Genel Ekonomi 5

Genel Ekonomi 5

Dr. Özkan LEBLEBİCİ

Genel Ekonomi

Bu dersin içeriğinde;

1. Tam rekabet piyasaları 2. Monopol piyasalar

3. Oligopol piyasalar

konuları yer almaktadır.

Genel Ekonomi

Tam Rekabet Piyasası; Çok sayıda alıcı, çok sayıda satıcı bulunan, piyasaya giriş serbestisi sağlanmış, homojen bir mal söz konusu ve her şeyin açıkta

cereyan ettiği bir piyasadır. Burada alıcılar da satıcılar

da piyasa fiyatlarını etkileyemeyecek kadar önemsiz,

güçsüz ve dolayısıyla fiyatı kabullenme durumunda

olan birimlerdir. (Üstünel, 1988: 215)

Genel Ekonomi

Tam Rekabet Piyasasının Özellikleri

1. Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının bulunması 2. Malın Homojen olması

3. Alıcı ve satıcıların piyasaya ilişkin tam bir bilgiye sahip olması

4. Piyasaya giriş ve çıkışın serbest olması

(Ertek, 2007: 143)

Genel Ekonomi

Toplam Hasılat; Bir firmanın satışlarından elde ettiği brüt (toplam) geliri ifade eder. (TR=P.Q) formülüyle gösterilir.

Marjinal Hasılat; Bir firmanın bir birim daha mal üretip satması neticesinde toplam hasılattaki artışı ifade eder. (MR=∆TR/ ∆Q) formülüyle gösterilir.

Ortalama Hasılat; Bir firmanın sattığı mallardan elde ettiği

birim başına hasılatı ifade eder. (AR=TR/Q) formülüyle gösterilir.

(Ertek, 2007: 146)

Genel Ekonomi

Tam rekabet piyasasında piyasa talebi, çok sayıda alıcının belli bir zaman diliminde değişik fiyatlardan satın almayı arzu ettiği miktarları gösterir. Piyasa arzı ise, çok sayıda satıcının belli bir zaman dilimi içinde değişik fiyatlarda satmayı arzu ettiği

miktarları gösterir. Arz ve talep birlikte piyasa fiyatını belirler.

(Piyasa fiyatı piyasa arz ve piyasa talep eğrilerinin birbirini kestiği noktada oluşur.)

(Ertek, 2007: 146)

Genel Ekonomi

Tam rekabet piyasasında bir firmanın kar maksimizasyonuna firma dengesi denir. Bir firma, piyasa yapısı ne olursa olsun, karını maksimum yapabilmek için marjinal hasılat eğrisi ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği noktadaki miktarı

üretmelidir. Tam rekabet piyasasında ;

P (Fiyat)= AR (Ortalama Gelir)= MR (Marjinal Gelir)

olduğundan; MR=MC ve P=MC eşitlikleri kar maksimizasyonunu gösterir.

(Ertek, 2007: 148)

Genel Ekonomi

P

Q TR

Q

Q

Başabaş Noktası (Zarardan Kara Geçiş)

Başabaş Noktası (Kardan Zarara Geçiş)

TC

Genel Ekonomi

P

Q

ATC

Q

Q

MC

ATC=MC

P=MR=AR

KISA DÖNEMLİ FİRMA DENGESİ

Genel Ekonomi

Tam rekabet piyasasında firmalar kısa dönemde ortalama

maliyetlerinin en düşük olduğu noktanın bir miktar üstünde

veya altında fiyatlarla karşılaşabilirler. Böyle durumlarda bir

süre için zararına - yani sabit masraflarının karşılanamaması

pahasına da olsa- çalışmaya devam edebilirler; veya normal

kârın üzerinde bir kâr elde ederek çalışabilirler. Fakat uzun

dönemde endüstrinin tümü açısından maliyetlerin en düşük

düzeye indirilebildiği noktada üretim miktarları tespit edilerek

dengeye ulaşılmış olacaktır. (Üstünel, 1988: 217)

Genel Ekonomi

Firmanın uzun dönem dengesinde;

P (Fiyat)= AR (Ortalama Gelir)= MR (Marjinal Gelir) =MC = ATC olacaktır. Bunlar da LRAC (uzun dönem ortalama maliyet)’e eşit olarak gerçekleşecektir.

MC (Marjinal Maliyet)

ATC (Ortalama Toplam Maliyet)

(Ertek, 2007: 156)

Genel Ekonomi

Monopol Piyasaları, satıcının tek, alıcının ise çok sayıda bulunduğu piyasalardır. Burada satıcı fiyatı koyan

durumunda, alıcılar ise bu fiyatı kabul eden durumundadır.

Monopson Piyasaları, Alıcı tekeli, yani alıcının tek, satıcıların çok sayıda bulunduğu piyasalardır. Böyle bir

piyasada fiyatın ne olacağını alıcı söyler ve satıcı bunu kabul etmek zorundadır.

(Üstünel, 1988: 215)

Genel Ekonomi

Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan, firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır. Tam rekabet

piyasasında firmanın malına olan talep yatay eksene paralel (yani fiyatı değiştirmenin zor olduğu durum) iken, monopol piyasasında firmanın talep eğrisi, piyasa talep eğrisi ile aynı olduğu için, aşağı doğru eğimlidir. (Bu da talep kanunu

gereği, fiyat arttıkça talebin düşeceği anlamına gelir.).

Monopolcü piyasada arz eğrisi yoktur.

(Ertek, 2007: 165)

Genel Ekonomi

Monopol piyasasında tekelcinin istediği fiyatı tespit etme gücünü sınırlayan etkenler;

1. Yakın veya uzak ikame malların fiyatları, 2. Alıcıların satın alma gücü,

3. Bazı mallarda fiyatı sınırlayıcı yasal düzenlemeler

Genel Ekonomi

Tekel gücünün başlıca üç kaynağı vardır;

1. Varlığını bir kanuna veya devletten aldığı bir imtiyaza borçlu olan tekeller,

2. Bir doğal kaynağın tek sahibi olduğu için monopolcü duruma gelenler,

3. Kartel veya tröst anlaşmaları yaparak birleşen firmaların gücünü anlaşmadan alan tekeller.

(Üstünel, 1988: 230)

Genel Ekonomi

Birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazla menfaat sağlamak amacıyla anlaşıp ortak hareket etmeleri durumunda

“monopol gücü” yaratılmış olur. Bu çeşit monopollerin en

yaygınları kartel ve tröstlerdir. Birçok ülkede anti-kartel ve anti- tröst yasaları ile tüketicinin korunmasına çalışılabilmektedir.

(Ertek, 2007: 161)

Genel Ekonomi

Kartel, firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol gücü) oluşturmalarıdır. Anlaşma daha çok fiyatın ve her

firmanın üretip satacağı mal miktarının belirlenmesine yöneliktir. (OPEC uluslar arası düzeyde bir kartel örneği sayılabilir.

Tröst ise, firmaların fiyat ve miktar üzerinde anlaşmasının ötesinde birleşip tam bir monopol gücü oluşturduğu birliktir.

(Ertek, 2007: 161)

Genel Ekonomi

Başlıca Kartel Türleri

1. Fiyat karteli; mal ve faktör piyasalarının ikisinde de söz

konusu olabilen bu kartel türünde amaç, belirli bir tekel fiyatı saptamaktır.

2. Miktar karteli; Üretim ve satış miktarını kısıtlamaya yönelik anlaşmalardır.

3. Bölge karteli; rekabeti önlemek amacıyla piyasanın bölgelere bölünmesi anlaşmasıdır.

(Üstünel, 1988: 253)

Genel Ekonomi

Monopolcü Rekabet Piyasası

Alıcı sayısı gibi satıcı firmaların da irili ufaklı çok sayıda olduğu ve fakat malın homojen olmadığı, yani kalite

farklılaşmasına gidilebildiği piyasalardır. Bu piyasalar, tam

rekabet piyasalarına en yakın olan, daha doğrusu rekabetin en az aksadığı piyasalardır. Bu nedenle bunlara “aksak rekabet piyasaları” da denir.

(Üstünel, 1988: 215)

Genel Ekonomi

Monopolcü Rekabet Piyasası İçin Yan Yana Gelmesi Gereken Koşullar;

1. Küçük boyutlu çok sayıda alıcı ve satıcı olmalıdır.

2. Mallar heterojen olmalıdır. Her firmanın sattığı malın özellikleri farklı olmalıdır.

3. Piyasaya giriş ve çıkışlar serbest olmalıdır.

4. Piyasalarda bilgilenme tam olmalıdır.

(Parmaksız, 2000: 152)

Genel Ekonomi

Monopol piyasasında olduğu gibi, monopolcü rekabet piyasasında da firma dengesinde P>MC olup ekonomik

etkinlik sağlanamamaktadır. Ekonomik etkinliğin ifadesi olan P=MC koşulu sağlanamadığı için tam rekabet durumuna göre üretilen miktar daha az, fiyat daha fazladır. Bunun yanında sürekli yenilik yapılması ve tüketicinin tatmini anlamında faydalıdır.

(Ertek, 2007: 175)

Genel Ekonomi

Fiyat ve Maliyet

Q

ATC

Q

MC

ATC D=AR

MONOPOLCÜ REKABET PİYASASINDA KISA DÖNEMLİ FİRMA DENGESİ MR

P Kâr

Genel Ekonomi

Oligopol Piyasası

Az sayıda firmanın hakim olduğu bir piyasa türüdür. Bu firmalar fiyatı veri almayacak kadar yeterli güce sahiptir. Ancak piyasa talep eğrisini (monopol piyasada olduğu gibi) kendi talep eğrisi olarak görmeyecek kadar da rakiplerine bağımlıdır. Bu durumda piyasaya giriş, ne çok kolaydır ne de tamamen imkansızdır.

Birçok endüstride 3-12 arasında az sayıda firma endüstriye hakimdir ve yeni gelenler piyasada çok zor yer bulur.

(Parmaksız, 2000: 152)

Genel Ekonomi

Fiyat ve Maliyet

Q ATC

Q

MC

D=AR

OLİGOPOL PİYASASINDA KISA DÖNEMLİ FİRMA DENGESİ MR

P

A

B

C

Genel Ekonomi

Kaynakça;

Üstünel, Besim, Ekonominin Temelleri, Ofset, (5. Basım), İstanbul, 1987.

Ertek, Tümay, Temel Ekonomi, Beta, (2. Basım), İstanbul, 2007.

Parasız, İlker, İktisada Giriş, Ezgi Kitabevi, (6. Basım), Bursa,

2000.