Silah tafl›ma: Ö¤rencilerin 345'i (% 8 ) (k›zlar:

n=66, % 3; erkekler: n=279, % 13) okulda silah tafl›d›¤›n› belirtti. S›n›f büyüdükçe her iki cinste de bu davran›fl›n s›kl›¤›nda bir de¤ifliklik olmuyordu (p>0.05).

Kavga etme: Bin yedi yüz yirmi (% 41) (k›zlar:

n=419, % 21.5; erkekler: n=1301, % 61) kavga etti¤ini belirtti. S›n›f büyüdükçe her iki cinsin bu davra- n›fl›nda herhangi bir de¤ifliklik olmad›¤› saptand›

(p>0.05).

Yaralanmayla sonuçlanan kavga: Ö¤rencilerin 274'ü (% 7) (k›zlar: n=55, % 3; erkekler: n=219, % 10) yaralanmayla sonuçlanan kavgaya kar›flt›¤›n› ifade etti. S›n›f büyüdükçe her iki cinsin bu davran›fl›- n›n s›kl›¤› de¤iflmiyordu (p>0.05).

C

Ciinnsseell aakkttiivviitteelleerr

Ö¤rencilerin cinsel aktivitelerinin s›n›flara ve cinsiyetlere göre da¤›l›m› Tablo 4’te verilmifltir.

Cinsel iliflkiye girme: Otuz dördü k›z ö¤renciler olmak üzere toplam 685 (% 16) cinsel iliflkiye girdi¤i- ni belirtti. S›n›f büyüdükçe erkek ö¤renciler aras›nda cinsel iliflkiye girmifl olanlar›n oran› anlaml› olarak ar- t›yordu (r=0.13, p=0.001).

Korunmas›z cinsel iliflki: Cinsel iliflkiye girdi¤ini belirten erkek ö¤rencilerin % 34’ü (n=232) en az bir kez prezervatif kullanmadan cinsel iliflkiye girdi¤ini belirtti.

Tart›flma

Araflt›rmam›zda ‹stanbul'da lise ö¤rencilerinin % 44 oran› ile hemen hemen yar›s›n›n sigaray› dene- di¤i ve az›msanmayacak bir k›sm›n›n da (%14) dü- zenli olarak sigara içti¤i ve her iki davran›fl›n da erkeklerde k›zlara göre anlaml› olarak daha yüksek oranda görüldü¤ü, s›n›f büyüdükçe sigara ile ilgili davran›fllar›n görülme s›kl›¤›n›n her iki cinste de anlaml› olarak artt›¤› ve erkeklerin içti¤i sigara sa- y›s›n›n da k›zlar›nkinden anlaml› olarak daha fazla oldu¤u tespit edildi. Araflt›rmam›zda sigara ile ilgili davran›fllar›n s›kl›¤›n›n gerek Türkiye’de 1998 y›- l›nda lise 2. s›n›f ö¤rencileri, gerekse ABD’de 1999 y›l›nda lise ö¤rencileri aras›nda yap›lan arafl- t›rmalarda bulunandan belirgin olarak düflük olma- s› sevindiricidir^(18,19). Gençlerimizin bu davran›flla- r›nda s›n›f büyüdükçe anlaml› bir art›fl olmas› ise

(9)

ABD araflt›rmas›n›n sonuçlar› ile benzer bir özelli-

¤i oluflturmaktad›r⁽¹⁹⁾. Çok say›da Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada’n›n kat›ld›¤› HBSC 1998 araflt›r- mas›nda 15 yafl›ndaki ö¤renciler aras›nda sigara deneme oran› % 40 (‹srail, k›zlar) ile % 90 (Grön- land, k›zlar) aras›nda, düzenli sigara içme oran› ise

% 6 (Litvanya, k›zlar) ile % 56 (Grönland, k›zlar) aras›nda bulunmufl ve ülkelerin bir ço¤unda k›z ö¤renciler aras›nda bu davran›fl›n daha yayg›n oldu¤u saptanm›flt›r. Haftal›k sigara tüketimi ise 4 (Litvanya, k›zlar) ile 35 (Almanya, erkekler) aras›n- da de¤iflen say›larda tespit edilmifl ve erkeklerin daha fazla say›da sigara içtikleri gözlenmifltir⁽¹²⁾ Ergenlerin ço¤unun sigara içmeyi denedikten sonra b›rakt›¤›, bir k›sm›n›n ise sigara içmeye bafllad›ktan sonraki iki y›l içerisinde nikotin ba¤›ml›s›

haline geldi¤i gösterilmifltir⁽²⁰⁾. Tablo 2’de görüle- bilece¤i gibi, lise 3. s›n›f ö¤rencilerinde lise 1. s›- n›f ö¤rencilerine göre, düzenli sigara içme oran›n- daki art›fl›n sigara deneme oran›ndaki art›fltan daha fazla oldu¤u dikkati çekmektedir. Bu durum;

daha önce yap›lan çal›flmalar›n ›fl›¤›nda, sigara de- nemeden nikotin ba¤›ml›s› olana dek geçen pen- cere döneminde e¤itimin yararl› olabilece¤ini ve düzenli sigara içmeye geçiflin engellenebilece¤ini düflündürmektedir⁽²¹⁾. Çal›flmam›zda lise 1. s›n›fta sigara deneme oran›n›n %41 gibi yüksek oranda bulunmas›, e¤itim programlar›n›n ‹lkö¤retim y›lla- r›nda bafllat›lmas› gerekti¤ini düflündürmektedir.

Ayr›ca yap›lan araflt›rmalar ergenlerde madde ba-

¤›ml›l›¤›n›n belli bir s›ra izledi¤ini ve sigaradan al- kole, alkolden uyuflturucu kullan›m›na geçildi¤ini gösterdi¤inden bu e¤itim ayr› bir önem kazanmak- tad›r⁽²²⁾. ABD’de sigara içme davran›fl›n›n 11 yafl›nda bafllad›¤› gösterilmifltir^(1,2).

Sonuçlar›m›z ‹stanbul lise gençlerinde alkol deneme ve s›k alkol kullanma davran›fllar›n›n s›ras›yla % 61 ve % 11 oranlar›nda gözlendi¤ini ortaya koymakta- d›r. Bu oranlar›n ABD’ deki lise ö¤rencilerinde 1999 y›l›nda saptanan alkol deneme ve son 1 ay içinde en az bir kez alkollü içki içme oranlar›ndan oldukça dü- flük olmas› bu sorunun ülkemizde henüz çok büyük bir boyuta ulaflmad›¤›n› düflündürmektedir⁽¹⁹⁾. Yine, araflt›rmam›zda, sarhofl olma oran›n›n (% 19) SA- MAY 98 araflt›rmas›nda belirlenen orana (% 28) gö- re düflük olmas› da k›smen rahatlat›c› bir unsuru oluflturmaktad›r⁽¹⁸⁾. HBSC 98 araflt›rmas›nda ise erkeklerde en az iki kere sarhofl olma oran›n›n dahi %

72’ye vard›¤› ülkeler vard›r⁽¹²⁾. Çal›flmam›zda en az bir kere sarhofl olma oran›n›n erkekler için % 22 k›z- lar için % 16 gibi düflük bulunmas›, s›k alkol kullananlar›n hemen hepsinin bira gibi düflük alkollü içki- yi tercih ettiklerini belirtmifl olmalar› nedeni ile, genç- lerimizin genel olarak düflük alkollü içkileri daha çok tükettikleri fleklinde yorumlanarak aç›klanabilir.

Di¤er taraftan bulgular›m›z SAMAY 98 ve HBSC 98 araflt›rmalar›nda saptananla uyumlu olarak k›zlara göre daha çok say›da erkek ö¤rencinin s›k alkol kulland›¤›n› göstermektedir (lise 1 p= 0.002, lise 2 p=0.00007, lise 3 p= 0.0001) (12,18). Ayr›ca araflt›rmam›zda alkolle ilgili davran›fllar›n s›kl›¤›n›n s›- n›f büyüdükçe anlaml› olarak artt›¤›n›n saptanmas›

da önemli bir bulguyu oluflturmaktad›r.

Son y›llarda alkolün genç ve geliflen beyinler üzerin- deki negatif etkisinin daha önce san›ld›¤›ndan ve eriflkinlerdekinden fazla oldu¤u belirlenmifl olup, bu etkinin alkol içilmedi¤i dönemde alkol içildi¤i s›rada olandan belki daha da fazla oldu¤u belirtilmekte- dir⁽²³⁾. Bu nedenle alkol kullan›m›n›n en az›ndan be- yin geliflimini tamamlayana kadar geciktirilmesi bü- yük önem tafl›maktad›r. Di¤er taraftan ergenlerin birden fazla riskli davran›fl› bir arada gösterme e¤ilimi bilindi¤inden ve araflt›rmam›zda ö¤rencilerin % 35’i araba kulland›¤›n› belirlendi¤inden, alkol kullan›m›- n›n alkollü araç kullan›m›n› da beraberinde getirebi- lece¤i ve sorunun alkol kullan›m›n›n çok ötesinde bir anlam kazanaca¤› aç›kt›r. Bu nedenle, alkolün adolesan beyni üzerindeki etkilerinin anlafl›lmas›n› da sa¤layacak flekilde alkol kullan›m›n› engelleyecek e¤itim programlar›n›n alkol deneme oran›n›n % 51, s›k alkol kullanma oran›n›n % 6 bulundu¤u lise 1. s›- n›f yafl›ndan önce verilmesi gereklidir. Alkolün adolesan beyni üzerindeki etkileri bir yana, düzenli olarak alkol kullan›m›na ne kadar erken bafllan›rsa gele- cekte alkolik olma riski o kadar artt›¤›ndan bu konu büyük önem tafl›maktad›r⁽²⁾.

Araflt›rmam›zda madde kullan›m› % 7 oran›nda saptanm›fl ve en s›k kullan›lan maddelerin % 6 oran› ile doktor taraf›ndan reçete edilmemifl sakinlefltirici ve yat›flt›r›c› ilaçlar oldu¤u belirlenmifltir. Bu ilaçlar› k›z ö¤rencilerin erkeklerden anlaml› olarak daha fazla kulland›¤› dikkat çekmektedir. Uyuflturucu madde kullan›m›n› ise % 2 oran›nda saptad›¤›m›z araflt›rma- m›zda, % 1.3 oran›yla esrar›n ikinci en s›k kullan›lan madde ve en s›k kullan›lan uyuflturucu madde oldu-

¤u da belirlenmifltir. Madde kullan›m› aç›s›ndan so-

(10)

nuçlar›m›z gerek SAMAY 98’de gerekse 1997’de yap›lan bir baflka araflt›rmada saptanandan farkl›l›k göstermektedir^(18,24). Örne¤in SAMAY 98’de uçucu madde kullan›m› madde kullan›m› içinde en s›k ve % 9.6 oran›nda bulunmufltur; biz ise bu oran› % 0.7 gibi çok düflük olarak saptad›k⁽¹⁸⁾. Yine çal›flmam›zda esrar kullan›m› da SAMAY 98’ de bulunandan (%

3.5) düflük bulunmufltur⁽¹⁸⁾. ABD’deki lise ö¤rencileri aras›nda madde kullananlar›n oran› ise bizim arafl- t›rmam›zla k›yaslanamayacak kadar yüksektir⁽¹⁹⁾. So- nuçlar›m›z, muhtemelen, son y›llarda özellikle med- yada ve okullarda uyuflturucu madde kullan›m›n›n zararlar›n›n gösterilmesinin ve anlat›lmas›n›n fayda- lar›n›n bafllang›ç yans›malar›n› oluflturmaktad›r.

Madde kullan›m› ihtiyac› duyan gençler belki de ar- t›k uyuflturucu maddelerden daha az zararl› oldu¤u- nu düflündükleri yat›flt›r›c› ve sakinlefltirici ilaçlar› kul- lanmaya yönelmifl olabilirler. Özellikle k›z ö¤rencilerin daha s›k olarak bu ilaçlar› kulland›klar› da göz önünde bulundurularak uyuflturucu madde kullan›m›

ile ilgili programlarda bu ilaçlar›n kullan›m›n›n zararlar› hakk›nda da bilgi verilmesi uygun olacakt›r.

Çal›flmam›zda az ve k›sa süreli egzersiz yapma riskli davran›fllar›n›n tüm dünyada oldu¤u gibi k›z- larda erkeklerden daha s›k oldu¤u saptanm›flt›r (s›ras›yla p<0.00001, p<0.00001)^(12,19). Araflt›r- mam›zda haftada bir saat ya da daha az süreyle egzersiz yapan ö¤rencilerin oran› % 56 iken, ABD’de lise ö¤rencilerinde bu oran % 35.3 bulunmufltur⁽¹⁹⁾. Bunda ABD’de herkesçe bilindi¤i gibi sa¤l›kl› geliflme ve sa¤l›k aç›s›ndan spora büyük önem verilmesinin ve ders programlar›n›n da bu görüfle göre düzenlenmesinin etkin oldu¤unu dü- flünmek mümkündür.

Araflt›rmam›z›n sonuçlar›na göre k›zlara göre daha fazla egzersiz yapan erkekler, k›zlara göre daha uzun süre ile televizyon seyrediyor ve bilgisayar oyunu oy- nuyorlard›. HBSC 1998 araflt›rmas›na kat›lan ülke- ler aras›nda günde 4 saat veya daha fazla süreyle televizyon izleme oran› % 14 (Fransa, k›zlar) ile % 46 ( Litvanya, erkekler) aras›nda, haftada ≥ 4-6 saat bilgisayar oyunu oynama oran› ise % 3 (Latvia, k›z- lar) ile % 46 (Almanya, erkekler) aras›nda de¤iflen oranlarda tespit edilmifltir⁽¹²⁾. Ayn› araflt›rmada bu riskli davran›fl erkeklerde k›zlara göre daha yüksek oranlarda gözlenmifltir.

Araflt›rmam›zda beslenmeyle ilgili riskli davran›fllardan s›k meflrubat içme, s›k kek/ pasta yeme, s›k

k›zarm›fl patates/ cips yeme aç›s›ndan k›zlar ve erkekler aras›nda farkl›l›k saptanmad›. Ancak, k›zlar›n k›zarm›fl patates/ cips yeme davran›fl› s›n›f büyü- dükçe azal›yordu. Bu durum, yafllar› büyüdükçe ve olgunlaflt›kça görünümlerine daha önem vermeye bafllamalar› ve bu davran›fl›n kilo art›fl›na yol açan zararl› bir al›flkanl›k oldu¤unu alg›lamalar› ile aç›k- lanabilir. Di¤er taraftan araflt›rmam›zda s›k fleker/

çikolata yeme davran›fllar› k›zlarda erkeklerden daha yayg›nd›r. Tersi, lise 2. s›n›ftaki erkeklerde s›k hamburger/ sosis/ salam aç›s›ndan geçerlidir. S›k çay/ kahve içme oranlar› ise araflt›rmam›zda erkeklerde k›zlardan anlaml› olarak yüksek bulunmufltur.

Bu davran›fllar›n cinsler aras›ndaki farkl›l›klar›n›

yüksek derecede anlaml› bulmam›z nedeni ile fark- l›l›k sebeplerinin detayl› olarak araflt›r›lmas›n›n yararl› olaca¤›n› düflünüyoruz. HBSC 98 araflt›rma- s›nda 15 yafl grubu gençler aras›nda k›zarm›fl patates/ cips yeme oran›n %2 (Belçika, k›zlar) ile % 48 (Kuzey ‹rlanda, k›zlar) aras›nda, fleker/ çikolata tüketiminin %14 (Finlandiya, k›zlar) ile %81 (Ku- zey ‹rlanda, k›zlar), meflrubat tüketiminin % 6 (Fin- landiya, k›zlar) ile % 78 (kuzey ‹rlanda, erkekler) aras›nda olmak üzere ülkeden ülkeye çok büyük farkl›l›klar gösterdi¤i tespit edilmifltir⁽¹²⁾.

Çal›flmam›zda az difl f›rçalama davran›fl› gene erkeklerde k›zlara göre anlaml› olarak yüksek bulunmufltur: erkekler % 73 oran›nda günde en az bir kere difl f›rçalarken, k›zlarda bu oran % 94’dür. HBSC 98 sonuçlar›na göre günde bir kereden fazla difl f›r- çalayan 15 yafl grubu ö¤renci oran› % 33 (Litvanya, erkekler) ile % 92 (‹sviçre, k›zlar) aras›nda de¤ifl- mektedir⁽¹²⁾.

Perhiz yapma oran› da k›zlarda erkeklere göre daha yüksek bulunmufltur. Bu oran›n k›zlar›m›zda % 13.5 bulunmas›, ABD’ de yine k›zlarda % 62 gibi çok yüksek oranda saptand›¤› bilindi¤inden sorunun boyutunun çok büyük olmad›¤›n› düflündür- mektedir⁽¹²⁾. Difl f›rçalama ve perhiz yapma oranla- r›n›n k›zlarda yüksek bulunmas› yine estetik kayg›- lar›n k›zlarda daha belirgin olabilece¤i görüflü ile aç›klanabilir.

Araflt›rmam›z›n bir di¤er çarp›c› sonucu da “dü- zenli olarak emniyet kemeri takmama” riskli davra- n›fl›n›n, erkeklerde k›zlara göre yüksek olmak üze- re, oldukça s›k oldu¤unun saptanmas›d›r. Araflt›r- mam›zda, erkeklerin% 85’inde, k›zlar›n ise % 58’

inde söz konusu olan bu davran›fl, ABD’de lise

(11)

ö¤rencileri aras›nda % 16.4 oran›nda bildirilmektedir⁽¹⁹⁾. Gençlerimizde bu oranlar›n yüksek oluflu hepimizce bilindi¤i gibi eriflkinlerin bu konudaki tu- tumunun bir yans›mas› olabilir. Bu nedenle eriflkinlerin de bu konuda daha yo¤un e¤itilmesinin bu oranlar›n düflmesinde yararl› olaca¤›n› düflünüyo- ruz. Ayr›ca gençlerimizin hemen hepsi k›z erkek fark› gözlenmeksizin bisiklete binerken kask tak- mamakta ve ehliyetsiz olmalar›na ra¤men araba kullanmaktad›rlar. Ülkemizde “trafik terörü” kavra- m›n›n mevcudiyeti , yine, bu konuda adolesanlarla birlikte toplumun tüm fertlerinin, yo¤un bir flekilde ve özellikle küçük yafllardan bafllayarak e¤itilmesi gerekti¤ini düflündürmektedir.

Araflt›rmam›zda fliddetle iliflkili davran›fllardan zorbal›k yapman›n erkeklerde k›zlardan, yaklafl›k 2 misli s›k oldu¤u belirlenmifltir. Dünya Sa¤l›k Örgü- tünün 1994 y›l›nda yapt›¤› araflt›rmada da erkek ö¤rencilerin daha fazla zorbal›k yapt›¤› ve ülkeden ülkeye % 13 (Wales, k›zlar) ile % 86 (Almanya, erkekler) oran›nda olmak üzere belirgin farkl›l›klar görüldü¤ü tespit edilmifltir Yine, çal›flmam›zda oldu¤u gibi Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün araflt›rmas›n- da da erkek ö¤rencilerin k›z ö¤rencilere göre daha fazla zorbal›k yapt›¤› saptanm›flt›r⁽⁸⁾. Araflt›rma- m›zda fliddetle ilgili riskli davran›fllardan, son 12 ay içerisinde en az bir kez kavga etmenin ve son 12 ay içerisinde en az bir kere yaralanma ile so- nuçlanan kavgaya kar›flman›n, erkeklerde k›zlardan yaklafl›k 3 misli s›k oldu¤u da belirlenmifltir.

Bizde % 41 olan son 12 ay içinde kavgaya kar›flma oran›, ABD’de bu orana yak›n olarak % 35.7 saptanm›fl olup, yine erkekler aras›nda daha s›k görüldü¤ü belirlenmifltir⁽¹⁹⁾. fiiddetle ilgili di¤er bir riskli davran›fl da son yar› y›lda okulda veya okul çevresinde herhangi bir silah›n tafl›nmas› olarak tan›mlanmakta olup, ö¤rencilerimizde ABD lise ö¤rencilerine benzer olarak % 8 oran›nda saptan- m›flt›r⁽¹⁹⁾. Bu sonuçlar, ABD’de seyrek olmayarak ve ülkemizde henüz seyrek olarak gözlenen ve bir veya birden fazla kiflinin can kayb›yla sonuçlanan fliddet olaylar›n›n gerçekleflti¤i bilindi¤inden çok endifle vericidir. Bu nedenle fliddet e¤ilimi tafl›yan ö¤rencilerin saptanmas› ve bu ö¤rencilere gerekli sa¤l›k e¤itiminin verilmesi, gençlerimiz aç›s›ndan belki de en öncelikli konuyu oluflturmaktad›r.

Son olarak araflt›rmam›zda cinsel iliflkiye girme ora- n› ülkemizde beklenebilece¤i gibi, k›zlar için, olduk-

ça düflük iken, erkeklerde % 31 gibi bir oran saptanm›flt›r. S›n›f büyüdükçe cinsel iliflkiye girmifl olan erkek ö¤rencilerin oran› artmaktad›r. Ayr›ca bunlar- dan % 66’s› cinsel iliflkiye korunmas›z olarak gir- mektedir. ABD’de erkek lise ö¤rencileri aras›nda son cinsel iliflkide prezervatif kullanma oran› % 58’dir⁽¹⁹⁾. AIDS in s›k olarak görüldü¤ü ve bu konuda e¤itimin süre geldi¤i ABD’de korunmas›z olarak cinsel iliflkiye giren erkek ö¤rencilerin oran›n›n % 42 gibi oldukça yüksek olmas›na bak›larak, korunmas›z cinsel iliflkinin engellenmesinin oldukça zor oldu¤u ve erkek lise ö¤rencilerimizin, oldukça s›k olarak gözlenen bu riskli davran›fl yönünden e¤itilmeleri için çok çaba sarf edilmesi gerekti¤i akla gelmekte- dir.

Sonuç

Araflt›rmam›zda bat› toplumlar›ndakine benzer flekilde, ‹stanbul lise gençleri aras›nda sa¤l›¤› riske so- kan davran›fllar›n yayg›n oldu¤u tespit edildi. Bu nedenle ülkemizde de adolesanlara yönelik olarak ha- z›rlanm›fl ve toplum içinde yayg›nlaflt›r›lm›fl, koruyucu ve müdahale edici programlar›n gelifltirilmesine ihtiyaç oldu¤u sonucuna var›ld›. Öncelikli konular sigara ve alkol kullan›m›, beslenme, trafik kazalar›n› ve fliddeti önleme olarak gözükmektedir. Ayr›ca, haz›r- lanan programlar›n etkinli¤ini de¤erlendirebilmek ve olas› yeni sorunlar› belirleyebilmek amac›yla benzer araflt›rmalar›n belirli aral›klarla tekrarlanmas› gerekti-

¤ini düflünmekteyiz.

Teflekkür

Bu araflt›rmaya kat›larak, gerçekleflmesini sa¤layan çok de¤erli ‹stanbul lise gençlerimize ve uygulama s›ras›nda yard›mlar›n› esirgemeyen okul idareci ve ö¤retmenlerine flükran ve sayg›lar›m›z› sunar›z. Dr Tu¤ba Erener Ercan’a, Dr Ayfle Yavuz’a veri toplama arac›n›n Türkçelefltirme aflamas›ndaki katk›lar›n- dan ötürü teflekkür ederiz. Veri toplama aflamas›nda beraber çal›flt›¤›m›z baflta ‹ntern Dr Okan Ak›n olmak üzere ö¤rencilerimize ve Silivri Toplum Hekim- li¤i Merkezi hemflirelerine de¤erli yard›mlar›ndan ötürü teflekkür ederiz. Ayr›ca Erkim ‹laç Afi'ye ve Nova Nordics Sagl›k Urunleri Tic. Ltd. Sti’ye araflt›r- mam›za yapt›klar› katk›lardan ötürü teflekkürü bir borç biliriz.

(12)

Kaynaklar

1. Escobedo LG, Anda RF, Smith PF at all. Soci- odemographic characteristics of cigarette smoking initiation in the United States. JAMA 1990;264:1550-5.

2. Kandel DB, Logan JA. Patterns of drug use from adolescence to young adulthood: I. Peri- ods of risk for initiation, continued use, and dis- continuation. Am J Public Health 1984;74:660-6.

3. Ryan SA, Irwin CE. Risk behaviors. In: Friedman SB, Fisher MM, Schonberh SK, Alderman EM (eds). Comprehensive Adolescent Health Care 2nd ed. St Louis: Mosby, 1998: 848- 872.

4. Lammers C, Blum RW. International Health. In;

Friedman SB, Fisher MM, Schonberh SK, Al- derman EM (eds). Comprehensive Adolescent Health Care. 2 nd ed. New York: Mosby, 1998:

17- 22.

5. Elster AB, Kuznets NJ. AMA Guidelines for adolescent preventive services (GAPS). Re- commendations and rationale. Baltimore: Willi- am&Wilkins, 1994: 29-39.

6. Boyer CB, Shafer MA, Wibbelsman CJ et al.

Associations of sociodemographic, psychoso- cial, and behavioral factors with sexually risk and sexually transmitted diseaes in teen clinic patients. J Adolesc Health 2000; 27: 102- 11.

7. Ventura SJ, Taffel SM, Mosher WD. Estimates of pregnancies and pregnancy rates for the United States, 1976- 1985. Am J Public Health 1988; 78: 504- 11.

8. King A, Wold B, Smith CT. The health of youth;

a cross- National survey. WHO regional publi- cations, European series No:69.

9. Lüleci E, Do¤an F. Student's evaluation of eating habits. Annual Congress of the European Soci- ety for Social Pediatrics 1999 ‹stanbul, p=63.

10. Story M, Rosenwinklel K, Himes JH at all. De- mographic and risk factors associated with chronic dieting in adolescents. AJDC 1991;145:994-8.

11. Cavadini C, Decarli B, Grin J et al. Food habits and sport activity during adolescence: differen- ces between athletic and non-athletic teena- gers in Switzerland. Europ J Clin Nutr 2000;

54, Suppl 1: 16-20.

12. Currie C, Hurrelmenn K, Settertobulte W et al.

Health behaviour in school aged children: a WHO cross-National study. International re- port. WHO 2000; Health policy for children and adolescents series No 1.

13. DuRant RH, Smith JA, Kreiter SR et al. The Re- lationship between early age of onset of initial substance use and engaging in multiple health risk behaviors among young adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 1999; 153:286-291.

14. Patel DR, Greydanus DE, Rowlett JD. Romance with the automobile in the 20th century: Implica- tions for adolescents in a new millenium. Adolesc Med State Art Reviews. 2000; 11: 127- 140.

15. Turkish Demographic and Health Survey 1998.

Ministry of Health (TURKEY), Hacettepe Uni- versity Institute of Population Studies, and Macro International Inc. 1999. Ankara, Turkey 16. TC ‹stanbul Valili¤i ‹l Milli E¤itim Müdürlü¤ü 1995- 1996 Okullar Rehberi. Milli E¤itim Bas›- mevi, ‹stanbul, 1996.

17. Erol N, K›l›ç C, Ulusoy M . Türkiye Ruh Sa¤l›¤›

Profili Raporu. Eksem Tan›t›m Ltd. fiti. Ankara, 1998.

18. Ögel K, Tamar D, Evren C et al. Tobacco, alcohol and drug use among high school students.

Turkish J Psychiatry 2001; 12: 47-52.

19. Kann L, Kinchen SA, Williams BI et al. Youth Risk Behavior Surveillance -United States, 1997.

MMWR August 14, 1998 / 47(SS-3);1-89 20. Baugh JG, Hunter SM, Webber LS at all. De-

velopmental trends of first cigarette smoking experience in children: the Bogalusa heart study. Am J Public Health 1982; 72:1161-4.

21. Botvin GJ. Drug abuse prevention in school setting. In: Botvin GJ, Schinke S, Orlandi MA ed (s). Drug abuse prevention with multiethnic Youth. Thousand Oaks: Sage Publ. Inc, 1995:

169- 92.

22. Yamaguchi K, Kandel DB. Patterns of drug use from adolescence to young adulthood: ›››. Pre- dictors of progression. Am J Public Health 1984; 74: 674- 80.

23. De Belis MD, Clark DB, Beers Sr et al. Hipo- campal volume in adolescent-onset alcohol use. Am J Psychiatry 2000; 157: 737-44.

24. Ayer A. Lise ça¤›ndaki gençlerde saptanan yaflam olaylar›n›n alkol ve madde kullan›m› ile ilifl- kisi. Bak›rköy Ruh ve Sinir Hastal›klar› Hastane- si, Uzmanl›k Tezi 1997, ‹stanbul.