ÇOCUKLARDA Z-SKORU DAĞILIMINA GÖRE MALNÜTRİSYON PREVALANSI VE BAZI DEĞİŞKENLERLE İLİŞKİSİ
--- Yrd. Doç. Dr. Melikşah ERTEM*, Dr. Ali CEYLAN**, Prof. Dr. Perran TOKSÖZ*** J
ÖZET
Bu çalışma, D iyarbakır Şehitlik Sağlık Ocağı bölgesin deki 0-6 yaş grubu çocukların büyüme ve gelişme du rumlarını NC H S referans toplum değerlerine göre de ğerlendirerek Z-skorıı değerinin dağılımına göre mal- nütrisyon prevalansm ı saptam ak amacıyla yapılmıştır. Araştırma kapsamına alınan çocukların boy ve ağırlık ölçümleri yöntem ine uygun olarak yapılmış, elde edilen veriler Epı-Info versiyon 6.04 bilgisayar programı ile değerlendirilm iştir. Sonuçlar, yaşa göre boy uzunluğu yönünden çocukların % 4 7 3 ’iinün kısa boylu (stuııted), % 29.1’inin düşük ağırlıklı (undenveight), % 4.4’üniin de boya göre ağırlık göstergesi bakımından za yıf (was- ted) grubuna girdiğini göstermiştir. Boy ve yaşa göre ağırlık bakımından yaş grupları arasındaki farklılık önemli değilken (p>0.05), yaşa göre boy göstergesi ba kımından yaş grupları arasındaki farklılık önemli bu lunm uştur (p<0.0001). Yaşa göre ağırlık bakımından erkek çocukların (% 33.6) kız çocuklarına göre (%25.1) daha önem li bir gelişm e geriliği içinde oldukları sap tanmıştır. Evde bulunan çocuk sayısı ve çocuğun doğum sırası ile yerleşim yerinin de çocukların fiziksel gelişim leri üzerinde etkili olduğu ve bu çocuklarda malniitris- yonun daha yaygın olarak görüldüğü araştırma sonuç ları ile bir kez daha kanıtlanmıştır.
Anahtar Sözcükler: M alnütrisyon, Z-skoru, prevalans
A B S T R A C T : M a ln u trition Prevalaııce Arnong Children A g ed Betweetı 0-6 Years by Using Z-Sco- res in Prim ary Health Centre Area o f Sehitlik-Di- yarbakir an d Relation Between Malnutrition and Some Variables
This study was carried out to deternıine the growth and developm ental status o f the children aged betvveen 0-6 years by using N C H S reference populat ’ıon valıtes in the prim ary health centre area o f Sehitlik-Diyarbakir. We
* D ic le Ü n iv e r s ite s i T ıp F a k ü lte s i H a lk S a ğ lığ ı A n a b ilim D a lı, Ö ğ re tim Ü y e s i
** D ic le Ü n iv e r s ite s i T ıp F a k ü lte s i H a lk S ağ lığ ı A n a b ilim D a lı, A r a ş tır m a G ö re v lis i
* * * D ic le Ü n iv e r s ite s i T ıp F a k ü lte s i H a lk S a ğ lığ ı A n a b ilim D a lı, Ö ğ re tim Ü y e si
used Z-scores value to deternıine the malnutrition pre- valence. The height and weight o f children were measu- red by adequate methods, and the measurements were evaluated by using Epi-Info version 6.04 Computer programme. Results: Height fo r age; 47.3% o f the children were found stunted, 29.1% o f them undenve ight and 4.4% wasted. While there was no signifıcant difference between age groups according to weight fo r age and weight fo r height (p>0.05), there was signifi- cant difference according to height fo r age (p<0.001). Low weightfor age was more prevalent in boys (33.6%) than girls (25.1%), (p<0.05). Number o f the children, order o f the child, socio-economic status o f fam ily had been provenas the factors that effecting malnutrition prevalence once more by this investigation.
Key Words: Malnutrition, Z-scores, prevalence
GİRİŞ
Ç ocuklarda g e lişe n "beslenme y e te r s iz liğ in i ö n le m e nin tek y o lu b ü yü m elerin in d o la y ısıy la b e sle n m e d u rum larının b elirli aralıklarla iz le n m e sid ir . D ü n y a S a ğ lık Ö rgütü (D S Ö ) v e U N IC E F tarafından ortaya atılan “Ç ocu k ları Y aşatm a S e fe r b e r liğ i” olarak a n ı lan program lar d iz isi için d e “b ü y ü m en in iz le n m e s i” ilk sırada yer alm aktadır (1 ). D ü n y a S a ğ lık Ö rgütü, b ü yü m en in iz le n m e si program larında ilk yaşlard a ağırlık artm asının iz le n m e sin e ö n c e lik tanım aktadır. Zira g e lişm e k te olan ü lk elerd e m a ln ü trisy o n ö n e m li bir sorun olarak v arlığın ı sürdürm ektedir.
D ü n yad a her y ıl y ed i m ily o n kadar ç o c u ğ u n m aln ü t risyon v e y a bunun ned en o ld u ğ u in fe k siy o n h a sta lık ları n e d e n iy le y a şam ın ı k a y b ettiğ i tahm in e d ilm e k te dir. Y in e y ıld a 2 6 m ily o n b e b e k , an n en in hasta y a da m aln ü trisyon lu o lm a sı n e d e n iy le d üşük d o ğ u m a ğ ır lık lı olarak d ü n yaya g e lm e k te d ir (2 ). D ü n y a d a k i ç o cukların % 4 3 ’ünün (2 3 0 m ily o n ) y a şla rın a göre k ısa b o y lu , % 9 .0 ’u n u n ,(5 0 m ily o n ) b o y la rın a g ö re z a y ıf oldukları dikkate a lın d ığ ın d a m a ln ü trisy o n u n , ç o c u k sa ğ lığ ın ı tehdit ed en ne kadar cid d i v e y a y g ın bir s a ğ lık sorunu o ld u ğ u ortaya çık m ak tad ır (3 ).
26
ERTEM M. CEYLAN A. TOKSÖZ P.Yaşamının ilk yıllarında beslenmenin büyüme üze rindeki etkisi çok ağırlıklı olduğundan, büyümenin izlenmesi yoluyla çocuğun beslenme durumunu de ğerlendirmek en yaygın olarak kullanılan bir yoldur. B üyüm enin değerlendirilmesi çeşitli yöntemlerle ya pılmaktadır. Bu konuda birçok ölçümden ve bunlar dan türetilmiş pek çok indeksten yararlanılmaktadır (4 ) Son yıllarda gerek büyümenin izlenmesinde ge rekse beslenm e araştırmalarında Z-skoru sistemi gi derek daha yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. B u nun için D ünya Sağlık Örgütü, National Çenter for Health Statistics (NCHS) tarafından geliştirilen refe rans değerlerin “Uluslararası Referans D e ğ e r le r ’ ola rak kullanılmasını önermektedir. Başlıca üç antropo- metrik göstergenin (yaşa göre boy, boya göre ağırlık ve yaşa göre ağırlık) kullanılmasıyla hesaplanan Z- skoru değerinin -2 standart sapma (S D ) ’nın altında olmasının malnütrisyon tanısı koymak için yeterli ol duğu belirtilmektedir (2).
Bu araştırma Diyarbakır Şehitlik Sağlık Ocağı bölge sindeki 0-6 yaş grubu çocukların büyüme ve gelişme durumlarını, üç antropometrik gösterge yönünden ayrı ayrı değerlendirerek Z-skoru dağılımına göre malnütrisyon prevalansını saptamak ve bununla ilgi li olduğu düşünülen bazı değişkenlerin etki derecesi ni belirlemek amacıyla planlanıp yürütülmüştür.
A R A Ş T I R M A Y Ö N T E M İ ve A R A Ç L A R I
Kesitse] tipteki bu çalışma, Diyarbakır ili Şehitlik Sağlık Ocağı bölgesinde yürütülmüştür. Ocak b ö lg e si halkın gelir düzeyinin düşük, gecekonduların y a y gın olduğu bir yerleşim yeridir. Bölgenin nüfusu 62.275 olup 0-6 yaş grubunda 8657 çocuk bulu n maktadır. Toksöz ve arkadaşlarının (5) 1991 yılında D iyarbakır’da yaptığı çalışm ada malnütrisyon sıklı ğının aynı yaş grubu için %24 olarak verilmesi, ö r nek hacmini hesaplam ada kaynak olarak kullanılm ış tır. Buna göre en düşük örnek hacmi 417 olarak b u lunmuş, ancak araştırmanın yürütülm esinden k ay naklanabilecek hataları azaltabilm ek için 550 çocuk araştırma kapsam ına alınmıştır. B ölgede 55 küm e belirlenmiş ve her küm eden 10 çocuk alınarak 550 kişiye ulaşılmıştır. K üm elerin hangi sokaklardan ve kaçar tane seçileceğine Orantılı Olasılık Yöntem i ile karar verilmiştir (6 ).
Çocukların boy ve ağırlık ölçüm leri, hata payını en aza indirebilmek için araştırm acılar tarafından bizzat yapılmıştır. Ö lçü m ler yapılırken çocukların sadece iç çamaşırları ile ve çıplak ayaklı olm alarına dikkat edilmiştir. Bebeklerin ağırlık ölç ü m leri, hassas e le k t ronik bebek terazileriyle, çocukların ki ise 0 ’a a y a r lanabilir, 100 g r a m ’a kadar duyarlı basküllerle y a p ıl
mıştır. Boy ölçümlerinde, üzerinde 1 m m ’ye k a d a r ö l çen mezürler yapıştırılmış tahta ölçekler k u llan ılm ış, iki yaşına kadar olan çocuklar yatırılarak, d ah a b ü yükler ise ayakta ölçülmüştür.
Çocukların büyüme ve gelişme durum larının d e ğ e r lendirilmesinde dünyada o ldukça yaygın bir şekilde kabul gören Z-skoru sistemi kullanılm ıştır. Üç ayrı antropometrik gösterge için (yaşa göre b o y , y a ş a g ö re ağırlık, ve boya göre ağırlık) Z -skoru h e s a p la n ır ken referans nüfus olarak D ü n y a Sağlık Ö r g ü t ü ’nün önerdiği NCHSAVHO standartları k u llanılm ıştır. Ç a lışmada, malnütrisyonu belirleyici olarak k u lla n ılm a sı önerilen üç antropom etrik gösterge b a k ım ın d a n - 2 S D ’nin altında bulunanların oranı ç ık a rılm a y a ç a lı şılmıştır. Z-skoru hesaplanırken E p ı-In fo v e rsiy o n 6.04 programı kullanılm ış, boy ve ağırlık ö lç ü m l e r i nin ortanca ve standart sa p m a değerleri ise S y stat p a ket programı ile hesaplanm ıştır.
B U L G U L A R
Araştırm a grubunu oluşturan ç o c u k la rın ay o la rak yaş gruplarına göre boy ve ağırlık ö lç ü m le r in in o r t a lama ve standart sa p m a değerleri T a b lo 1 ’de g ö s t e r i l miştir. A raştırm ay a alınan 550 ç o c u ğ u n % 4 7 . 1 ’i e r kek, % 5 2 .9 ’u kızdır.
Cinsiyete göre üç a n tro p o m e trik g ö s te rg e b a k ı m ı n dan - 2 S D ’nin altında b u lu n a n ç o c u k la r ın o ran ı T a b l o 2 ’de g ö rüldüğü gibidir. Y a ş a göre b o y ve ağ ırlık ö l çüm lerinin Z -skoru h e s a p la n d ığ ın d a kız ç o c u k la r ın % 4 3 . 6 ’sı, erk ek le rin % 5 1 . 4 ’ü n ü n y a ş a g ö r e b o y uzunluklarının - 2 S D ’nin altın d a o ld u ğ u b u l u n m u ş tur. Bu oran yaşa göre ağırlık için k ız la r d a % 2 5 .1, e r kek ço c u k lard a % 3 3 . 6 ’dır. Y a ş a g ö re ağ ırlık y ö n ü n den erkek çocukların g e liş im le rin in k ız la r d a n ö n e m li derecede (p<0.05) geri o ld u ğ u s a p ta n m ış tır .
T ablo 3 ’te yaş g ru p la rın a g ö re - 2 S D ’nin a l tın d a b u lunan çocukların oranı v e rilm iştir. G ö r ü l d ü ğ ü gibi yaşa göre boy u z u n lu ğ u için - 2 S D ' n i n a ltın d a b u l u nan çocuk oranı b a k ı m ın d a n yaş g r u p l a n a r a s ı n d a önem li bir fark vardır ( p < 0 .0 0 1 ) . Ö r n e ğ i n , 36-41 ay arası ç o c u k la rd a y a ş a g ö re b o y kısalığı ( b o d u r l u k ) % 67.9 gibi çok y ü k se k o r a n d a d ır .
B o y a ve yaşa göre ağırlık g ö s te rg e s i b a k ı m ı n d a n y a ş grupları arasında anlam lı bir fa rk lılık b u l u n m a m ı ş t ı r (p>0.05). B o y a göre ağırlığın - 2 S D ’nin a l t ı n d a o l m a sı zayıflık (w a ste d ), y a ş a g ö r e bo y k ısa lığ ı b o d u r l u k (stunted) için b elirley ic id ir. T a b l o 4 ’te h e m z a y ı f hem da b o d u r o la n ların oranı g ö r ü l m e k t e d i r . B u n a göre ç o c u k la rın % 1.6 ’sı h e m z a y ı f h e m de b o d u r g r u b u n a g irm e k te d ir.
Tablo 1. A raştırm a G rubunun Yaşa Göre Boy ve Ağırlık Ölçümlerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri Yaş Grupları (ay) n Erkek Çocukların Boy (cm)±SD Erkek Çocukların Ağ (kg)±SD n Kız Çocukların Boy (cm)±SD Kız Çocukların Ağ (kg)±SD 0-5 22 57.90±5.46 5.218± 1.669 22 54.45±5.99 5.190± 1.090 6-11 20 64.38±3.61 7.316±1.366 22 65.00±2.90 7.350±1.702 12-17 15 72.63±6.84 8.727±2.163 23 81.75±2.86 9.150±1.411 18-23 23 80.12±4.29 10.275±1.550 24 75.16±5.98 9.427±19.27 24-29 30 80.76±6.59 11.020± 1.992 33 79.75±4.45 10.375± 1.024 30-35 23 84.93±5.95 11.327± 1.283 29 84.23±5.42 10.669± 1.392 36-41 29 85.59± 5.41 11.666± 1.640 27 86.87±6.68 11.945± 1.642 42-47 22 90.23±6.42 12.262±2.363 22 90.16±2.42 12.375±1.025 48-53 19 93.44±7.64 13.888±2.309 23 92.87±5.43 13.456±1.850 54-59 27 95.38±6.25 14.225±1.938 33 95.24±6.29 14.275±1.375 60-71 29 99.97±5.48 16.363+2.288 33 100.86±6.97 16.482±2.910 Toplam 259 291
Tablo 2. C insiyete Göre -2 S D ’nin Altında B ulunan Çocuk Oranı
Toplam Cinsiyet
n %
Boya Göre Ağırlık -2 SD altında
n %
Yaşa Göre Boy -2 SD altında
n %
Yaşa Göre Asırlıki c? -2 SD altında n % Kız 291 52.9 10 3.4 127 43.6 73 25.1 Erkek 259 47.1 14 5.4 133 51.4 87 33.6 Toplam 550 100.0 24 4.4 260 47.3 160 29.1 x2=l .3, p>0.05 x2=3.3, p>0.05 x2=4.8, p<0.05
A ra ştırm a d a ev d e y aşay an çocuk sayısı, çocuğun d o ğum sırası ve ailede ken d isin d en başka malnütris- yonlu k ardeşlerinin olup olm a m ası gibi değişkenle rin ço c u ğ u n fiziki b ü y ü m e ve gelişimini ne ölçüde et kilediği de araştırılm ıştır. T ab lo 5 't e evdeki çocuk sayısı ile ç o c u ğ u n an tro p o m e trik gelişimi arasındaki ilişki gösterilm iştir. B o y a göre ağırlık ve yaşa göre boy göstergesi b a k ım ın d a n - 2 S D ’nin altında bulunan ço c u k oranı, evdeki ço c u k sayısı 4 ’ün üzerinde olan larda o ld u k ç a y ü k s e k b u lu n m u ş tu r (p<0.05).
D o ğ u m sırası olarak 3-4 ve d ah a sonraki sıralarda bulunan ço c u k ların boy ve ağırlık bakım ından ö n e m li bir g elişm e geriliği içerisinde oldukları saptanm ış tır (T ablo 6 ).
Ç o c u ğ u n evde k en d isin d e n başka malnütrisyonlu kardeşlerinin o lm a s ın d a n ne kad a r etkilendiği Tablo 7 ’de gösterilm iştir. 146 ç o c u ğ u n kendisi ve kardeşle rinin boy ve ağırlık ö lç ü m le rin e göre Z-skoru -2 S D ’nin üzerinde b u lu n d u ğ u n d a n bunlar hesaplam a nın dışında tu tu lm u ştu r. T a b lo incelendiğinde, evde m a lnütrisyonlu ço c u k sayısının artmasının m alnüt
risyon riskini önemli ölçüde arttırdığı görülecektir (pcO.OOl). Evde 4 ve daha fazla sayıda malnütris yonlu çocuk olması malnütrisyon riskini (odds ratio)
12.8 kat arttırmaktadır.
Araştırma bölgesi kısmen kent merkezi çoğunlukla da gecekondu tipi mahalleleri kapsamaktadır. U y g u lanan yöntem gereğince örneğe isabet eden 83 çocuk, sosyo-ekonomik düzey bakımından daha iyi d u ru m da olan kent merkezi, 467 çocuk ise gecekondu böl gesinde yaşamaktadır. Yerleşim yerinin özelliğine göre -2SD 'nin altında bulunan çocukların oranı T a b lo 8 ’de gösterilmiştir. Düşük sosyo-ekonom ik d ü z e ye sahip gecekondu tipi evlerde yaşayan çocukların, hem boy hem de ağırlık göstergesi bakımından daha geri kalm ış d u ru m d a oldukları s a p ta n m ıştır (pcO.OOl).
T A R T I Ş M A
Çocukların sağlık ve beslenme durumunu en iyi bir şekilde yansıtan gösterge onların fiziksel gelişimidir. Fiziksel gelişim düzeyini belirlemede kullanılan en
28
ERTEM M. CEYLAN A.TOKSÖZ P.Tablo 3. Yaş Gruplarına Göre -2SD ’nin Altında B ulunan Ç ocuk O ranlan
Toplam Yaş Grupları
(ay)
Boya Göre Ağırlık -2 SD altında
Yaşa Göre Boy -2 SD altında
%
Yaşa Göre Ağırlık -2 SD altında n 0-5 n 44 8.0 11 0 0.0 10 22.7 2 4.6 6-11 42 7.6 4 9.5 16 38.1 10 23.8 12-17 38 6.9 1 2.6 10 26.3 8 21.1 18-23 47 8.5 5 10.6 20 42.6 8 17.0 24-29 63 * 11.5 2 3.2 32 50.8 30 47.6 30-35 52 9.5 2 3.9 30 57.7 24 46.2 36-41 56 10.2 4 7.1 38 67.9 30 53.6 42-47 44 8.0 1 2.3 24 54.6 14 31.8 48-53 42 7.6 3 7.1 24 57.1 14 33.3 54-59 60 10.9 7 2 3.3 28 46.7 12 20.0 60-71 62 11.3 0 0.0 28 45.2 8 12.9 Toplam 550 100.0 24 4.4 260 47.3 160 29.1 X2=0.7, p>0.05 x2=10.2, p<0.001 X2:=0.4, p>0.05
Tablo 4. Araştırma G rubunun -2SD ’ye Göre Z a y ıf ve B odur Olma O ranlan
Yaşa Göre Boyu Yaşa Göre Boyu -2SD’nin üzerinde olanlar -2 S D ’nin altında olanlar
n % n %
Boya Göre Kilosu -2SD’nin üzerinde olanlar 275 50.0 251 45.6 Boya Göre Kilosu -2SD’nin altında olanlar 15 2.7 9 1.6
Toplam 290 52.7 260 47.3
Tüm yüzdeler 550’ye göre alınmıştır.
Tablo 5. Evdeki Çocuk Sayısına Göre -2SD ’nin Altında B u lu n a n Ç ocuk Oranları
Toplam Boya Göre Ağırlık Yaşa Göre Boy Yaşa Göre Ağırlık Evdeki -2 SD altında -2 SD altında -2 SD altında
Çocuk Say ısı n % n % n % n % 1-3 148 26.9 4 2.7 62 41.9 38 25.7 4-6 214 38.9 13 6.1 96 44.7 55 25.7 7+ 188 34.2 7 3.7 102 54.3 67 35.6 TOPLAM 550 100.0 24 4.4 260 47.3 160 29.1 x2=5.3, p<0.05 x2 = 4.4, p<0.05 x 2 = 0.1, p>0.05
pratik ve güvenilir yöntem , antropometrik ölçümlerin kullanılmasıdır (7,8). Ülkemizde çocukların büyüme ve gelişme durumlarını değerlendirmek, bir başka de yişle malnütrisyon prevalansını belirlemek üzere çe şitli standartların kullanılmasıyla gerçekleştirilmiş pek çok araştırma bulunmaktadır. Bu çalışmalar ülke miz çocuklarında malnütrisyonun önemli bir çocuk sağlığı sorunu olduğunu ortaya koym aktadır (9-12). 1984 Gıda Tüketim Araştırması verilerine göre 0-5 yaş grubu çocuklarda malnütrisyon prevalansı % \ \ .5
olarak saptanm ıştır (13). M a l n ü t r i s y o n , in f e k s i y o n hastalıklarının k o la y ca o rta y a ç ı k m a s ı n a y o l a ç m a k t a ,
çocukların b ü y ü m e ve g e lişm e sin i o l u m s u z y ö n d e e t kilemektedir. Ç o c u k la rd a sa ğ lığ ın b o z u l m a s ı v e m o r- talitenin en önem li n e d e n le r in d e n biri m a l n ü t r i s y o n - dur. H afif m alnütrisyonlu bir ç o c u ğ u n h e r h a n g i b ir hastalık yüzünden ö lm e o la sılığ ın ın iki k a t, o r t a d e r e cede m alnütrisyonlunun üç kat arttığı ve b e ş yaş altı çocuk ölüm lerinin üçte birinin te m e l n e d e n i n i n m a l nütrisyon olduğu b ild irilm e k te d ir (14).
Tablo 6. A ilenin Kaçıncı Çocuğu Olduğuna Göre -2SD ’nin Altında Bulunan Çocuk Oranlan Kaçıncı Çocuk Olduğu Topl n am %
Boya Göre Ağırlık -2 SD altında
n %
Yaşa Göre Boy -2 SD altında
n %
Yaşa Göre Ağırlık -2 SD altında n % 1-2 157 28.6 6 3.8 58 36.9 32 20.4 3-4 167 30.4 6 3.6 78 46.7 38 22.8 5-6 123 22.4 6 4.9 64 52.0 52 42.3 7+ 103 18.6 6 5.8 60 58.3 38 36.9 Toplam 550 100.0 24 4.4 260 47.3 160 29.1 x2=0.8, p>0.05 x2=12.5, p<0.001 x2=16.0, p<0.001
Tablo 7. A yn ı E vde B u lu n a n Çocuklardan -2 S D ’tıiıı Altında Olanlann Dağılımı
Topl am Yaşına Göre Boyu yada Yaşına Göre Boyu yada odds Evde Yaşına Göre Kilosu Yaşına Göre Kilosu ratio Malnütrisyonlu 2SD’nin üzerinde olanlar -2SD’nin altında olanlar
Çocuk Sayısı n % n % n % Yok 118 29.2 81 68.6 37 31.4 1 1 139 34.4 65 46.8 74 53.2 2.5 2 70 17.3 27 38.6 43 61.4 3.5 3 36 8.9 10 27.8 26 72.2 5.7 4 41 10.2 6 14.6 35 85.4 12.8 Toplam 404 100.0 189 46.8 215 53.2 x2= 44.5, p<0.001
Tablo 8. Yerleşikm Bölgesinin Özelliği ne Göre Göre -2SD’nin Altında Bulunan Çocuk Oranları
Yerleşim Yerinin Topl am Boya Göre Ağırlık Yaşa Göre Boy Yaşa Göre Ağırlık Özelliği -2 SD altında -2 SD altında -2 SD altında
n % n % n % n %
Kent tipi 83 15.1 1 1.2 23 27.7 8 9.6 Gecekondu 467 84.9 23 4.9 237 50.7 152 52.5 Toplam 550 100.0 24 4.4 260 47.3 160 29.1 x2=2.3 , p>0.05 x2=15.0 ,p<0.001 x2=17.9 ,p<0.001
D iy a r b a k ır ’da 1991 yılı verilerine göre 0-6 yaş grubu çocuklarda m a ln ü trisy o n sıklığı %24.1 olarak sap tanm ıştır (5). D a h a sonraki yıllarda bölgede yaşanan iç göçlerin yol açtığı hızlı nüfus artışı ve bunun bera berinde getirdiği alt yapı yetersizliklerine bir de sos- y o -ek o n o m ik g ü çlüklerin eklenm esi sonucunda hal kın genel sağlık ve b e sle n m e göstergelerinde daha olu m su z g elişm e lerin old u ğ u tahm in edilmektedir. D iy a r b a k ır ’da g e c e k o n d u ağırlıklı bir sağlık ocağı bölgesinde y ap ılm ış olan bu çalışm ada, 0-6 yaş gru bu 550 ç o c u ğ u n b ü y ü m e ve gelişm e durumları değer le n d ir ilm iş tir . A r a ş t ı r m a s o n u ç la r ı, ço cu k ların % 4 7 . 3 ’ü n ü n y a ş la r ın a g ö re kısa boylu (bodur), % 2 9 .1 ’inin de v ü cu t ağırlıklarının düşük olduğunu
göstermiştir. %4.4 oranında çocuk boya göre ağırlık göstergesi bakımından -2S D 'nin altında bulunm uş tur. 1993 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) verilerine göre çocukların % 2 0 .5 ’i bodur (stunted), % 1 0 .4 ’ü akut beslenme yetersizliği olarak değerlendirilen düşük ağırlıklı (undervveight) grubu na girmektedir (15). Antalya il merkezinde 0-59 ay arası çocuklarda yapılan bir çalışmada kısa boylu olanların oranı %7.6, düşük ağırlıklı olanların oranı ise %3.8 olarak saptanmıştır (16). Bu verilerle kıyas landığında araştırma bölgesindeki çocukların boy ve ağırlık bakımından önemli derecede gelişme geriliği içerisinde oldukları ortaya çıkmaktadır. Yaşa göre boyun kısa olması, kronik beslenme yetersizliği ile birlikte yaygın olarak görülen enfeksiyon hastalıkla
30
ERTEM M. CEYLAN A. TOKSÖZ P.Tablo 9. Beş Yaş A ltı Çocuklarda Yaşa Göre Boy ve Ağırlığın D üşüklük Derecesine Göre M a ln ü trisyo n P reva la ıı-
suıın Belirlenm esi (2)
Prevalans Grupları
Ölçüm Değerleri Zayıf
(Yaşa Göre Boyu Kısa)
-2 SD Altında Olan Çocukların Oranı (%) Düşük Kilolu
(Yaşa Göre Düşük Kilolu)
Düşük <20 <10
Orta 20-29 10-19
Yüksek 30-39 20-29
Çok Yüksek >40 >30
rı ve bazen de genetik faktörlerle ilişkilidir (4,17). A ncak gelişmekte olan ülkelerde bodurluk, bazı uz m anlarca bir çevre adaptasyonu sorunu olarak değer lendirilmektedir (18). D S Ö ’nün çocukların kısa b oy lu ve düşük kilolu olm a oranlarını dikkate alarak yaptığı malnütrisyon prevalansı sınıflamasına göre araştırma grubumuz, prevalansın çok yüksek olarak kabul edildiği ülkeler sınıfına girmektedir (Tablo 9). Bu çalışmada diğer benzer araştırmalarda (10, 11,16) belirlenenin tersine, erkek çocuklarda malnütrisyo- nun kızlara oranla daha yaygın olarak görüldüğü sap tanmıştır. Bu durum eskiden olduğu gibi kız ço c u k larına erkeklere göre daha az değer verilmesi gibi bir davranışın artık geçerli olmadığını düşü n d ü rm ek te dir.
Yaş grupları olarak kısa boylu ve zayıf olanların o ra nında 24 aydan sonra önemli artışlar görülmüştür. Bodurluk kronik bir beslenme yetersizliği sonucunda oluştuğu için genellikle yaşa bağlı olarak artması beklenir. Bu durum diğer bazı araştırma sonuçlarıyla (15, 16)benzerlik göstermektedir . Beş yaşından k ü çük çocuklarda bodurluk, kronik malnütrisyon so n u cu uzun kemiklerin yeterince gelişmediğinin bir g ö s tergesi olarak kabul edilmekte ve büyüm e geriliğinin sürekliliğini gösterm ektedir (19).
M alnütrisyonun çok erken dönem de tanısı için en iyi ölçüt olan ağırlık artışındaki duraklam a, akut beslen me yetersizliği sonucunda oluşm aktadır. Yetersiz beslenme veya sık enfeksiyon sonucu aldığı besinden yeterince y ararlan a m ay a n ço c u k lard a başlangıçta ağırlık kazanımı duraklam akta, durum devam ettiği takdirde vücut ağırlığı daha düşük değerler göster mektedir. Ç ocuk biraz bü y ü d ü k çe enfeksiyon sıklığı nın azalması ve çocuğun aile sofrasından yararlan ması gibi nedenlerle yaşa göre vücut ağırlığı giderek daha normal bir düzeye ulaşm aktadır. A raştırm a bul gularımız bunu doğrular niteliktedir.
Evdeki çocuk sayısının fazlalığı, m alnütrisyonlu ç o cuğun ailenin ileri sıralardaki çocuğu olması ve b a ş
ka m alnütrisyonlu kardeşlerin b u l u n m a s ı gibi d e ğ i ş k e n le rin , ç o c u ğ u n b ü y ü m e ve g e l i ş m e s ü r e c i n i önemli derecede etkilediği b e lirle n m iş tir. E v d e y a ş a yan çocuk sayısı arttıkça m a ln ü tr is y o n r is k in in a r ttı ğı birçok ça lışm ad a g ö ste rilm iş tir ( 1 6 ,2 0 ,2 1 ) . Ç o c u ğun d o ğ u m sırası 3-4 ve d a h a sonrası ise, e v d e k e n disinden başka d iğ e r k a r d e ş le rin d e d e m a l n ü t r i s y o n varsa bu ço c u k lard a b o d u r lu k ve d ü ş ü k ağ ırlık lı o l m a riski daha da artm aktadır. A sla n ( 2 2 ), d o ğ u m sırası 6 ve daha yukarı olanların 1/ 3 ’ünıin y a ş ı n a g ö r e k ıs a boylu yani b o d u r olduklarını b e l ir t m e k te d ir . D o ğ u m aralığı iki yıldan kısa olan ç o c u k l a r d a d a k r o n i k b e s lenm e yetersizliğinin y a y g ın o la ra k g ö r ü l d ü ğ ü r a p o r edilm iştir (10,15). Bu a r a ş tırm a n ın s o n u ç la r ı b u v e r i leri destekler niteliktedir.
Ç ocukların b ü y ü m e ve g e liş m e d u r u m u n u b ü y ü k ö l çüde etkileyen d iğ e r ö n e m li bir e t m e n i n d e s o s y o e k o n o m ik d ü z e y o ld u ğ u , p e k ç o k a r a ş t ı r m a ile g ö s t e rilmiştir (23-25). Bu ç a lış m a d a d a d ü ş ü k s o s y o - e k o - nom ik d ü z e y e sahip g e c e k o n d u s e m t l e r i n d e k i ç o c u k ların boy ve ağırlık k a z a n ım ı y ö n ü n d e n s o s y o - e k o n o - m ik koşulları d a h a iyi o la n la r a g ö r e o l d u k ç a g eri k a l mış oldukları sa p ta n m ıştır.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Bu ça lışm a s o n u c u n d a a r a ş tırm a b ö l g e s i n d e k i ç o c u k larda o ld u k ç a yay g ın olan a k u t ve k r o n i k b e s l e n m e yetersizliklerinin bir so n u c u o la r a k b o d u r l u k ve z a yıflık oranının çok y ü k s e k o l d u ğ u s a p t a n m ı ş t ı r . U y gunsuz çevre k o şu lları, s o s y o - e k o n o m i k d ü z e y i n d ü şüklüğü, en fe k siy o n h a s ta lık la r ın ın y a y g ı n l ı ğ ı ve ç o cuk sayısının fazla o lm a s ı m a l n ü t r i s y o n u n b u d e n li yaygın o lm a s ın d a n s o r u m lu o la n e t k e n l e r d i r . G e l i ş m ekte olan bazı ü lk e le rd e “ y ü z y ı lın e ğ i l i m i ” o l a r a k tanım lanan a n tro p o m e trik g ö s t e r g e l e r d e k i i y i l e ş m e nin araştırm a b ö lg e sin d e k i ç o c u k l a r a h e n ü z h iç y a n sım am ış olması ü z ü c ü d ü r.
Ç o c u k la rd a özellikle ilk y a ş la r için d a h a ö n e m l i o la n yetersiz b e s le n m e n in g e liş m e s in i ö n l e m e n i n te k y o
b ü y ü m e ve g elişm e lerin in belirlj aralıklarla izlenm e si ve d e ğ e rle n d irilm e sid ir. Birinci basam akta rutin olarak verilm esi gerek e n bebek izleme çalışm aların da b ü y ü m e n in iz len m e si, annelere em zirm e ve ek gı dalara b a ş la m a k o n u s u n d a bilinçli ve sürekli bir eği timin verilm esi, m a ln ü trisy o n u n erken tanısı ve ö n lenmesi için yararlı olacaktır. İnfeksiyon hastalıkları nın ö n le n m esi için çevre sağlığı koşullarının iyileşti rilmesi, b a ğ ış ık la m a hizm etlerinin düzenli bir şekilde y ü rü tü lm e si, ishalli hastalıkların kontrol altına alın m ası, aile p la n lam a sı ve sağlık eğitim ine gerekli ö n e min verilerek sorunların nedenlerinin ortaya çıkarıl ması ve nedenleri ç ö z m e y e yönelik önlemlerin alın ması ç o c u k la rd a y ay g ın olarak görülen beslenm e so runlarını h a fifle tm e d e etkili olacaktır.
KAYNAKLAR
1. Grant JP. The State of the W orld’s Children, UNICEF, 1985.
2. Physical Status: The Use and Interpretation of Anthro- pometry, Report of WHO Expert Committe. WHO Technical Report Series 854, Geneva, 1995.
3. The World Health Report 1995. Bridging the Gap Fos- tering Development, WHO Pub. Geneva, 1995.
4. Neyzi O. Çocukluk Çağında Beslenme Durumunun Değerlendirilmesi. 2000’e 5 Kala Türkiye ve Dünya Çocuklarının Durumu. XXXI. Türk Pediatri Kongre Kitabi, İstanbul, 25,1995.
5. Toksöz P. Diyarbakır Yöresinde Anne ve Çocuk Sağ lığını Etkileyen Etmenlerin Analizi . Dicle Üniversite si GAP Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları. No: 4, Diyarbakır, 1991.
6. Bennet S, Wood ST, Liyanage WM, Smith DL, A simplified general method for cluster sample surveys of health in developing countries. World Health Statis- tic Quarterly 44:98-106,1991.
7. Trovvbridge FL, S o m m e r A . Nutritional anthropometry and mortality risk. A m J Clin Nutr 3 4 : 2 5 9 1 2 - 9 2 ,1 9 8 1 .
8. WHO Working Group. Use and interpretation of antro- pometric indicators of nutritional status. Bulletin of WHO 64(6):929-41,1986.
9. Yücecan S. Beslenme Sorunları ve Boyutları, Başba kanlık SHÇEK Basımevi, Ankara 32,1989.
10. Şensoy F, Egemen A, Akgün B, Boztok D. Çubuk böl gesinde 0-48 aylık çocuklarda malnütrisyon prevalan- sı. Beslenme ve Diyet Dergisi 20(1 ):9-19,1991.
11. Mandıracıoğlu A. Bornova Kızılay mahallesinde mal nütrisyon prevalansı. Beslenme ve Diyet Dergisi 23(1):21-29,1994.
12. Hayran O, Kayhan M, Aksayan S, 0-6 yaş grubu ço cuklarda büyüme ve gelişme ve beslenme durumu üze rine bir çalışma. Beslenme ve Diyet Dergisi 19(0-33-43,1990.
13. 1984 Gıda Tüketimi ve Beslenme Araştırması. Tarım Bakanlığı Korunma ve Kontrol Müdürlüğü, Ankara,
1987.
14. UNICEF “Dünya Çocuklarının Durumu 1994” .
15. Sağlık Bakanlığı (Türkiye), HÜ Nüfus Etütleri Enstitü sü ve Macro International INC, Türkiye Nüfus ve Sağ lık Araştırmas, 1993, Ankara Türkiye 1994.
16. Dönmez L, Dedeoğlu N, Aytekin M. Antalya ilinde malnütrisyon sıklığı ve bazı değişkenlerle ilişkisi. IV. Halk Sağlığı Kongre Kitabı, Didim, 378, 1994.
17. Suthpen LJ. Grovvth as a measure of nutritional status. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition
14:1698-181,1985.
18. Beaton GH. Small but healthy? Are we asking the right question? Eur J Clin Nutr 43:863-75, 1989.
19. Ulusların Gelişmesi . UNICEF yayınları, 1997.
20. Victora CG, Vaughan JP, Kirkwood BR, et al. Risk factors for malnutrition in Brazilian children: The role of social and environmental variables. Bulletin of WHO 6(2): 299-309, 1986.
21. Açkurt F, Wetherilt HH. Türk okul çağı çocuklarının büyüme gelişme durumlarının Amerikan normlarına göre değerlendirilmesi. Beslenme ve Diyet Dergisi 20(1): 21-34, 1991.
22. Aslan P. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde çocuk beslenmesinin önemi. VI. Ulusal Halk Sağlığı Kongre si Kitabı, Adana, 36,1998.
23. Egemen A, Beyazova U. Türkiye’de çocuk sağlığı dü zeyi ve etkileyen etmenler. Katkı 6:572-87,1985.
24. Güneyli U. Ankara’nın Sosyo-ekonomik yönünden farklı semtlerinde bulunan ilkokul çocuklarının beslen me durumları konusunda bir araştırma. Beslenme ve Diyet Dergisi 16:7-16,1987.
25. Keleş F, Saltık A, Yazıcıoğlu M. Edirne’de düşük ve yüksek sosyo-ekonomik düzeyli iki bölgede 0-10 yaş grubu çocukların beslenme durumu. IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongre Kitabı, Didim, 390, 1994.
