Wisdom of Royal Glory(Kutadgu Bilig): A Turko-Islamic Mirrorfor Princes (tantma) (ev. Prof. Dr. Mehmet lmez)

(

TürkDilleriAraştırmaları1991: 197-200

Wisdom ofRoyalGlory

(Kutadgu Bilig):

A Turko-Islamic Mirrorfor Princes.

By YUSUF . KHASS HAJIB translated with an introduction and notes by Robert Dankoff. Chicago

and London: TheUniversity of~hicagoPress, 1983. pp.281.

Tanıtılankitap.Tslami dönem Türkedebiyatınınen eskianıtıolan, 11.yüzyıldankalma·

Kutadgu Bilig'in

çevirisidir.

Kutadgu

Bilig6500'den fazlabeyittenoluşanuzun,öğretici bir

şiirdir.

Dili,

9.

ve 10.

yüzyıllara

ait Budist ve Maniheist eserierin dili olan eski Uygur Türkçesinindevamı sayabileceğimiz KarahanlıTürkçesidir.

. Kutadgu Bilig'in

bize üçelyazması ulaşmıştır,Bu nüshalardan en eskisi, büyük

olasılıkla 13. yüzyılda yazılmış olan Fergana nüshasıdır. Kahire nüshası 14. yüzyılda yazılmışizleniminivermektedir.

Kutadgu Bilig'in

üçüncünüshasıolan Uygur harfli Herat

-diğer adıyla Viyana- nüshası 15. yüzyılda, daha kesin bir ifadeyle 1439'da istinsalı edilmiştir.Buyazmanın.. Arap harfli bir nüshadan istinsahedildiğive çoksayıda yanlış .içerdiğideaçıkçabellidir.

Kutadgu Bilig'in

eleştirel yayını 1947'deRe§idRahmetiArattarafındanyapılmıştır.' Arat, 1959'da da

Kutadgu Bilig'in

günümüz Türkçesine çevirisini

yapmı§tır.

2Dankoff'un

İngilizceçevirisi metnin Arat'çayapılaneleştirelyayınınadayanmaktadır.AncakDankoff, Aratyayımüzerinde çoksayıdadüzeltme deyapmıştır,

Kutadgu Bilig

yayımındaki çeşitli okuyuş hatalarınınmetnin günümüz Türkçesine çevirisisırasında doğrudan Arat'ınkendisi

tarafından düzeltilmiş olduğudaunutulmamalıdır. örneğin,50.beytin 2. dizesindeki iki sözcüğü

iki

kadın

erdi

küdegü

iki

bularerdi

ödrüm

budunda iki .

"Bunlarhalkın en iyisi ve seçkini idi," olarak çevrilmesinden dolayı Arat'ça

yigi

'en iyisi' olarakdüzeltilmiştir/'

Dankoff'çayapılan düzeltmelerden bazıları Sir Gerard Claııson'ca"önerilenfarklı

okuyuşlara, ikitanesi de S.Tezcan'casönerilenleredayanmaktadır. Bununla birlikte düzeltmelerin büyük çoğunluğuçevirmenin kendisitarafın,danyapılmıştır,

*

Butanıtmanın İngilizce aslıJournalofNear Eastern StudiesC. 48,

No.

1(Januaıy 1989), - ss.68-70'teyayımlanmıştır,

1ReşidRalurietiArat,KutatlguBiligı!:Metin(İstanbul,1947). 2ReşidRalurieti'Ara~KutadguBiligl!!:Tercüme(Ankara, 1959);-3a.g.e, s.15·.

4 GerardClauson,AnEtynwlogical Dictionary of Pre-Thirteentn Century Tui'kish(Oxford,1972). 5 SemihTezcan,"KutadguBiligDiziniüzerine",TürkT~ih Kurumu-Belıeten 45 (1981):23-78.

198

·TANITMALAR

Kutadgu Bilig metninde Dank:off'çayapılandüzeltmeler, çoğudize ve beyitteki belirsizlikleri dahaaçıkveanlamlıbir duruma getirmesi yönünden de oldukça önemlidir. .Şöyleki,örneğin,Aratyayınında86. beytin 2. dizesiaşağıdakigibidir:

bulıt kökrediurdinevbet tuğı

yaşın yaşnadı tarttı

fJalfan

tuğı

Arat bunu günümüz Türkçesineşöyleçevirin "Gök gürledi, nevbet davulunu vurdu; Şimşek çaktı, hakanın tuğunuçekti" (Arat, 1959, s.18). Dank:off, ikincisatırdaki tuğı

'bayrağı' sözcüğünü haklıolaraktiği 'kılıcı' şeklindedüzeltir ve dizeyi, "Şimşek çaktı, hakanın kılıcımçekti" ("lightning flashed, brandishing the Khaqan's sword" )şeklinde çevirir. Heratnüshasında(uğı, fakat Fergana nüshasındatuğıyerine tfği vardır. Her ne kadar

tuğ tart-'bayrak açmak'

deyimi.

tfg tart-'kılıççekmek' deyimi kadaryaygınveolağanise de, hareketinhızlılığınıbelirtmesiaçısından kılıççekmeninşimşeğebenzetilmesi oldukça uygun bir benzetmedir,dolayısıylasöz konusu sözcük Dank:off' unönerdiğigibittği(daha doğrusu tfğı) olmalıdır.Bunun yanı sırahemen izleyen beytin (no.87)okunuşu,

birikindaçıkiısunupiltutar biri ldi.siçavı

ajunka

yeter(beyit 87)

"Biri ülkeyi fethetmek içinkınından çıktı; diğeri adım sanım baştan başadünyaya yayıyor"(Dank:off,s.42)tartışmakonusutfğı 'kılıcı' sözcüğünüdahaaçıkduruma getirir.

Benzerbaşkabir düzeltme de aşağıdaki beyitteyapılmıştır: . öküşsözde artukasığkôrmedim

yanasôzlemişte asığ tutmadım(Arat, 1947,s.34)

Arat bu beytişöyleçevirir: "Çok sözden fazla fayda görmedim; ama söylemek de

faydasız değildir'(Arat, 1959, s.23). Dankoff ikincidizedeikidüzeltme yapar: (1)tulmadım

yerinebulmadım olmalıydı;ve (2) yanasôzlemişte 'ama söylemek de' olarakdeğilde 'tekrarda, yinelemekte' olarakanlaşılmalıydı,Bu beytinokunuşuDankoff'un çevirisinde

şöyledir:"1 see nogreat profit in verbosity, nor do 1 find advantage in repetition" (s.45).

Söz

konusu beyti Dank:off'unyorumlayışı şüphesiz doğrudur.Herat kopya-sındaikinci dizenin sonikisözcüğü olarak tadığkôrmedim'tadbulniadım'vardır, ve Arat'ça tulmadım okunan sözcük Fergananüshasında, üzerinde nokta bulunmadığıiçin, bulmadım şeklinde okunabilir. Bununyanısıra 'irmek,vurmak'anlamınagelentul-eylemi(krş,MKertopıkni adrıbiletuldı,"adam topadeğneklevurdu") bu metne uygun dü§memektedir.

Bu ve böylesidiğerbir çok düzeltme Robert Dankoff'unKaraharılıTürkçesi üzerine eksiksiz bir bilgiye sahipolduğunu açıkçagöstermektedir. DoğrusuDank:off, bilgisini, önceki bir çok okunuş hatalarım da düzeltmiş olduğu bir başka yayınında, Mahmiid al-K3şğaii'ninDlvanulugÖJ al-turk'ününçevirisindedetanıtlamışoldu,"

6 Robert Dankoff(incollabÔrationwithJames Kelly),Mahmudal-Kas1tJrı:Compendium ofthe

199

TANITMALAR

-:

Dankoffustalığınıbu yapıtın çevirisiyle de göstermiştir. Kutadgu Bilig gibi bir

yapıuİngilizceyeveyabaşkabirdileçevirmenin kesinlikle kolay biriş olmadığıdaakılda

tutulması gereken bir konudur. Darıkoff, son derece zor olan bu işi büyük bir başarıyla sonuçlandırmıştır.

Kutadgu Bilig'in günümüz lngilizcesine çevirisinde Dankoff, esas olarakuygunluğu veokunabilirliği(Introduction, s. 34)amaçlamıştır.Uygundüşmeyen satır doldurmalarım atmakta ve sözcüklerle deyimlerin, bazan da bütün bir dizeninyerinideğiştirmektehiç duraksamarnıştır.Daha uygun ve okunabilir bir metin yaratmak içinbazıeklemeler de yapmış, fakat "bilgiçlik taslayan ayraç ve köşeli ayraçlar"dan da, "bunlar sadece

okuyucunun

anlamasınaengel olur"düşüncesiylekaçınmıştır.

Dankoff'urıüslubu çokaçık, akıcıve incedir. Dankoff, eskicil sözcükleri veyapıları kullanmaktan;bazıçevirmenlerinasılmetnin üslubunu ya da eskicil diliniyansıtmakiçin

seçtiği

yöntemden

özelli.ı.e kaçınmıştır.

Dankoff, burada ve

bazı

yerlerde hearken (kulak vermek), don (giymek), vb. gibi eskicil ve şiirsel sözcüklerikullanır;fakat böylesi sözcükleri salt cümlelerini ölçülü ve uyumlu bir duruma sokmak için seçer, örneğin. retorik amaçlarla asıl metnin müzikal etkisini az ya da çokyansıtmaya çalışmıştır.

Sonuçta Dankoff, Yusuf' Has Hacib'çe çok sık kullanılanbii' düzeni, alliterasyon kullanımınıkendi nesir çevirisinde oldukçasıkolarakkullanır:"A zephyr came wafting from the east ..:-(Doğudan meltem sürüklenerek geldi...)", "... as balmy breezes banished stodgy winter (güzel kokulu esinti sörıük -kışı sürdü)", "Sol came back to this starting-place(Güneşyenidendoğduğuyere geldi)", "Countless kinds of flowers ...(sayısız türde çiçek)", "Zephyr sprang up carrying the scent ofclovesand allthe world was suffused with musk (meltem, karanfilkokularım taşıyarak yayıldıve bütün dünya misk kokusuyla

kaplandı)",

"Nowducks and geese, swans and swallows cover the

skş,

cackling and swirling up and down(gökyüzünüşimdi, bağrışarak aşağı-yukarıdönüp duran kaz,ördek,kuğu, kılkuyruk kuşukaplar)","Kôkişand crane cry out in the sky with echoing calls(kökiş ve-tuma, gökyüzündeyansıyan örüşmeleriyle bağrışıyorlar)","but now i have doffed my widow's weeds and donned a gown of white ermine (fakatşimdidulluk elbisemiçıkarıp beyazkakımdan gelinliğirnigiydim)" (ss. 41, 42vb.),

Kutadgu Bilig'deki dörtlüklerinçoğuuyakşemalarıylaayırtedilebilmektedir (aaba). Dankoff bu dörtlüklerin uyak şemasını abcb'yedeğiştirerekbunları başarıyla şiire dönüştürmüştür.Bu dörtlüklerin çevirisindegerekli oldukça, önemlisayılabilecekkadar serbestliğede kaçmıştır.Bununlabirlikteaslının doğruolarak kalabilmesi için de epey çabasarfetmiştir,Bir örnek vermek için Kutadgu Bilig'denaşağıdakidörtlüğüseçtim:

iye kirmeişke sabırpl serin iyekılmiş işlerökünçiyarın lfamug işteivme serin öz tutun

serinse bulurku!bu beglikkurın(Arat, s.

74).

Bu dörtlükşöyleçevrilebilir: "İşeaceleylebaşlama, sabırlı01; aceleyleyapılmış işler

200

TANITMALAR

. bir insan sabırlıolursa, o insanbeyl~rütbesini bulur." Dankoff budörtlüğü başarıyla şiire dönüştürmüştür.

Be hot and hasty and you'll get Regret and sorrow;

Becalmand0001and you'll become .

A princetomorrow(ss, 58-59)

Görüldüğü

üzre,

Dankoff sadece yetenekli bir

çevirmen.

değil, aynızamanda usta bir

şairdirde. Dankoff, kitabın girişindeçevirisini anlatırken

Dr.

Johnson'dan şu sözü

alıntılar:''Çevirinen,(yapıtın) yazarıgibiolmalıdır; yazarı aşmakonun görevideğildir"(s. 34). Kutadgu Bilig'in çevirrnenitçln, Dr.Johnson'ın öğüdünüyerine getiremeyip, Orta Türkçe buyapıtın yazarının değerini artırmıştır ifadesini kullanmak abartma olmayacaktır.

TalatTekin . (ÇevMehmet Ölmez) .