Studies to understand Ecosystem Responses of Heavy Metals using indicator organisms of the Black Sea
The European Parliament published in the field of Marine Environment Policy Marine Strategy Framework Directive (MSFD), ecological quality and integrity in estuarine, the coastal and open ocean systems, has been developed to protect and restore. MSFD is based on the principle of ecosystem-based management takes into account all pressures of the seas and approaches to the sea regionally. The purpose of the directive in the EU by 2020 is to ensure Good Environmental Status of the seas (GES). In particular Bulgaria and Romania after they join the European Union countries, the Black Sea has become important for Europe. The Black Sea is one of the unique in the world an inland sea connected to the small Sea of Marmara by the narrow Bosporus Strait; Strait of Dardanelles further connects to the Aegean Sea. For this reason, there is very little natural circulation is self-cleaning ability remains limited. Turkey poured into the Black Sea off the coast of the Sakarya, Kýzýlýrmak, Yeþilýrmak, from the West, the Danube, from the North Dnieper and Dniester Rivers with a million tons of organic waste into the Black Sea basin are carrying the item and other terrestrial origin. One of the important pollutants due to heavy metals toxic property of natural concentrations of negatively affecting the ecosystem when they take on the biological activities of the organisms that make up the food chain, the balance between biota and the environment corruption and adversely affects the people at the top of the food chain. This review covers the studies of heavy metals has been using the indicator organisms of the Black Sea to understand the ecosystem response. The results of the studies discussed and made suggestions.
Keywords: Marine Strategy Framework Directive, Black Sea, indicator species. Abstract
Geliþ Tarihi: 21.01.2014 Kabul Tarihi: 21.04.2014
Avrupa Parlamentosunu Deniz Çevresi Politikalarý alanýnda yayýmladýðý Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi (DSÇD) geçiþ suyu, kýyý ve açýk deniz sistemlerinde, ekolojik kalite ve bütünlüðü korumak ve eski haline getirmek için geliþtirilmiþtir. DSÇD ekosistem tabanlý yönetim prensibine dayanýr, deniz üzerindeki tüm baskýlarý dikkate alýr ve denizlere bölgesel yaklaþýr. Direktifin amacý 2020 yýlýna kadar AB Denizlerinde Ýyi Çevresel Durumu (ÝÇD) saðlamaktýr. Özellikle Bulgaristan ve Romanya’nýn da Avrupa Birliði ülkeleri arasýna katýlmalarýndan sonra Karadeniz Avrupa için de önemli bir hale gelmiþtir. Dünyadaki sayýlý iç denizlerden biri olan Karadeniz, dar bir boðazla yine kendisi gibi bir iç deniz olan Marmara Denizi’ne, oradan da Ege Denizi’ne açýlmaktadýr. Bu nedenle doðal dolaþýmý çok az olduðundan kendi kendini temizleme yeteneði sýnýrlý kalmaktadýr. Karadeniz’e dökülen nehirler güneyden Sakarya, Kýzýlýrmak, Yeþilýrmak, batýdan Tuna, kuzeyden Dinyeper ve Dinyester beraberinde milyonlarca ton organik maddeyi ve diðer karasal kökenli atýklarý Karadeniz havzasýna taþýmaktadýrlar. Toksik özelliði nedeniyle önemli kirleticilerden biri olan aðýr metaller doðal konsantrasyonlarýnýn üzerine çýktýklarýnda ekosistem bireylerinin biyolojik aktivitelerini olumsuz yönde etkileyerek besin zincirini oluþturan canlýlar arasýndaki dengenin bozulmasýna neden olmakta ve ortamdaki tüm canlýlarý ve besin zincirinin tepesindeki insaný olumsuz yönde etkilemektedir. Bu derleme aðýr metallerin ekosistem tepkilerini anlamaya yönelik Karadeniz’in gösterge organizmalarý kullanýlarak yapýlmýþ çalýþmalarý kapsamaktadýr. Çalýþmalardan elde edilen sonuçlar tartýþýlmýþ ve önerilerde bulunulmuþtur.
Anahtar Kelimeler: Deniz Stratejisi Çerçeve Direktifi, Karadeniz, gösterge tür. Özet
© Su Ürünleri Merkez Arastýrma Enstitüsü Müdürlügü, Trabzon
ISSN 1303 - 4456 Teknik Not Technical Note
Yunus Araþtýrma Bülteni 2014 (2): 71-91
Aðýr Metallerin Ekosistem Tepkilerini Anlamaya Yönelik Karadeniz’in
Gösterge Organizmalarý Kullanýlarak Yapýlmýþ Çalýþmalar
1* 2 1 1 1
Levent BAT , Oylum GÖKKURT BAKÝ , Elif KARAKAÞ , Ayþah VÝÞNE , Çaðlayan OKKAY
* Sorumlu yazar: Tel: +90 368 287 62 54 (3312Faks: +90 368 287 62 68 e-posta: leventbat@gmail.com
1
Sinop Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Bölümü 57000 Sinop
2
Sinop Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Çevre Saðlýðý Programý 57000 Sinop Baskı Provası
Komisyon kararý 2010/477/EU (DSÇD, 8 Avrupa Parlamentosunu 2008/56/EC
ve 9 numaralý “iyi çevresel durum taným-Direktifi ve Konseyin 17 Haziran 2008
layýcýsý: kirleticiler ve etkileri” deðerlendirme tarihinde Deniz Çevresi Politikalarý alanýnda
kýstas ve göstergelerini ifade etmektedir. yayýmladýðý eylem çerçevesi (Deniz Stratejisi
Tanýmlayýcý 8 ve 9 sýrasýyla Tablo 2 ve Tablo 3’ Çerçeve Direktifi), geçiþ suyu, kýyý ve açýk
de verilmiþtir. deniz sistemlerinde, ekolojik kalite ve
bütünlüðü korumak ve eski haline getirmek 20
) Bölüm A’daki 3. ve 4. maddelere bakýnýz için geliþtirilmiþtir. DSÇD ekosistem tabanlý
3. Ýyi Çevre Durumu, ilgili tüm insan yönetim prensibine dayanýr, deniz üzerindeki
aktivitelerinin, denizel ortamý koruma ve tüm baskýlarý dikkate alýr ve denizlere bölgesel
muhafaza etme þartýna uygun olarak ve denizel yaklaþýr. Direktifin amacý 2020 yýlýna kadar AB
mal ve hizmetlerin þimdiki ve gelecekteki Denizlerinde Ýyi Çevresel Durumu (ÝÇD)
nesiller tarafýndan sürdürülebilir olarak kul-saðlamaktýr.
lanýlmasý kavramýna göre gerçekleþtirilmesini ÝÇD ekolojik olarak çeþitlilik gösteren,
gerektirir (Direktif 2008/56/EC Madde 1 e dinamik, temiz, saðlýklý ve verimli deniz
göre). sularýnýn çevresel durumudur (DSÇD Madde
Ýyi Çevre Durumu için ölçütler uygu-3(5)).Çevresel durum kavramý, denizel
lanýrken deðerlendirme ve izlemenin hedeflen-ekosistemlerinin yapýsýný ve iþlevselliðini,
mesi gerektiði ve denizel ekosistem ve bileþen-doðal fizyografik, coðrafi ve iklimsel faktörler leri üzerine etkiler ve tehlikelerin önemi ve bunun yaný sýra söz konusu bölgedeki insan dikkate alýnarak faaliyetlerin buna göre öncelik faaliyetlerinden doðan fiziksel ve kimyasal sýrasýna alýnmasý unutulmamalýdýr. Bununla koþullar ile birlikte deðerlendirir. DSÇD, EK- birlikte, Direktif 2008/56/EC Madde 8(1)(b)(ii) 1’de verilen 11 niteliksel iyi çevresel durum de bahsedilen denizel ekosistem üzerindeki tanýmlayýcýlarý kullanarak, 2020 yýlýna kadar, etkilerin esas birikmiþ ve sinerji etkileri dikkate denizel ortamdaki ÝÇD’nu elde etmek için alýnarak deðerlendirme yapýlmasý önemlidir. meydana getirilen denizel stratejilerin geliþimi 4. Çevresel durumun genel olarak geniþ için bir çerçeve meydana getirir (Tablo 1). Ayný bir çizelgede izlenmesi için bazen bilgi direktifin EK-3 içeriðinde, denizel ortamlara gereksinimleri ve ilgili denizel sularýn coðrafik olabilecek baskýlar (sualtý gürültüsü, çöp, kapsamý arasýndaki iliþki dikkate alýnarak, besleyici element girdisi, yerel olmayan seçilmiþ bazý ölçütlerin ve göstergelerin ilk adým olarak uygulanmasý uygun olabilir. türlerin giriþi, balýkçýlýk, vd.) ifade edilmiþtir.
Böylece, çevresel özellikler ve/veya insan baskýsý açýsýndan etkilerin ve tehlikelerin önemi ile ilgili olarak daha detaylý deðerlendirmelerin gerekli olduðu durumlar ya da özellikli bölgelerin belirlenmesi mümkün olacaktýr. Madde 2(35)
35. Çevresel kalite standardý, insan saðlýðý ve çevrenin korunmasý amacýyla belirli bir kirletici ya da kirletici grubunun suda, sedimanda ya da biyotadaki konsantrasyo-nunun aþýlmamasý anlamýna gelmektedir. Giriþ
2. Metal Kaynaklarý kaynaklanýr. Genel kirletici kaynaklarý ikiye
2.1. Doðal Kökenli Metal Kaynaklarý ayrýlýr:
Akuatik ortamlara giren veya bu a. Noktasal Kaynaklar: Kirlenmenin ortamlarda bulunan aðýr metaller, doðal miktarý, meteorolojik faktörler tarafýndan kaynaklý veya insan kaynaklý olabilir. Doðal etkilenen, bir yýl boyunca debisi ve özelliði kökenli kirlenme, nehirlerden, erozyondan, tanýmlanabilen kaynaklardýr. Örneðin; deniz dibindeki volkanik hareketlerden ve kentsel ve endüstriyel atýk sular (SedNet, atmosferik taþýnýmlardan kaynaklanýr (Topçu- 2004; Atay, 2009’dan).
oðlu, 2005). Aðýrmetaller A sýnýfý, sýnýr hattý b. Yayýlý (Daðýnýk) Kaynaklar: Yaðýþ gibi (geçiþ elementleri) ve B sýnýfý olarak 3 gruba meteorolojik etkenlerle deðiþen, dinamik ayrýlmýþ ve bu sýnýflama birçok araþtýrýcý ve yayýlmýþ durumda olan kaynaklardýr. tarafýndan kabul edilmiþtir (Phillips ve Rain- En önemli yayýlý kaynaklar; yüzeysel akýþ bow, 1994). A sýnýfý metal iyonlarý (Ca, Mg, K, (atmosferik yaðýþtan kaynaklanan), yüzey Na gibi makro besleyici metaller) özellikle sularý, erozyon (metallerin aþýnýmýndan oksijene baðlanýrken, B sýnýfý metal iyonlarý kaynaklanan), kentsel alanlardan geçiþ (Cu+, Hg, Ag, Au, Pt gibi) nitrojen veya sülfür (atmosferik býrakýlma, trafik, korozyon) atomlarýna baðlanýrlar. Sýnýr hattý metal iyonlarý ve birleþik sistem kanalizasyonlarýn ise (Cu++, Zn, Cd, Fe, Co, Ni, Mn, As, Pb gibi t a þ m a s ý d ý r ( S e d N e t , 2 0 0 4 ; A t a y, mikro besleyici elementler) ortasý davranýþ 2009’dan).
gösterirler (Bat vd., 1998-1999a).
3. Toksik Madde ve Toksikoloji Nedir?
2.2. Ýnsan Kökenli Metal Kaynaklarý Organizmaya herhangi bir yolla girdiðinde Ýnsan kökenli metaller, tarýmsal alanlar- hayati deðiþikliklere neden olan maddelere dan, kentsel alanlardan direk olarak sucul toksik madde denir. Organizmalara giren toksik sistemlere giriþ yaparlar. Tarýmsal alanlardan bir madde, kendine özgü etkisini gösterir ve ayný giriþler, toprak erozyonu, nehir yataðý erozyo- zamanda bazý reaksiyonlar geçirerek elimine nu, atýk yýðýnlarý, endirekt olarak atmosferden edilir. Buna “toksikolojik devir” denir ve topraklardan býrakýlma þeklinde olur. Kentsel toksikolojik devrin 5 safhasý bulunur, bunlar; alanlardan giriþler, kanalizasyondan ve inþaat absorpsiyon (emilim), organizmada daðýlým, alanlarýndan, endüstrilerden ve gemilerden vb. birikim, deðiþim ve organizmadan atýlmadýr. Tablo 3. Tanýmlayýcý 9
Toksikoloji ise kimyasal maddelerin cihaz yoktur. Bir cihaz ile kimyasal maddelerin canlý organizmalarda sistemler üzerinde konsantrasyonlarý ölçülebildiði halde ancak istenmeyen sonuçlar oluþturan etkilerini yaþayan bir organizma kullanýlarak toksisite inceleyen bilimdir. Denizel ekosistemde ölçülebilir (Bat vd., 1998-1999b).
bulunan herhangi bir kimyasal madde veya Deniz ortamýnýn kirleticilerden veya kirletici bir organizmaya ancak belirli bir toksik kimyasal maddelerden zarar görmesi düzeyin üzerinde ise zararlý etkisini göste- birçok faktörün etkisindedir. Bunlar: a) kirletici rebilir. Toksikoloji bu kimyasal maddelerin veya atýklarýn fiziksel ve kimyasal özellikleri ve biyolojik sistemlere verdiði zararlý etkilerle onlarýn dönüþüm ürünleri, b) bu maddelerin ilgili bir bilim dalýdýr (Bat vd., 1998-1999b). konsantrasyonlarý ve ekosisteme giriþ miktar-Modern toksikoloji tüm bu etkileri inceler ve larý, c) bu maddelerin ortamda kalýþ süreleri ve ayný zamanda risk deðerlendirmesi ve toksisite kaynaðýn tipi, d) ekosistemin özellikleri (pH mekanizmalarý gibi konularý da içine alýr. veya çözünmüþ organik madde gibi) ve e) bu maddelerin ekosisteme döküldüðü yer ile olan 4. Akuatik Toksikolojinin Amacý iliþkisi veya uzaklýðýdýr. Bu maddelerin akuatik Yapýlan akuatik toksikolojik çalýþma- canlýlara olan toksikolojik etkileri de farklýlýk larýn birçok amacý bulunmaktadýr. Bunlar gösterir (Bat vd., 1998-1999b).
arasýnda; toksik kimyasallarýn canlýlar üzerin- Toksisite bir kimyasal maddenin yaþayan deki etkilerini incelemek, bu etkilerin canlý bir organizmaya potansiyel olarak verdiði üzerinde meydana gelme, ortaya çýkma durum- zarardýr. Toksisite deney sonuçlarý genellikle larýný belirlemek, canlý için risk deðerlen- kimyasal maddelerin karþýlaþtýrýlmalarý þek-dirmesini yapmaktýr. Ayrýca kimyasal madde- linde kullanýlmaktadýr. Akuatik organizmalar lerin çeþitli canlý türlerinin biyolojisinde mey- bir kimyasal maddeye su veya sediman veya dana getirdiði zararlý etkilerini ortaya çýkar- besin yolu ile maruz kalabilirler.
mak, konsantrasyon-tepki iliþkisini tespit
etmek ve toksisitenin meydana getirdiði 6. Toksik Etkilerin Tipleri
sonucu belirlemek ve nitelik ve niceliðini Genel olarak akuatik organizmalar akut tanýmlamak yapýlan çalýþmalarýn amaçlarý (kýsa-süreli) ve kronik (uzun-süreli) olarak arasýnda sýralanabilmektedir. kirleticilere maruz býrakýlýrlar. Akut toksik etkiler 7-9 gün veya daha kýsa süreli olup 5. Ekotoksikolojik Çalýþmalar genellikle 96 saattir. Akut etkiler genellikle Akuatik toksikoloji ekotoksikoloji öldürücü olarak incelenir. Kronik toksik etkiler biliminin bir dalý olup kimyasal ve diðer ise genellikle düþük konsantrasyonlardaki antropolojik (insan etkisiyle oluþan) veya kirleticilerin uzun süreli (hafta, ay, yýl) etkileri biyotik olmayan maddelerin akuatik organiz- incelenerek hesaplanýr. Bu süre pratikte en az malara karþý toksik etkilerini kalitatif ve 28 gün olarak uygulanýr. Kronik etkiler kantitatif olarak inceleyen çalýþmalardýr (Bat öldürücü olabildiði gibi toksik olup öldürücü de
vd., 1998-1999b). olmayabilir (Bat vd., 1998-1999b).
Toksik etkiler öldürücü olduðu gibi, Toksik olup öldürücü olmayan etkiler ise canlýlarýn büyüme, geliþme, üreme, fizyoloji, davranýþ (yüzme, beslenme, av-avcý iliþkisi, biyokimyasý ve davranýþlarýnda deðiþikliklere kirleticilerden kaçýþ), fizyolojik (büyüme, de neden olabilir. Akuatik toksikoloji akuatik üreme ve geliþme), biyokimyasal (kan çevrenin parçalarý olan su, sediman ve besin enzimleri, iyon düzeyleri) ve histolojik maddelerindeki kimyasal maddelerin konsant- deðiþiklikler olarak gözlenir.
rasyonlarýyla da ilgilidir. Toksisiteyi ölçen bir
7. Deney Organizmalarýnýn Seçimi metotlar geliþtirmiþlerdir. Günümüzde hala Önceleri balýk türleri seçilirken þimdi kabul edilen tek bir standart metot yoktur. Her daha duyarlý olduklarý kanýtlanan omurgasýz ülke kendi deneylerini yaparak standartlar hayvanlar seçilmektedir. Genel olarak bu geliþtirmektedirler. Toksisite deneylerinde organizmalarda aranan özellikler þöyledir (Bat aranýlan sorular þöyledir: a) Kullanýlan toksik vd., 1998-1999b): a) Organizma ekolojik veya madde organizmayý öldürebilir mi veya hangi ekonomik yönden öneme sahip olmalý; b) Geniþ konsantrasyonlarda öldürücüdür? b) Organiz-coðrafik daðýlým göstermeli ve yýlýn tüm malarýn tüm yaþam dönemindeki veya bir zamanlarýnda istenildiðinde bulunabilmeli; c) bölümündeki toksik fakat öldürücü olamayan Laboratuvar koþullarýna kolay alýþabilmeli veya etkileri nelerdir? c) Hangi atýk ya da bileþiði kültürü yapýlabilmeli; d) Kimyasal maddelere daha toksiktir? d) Hangi organizma daha karþý duyarlý olmalý; e) Kullanýlan bireylerin duyarlýdýr? e) Hangi çevresel koþullarda atýklar genel olarak parazitten ve hastalýktan etkilen- daha toksiktir? f) Atýk veya abiyotik maddeler memiþ olmasý ve fiziksel olarak herhangi bir çevreye girdiði zaman canlýlara olan toksisiteleri zarara uðramamýþ olmalý; f) Kullanýlacak tür deðiþir mi? g) Atýklar veya saf bileþikleri hakkýnda yeterli biyolojik ve fizyolojik bilgi- standartlara uygun mu deðil mi? h) Alýcý lere sahip olunmalý ve g) Kullanýlan deney o tür sistemler ne kadar etkilenir? ve ý) Atýklarýn kýsa için uygun olmalýdýr. süreli etkileri nelerdir? Bu sorulara hala cevaplar aranmaktadýr. Bunun amacý da çevreyi
atýk-8. Akuatik Toksikolojinin Kýsa Tarihçesi lardan koruma, atýklarýn toksisitelerinin karþý-Ýnsanoðlu önce kimyasal maddeyi kullan- laþtýrýlmasý, organizmalarýn duyarlýlýklarýnýn mýþ daha sonra da onlarýn etkilerini incelemiþtir. karþýlaþtýrýlmasý sonuç olarak da atýklarýn yönet-Bu maddelerin birçok organizmaya olan zararlý meliðe uygun olarak deþarj edilmesidir. Toksi-etkileri bilinmesine raðmen 1940 ve 1950 li site birçok mevcut tekniklerden biri olup yýllara kadar toksisite çalýþmalarý hemen hemen toksisite deneyleri tüm bu sorulara cevap hiç yapýlmamýþtýr. II. Dünya Savaþý önceleri veremeyebilir (Bat vd., 1998-1999b).
bazý araþtýrýcýlar özellikle balýklarda metallerin Günümüzde 9 milyon kimyasal madde toksik etkilerini incelemiþlerdir. Savaþ sonrasý olduðu ve bunun yalnýzca 76000' inin günlük da özellikle Ýngiltere, Amerika Birleþik Devlet- yaþamda kullanýldýðý bilinmektedir (Cairns ve leri ve Kanada'da birçok toksisite laboratu- Mount, 1990). Özellikle kýyýsal ve açýk denizler varlarý kurulmuþtur. Baþta bu ülkeler ve bazý türlü kirleticilerle etkilenmektedirler. Bunlarýn Avrupa ülkeleri de artan kimyasal madde en önemlileri de aðýr metallerdir (Phillips, 1980; atýklarýndan sonra toksisite çalýþmalarýna hýzlý Bryan, 1984). Toksisite deneylerinde kullanýlan bir þekilde yönelmiþlerdir. 1970'li yýllarýn sonu toksik maddeler genellikle metaller ve bileþik-ve 1980'li yýllarýn baþlarýnda toksisite çalýþma- leri (Zn, Cu, Cd, Hg, Pb vb.), inorganik maddeler larý son derece artmýþ ve American Public (fosfor, nitrojen, klor, bor, sülfid vb.), organik Health Association (APHA), the American maddeler (aromatik hidrokarbonlar, petrol Society for Testing and Materials (ASTM), the ürünleri, sentetik deterjanlar vb.), pestisidler ve U.S. Environmental Protection Agency (U.S. radyonükleitlerdir (Laws, 1981; Phillips ve EPA), the U.S. Army Corps of Engineers of Rainbow, 1994). Bu derlemede aðýr metaller Materials the UK Ministry of Agriculture seçilmiþtir. Çünkü aðýr metallerin akuatik Fisheries and Food (MAFF), the Paris organizmalara olan toksik etkileri bilinmekte ve Commission (PARCOM), the Society of literatürlerde gerekli bilgiler detaylý olarak yer Environmental Toxicology and Chemistry almaktadýr (Bat vd., 1998a; Bat ve Raffaelli, (SETAC) ve the Water Research Centre (WRC) 1998; Bat vd., 2009).
-1
9. Karadeniz Kýyýlarýndan Biyoindikatör 100 µg Cu l deney solüsyonlarý hazýrlan-mýþtýr.
Olarak Örneklenen Organizmalarda Yapý- Bakýr ve çinkonun deniz suyunda çökelmesini
lan Ekotoksikolojik Çalýþmalar önlemek amacýyla solüsyonlar hafifçe Akuatik toksikoloji yeni bir bilim dalý asitleþtirilmiþ ancak asla pH 7’nin altýna olduðundan Amerika Birleþik Devletleri ve düþürülmemiþtir (Ahsanullah, 1976; Ahsanullah Kanada gibi bazý geliþmiþ ülkelerin dýþýnda tam vd., 1981).
olarak oturtulmuþ bir metodoloji bulunma- Her bir konsantrasyon için 8 cm çapýnda maktadýr. Ülkemizde þu aþamada toksik ve 14 cm derinliðinde 6 adet, kontrol içinse 10 çalýþmalar özellikle Karadeniz kýyýlarýndan adet deney kabý kullanýlmýþtýr. Bu kaplarýn örneklenen organizmalar ile yapýlan çalýþmalar yarýsýna 150 ml temiz sediman kabýn dibine 2 cm yok denecek kadar azdýr. Karadeniz’den derinlik oluþturacak þekilde eklenmiþtir. Kap-toplanan omurgasýz türlerle yapýlan ekotok- larýn diðer yarýsýna ise sediman eklenmemiþtir. sikolojik çalýþmalar aþaðýda özetlenmiþtir. Her bir kaba hazýrlanmýþ solüsyonlardan 400 ml konmuþtur. Kontrol kaplara ise 400 ml temiz
9.1. Çinko ve Bakýrýn Keþiþ Yengeci Diogenes deniz suyu eklenmiþtir. Yanlardan direkt olarak
pugilator (Roux)'a Toksisitesi ýþýk gelmesini önlemek amacýyla tüm kaplarýn Bat vd. (1998b) yaptýklarý çalýþmada dýþý siyah naylon ile örtülmüþtür. Havalandýrma Sinop Yarýmadasý’nýn belirlenen istasyonundan Pastör pipeti ile saniyede 5 ya da 6 kabarcýk ilkbahar ve yaz aylarýnda 1-2 m derinliklerinden verilmiþ ve sediman yüzeylerinin hava toplam 1200 adet Diogenes pugilator kabarcýklarýndan etkilenmemesi saðlanmýþtýr. toplanmýþtýr. Toplanan bu organizmalarýn Deneyde kullanýlan hayvanlar (1.5-2.5 cm %62.5’inin Hinia reticulata ve %37.5’inin de uzunluðunda) rastgele tanklardan seçilerek Cerithium vulgatum kabuklarýný tercih ettikleri beþer adet deney kaplarýna konmuþtur. Bir saat bulunmuþtur. Laboratuvar koþullarýnda hay- sonra anormal hareket eden veya saðlýklý vanlar su sýcaklýðý 24ºC±2, tuzluluðu ‰17 ve olmayan tüm hayvanlarý alýnmýþ yerine yenisi oksijen doygunluðu %60’ýn üzerinde olan eklenmiþtir.
tanklarda tutulmuþlardýr. Laboratuvarda kulla- Deney 96 saat sürdürülmüþ ve deney nýlan deniz suyu 45µm’lik filtreden geçirtilerek süresince hayvanlara yiyecek verilmemiþtir. Her bundan daha büyük organizmalarýn ve parça- kap günlük olarak kontrol edilmiþ ve ölen cýklarýn uzaklaþtýrýlmasý saðlanmýþtýr. Hayvan- organizmalar kaplardan alýnarak not edilmiþtir. lar bu tanklarda en az 5 gün laboratuvar koþulla- Finney (1971)’in probit analizi kullanýlarak her rýna alýþtýrýlmak için bekletilmiþlerdir. Sedi- metal için hem sedimanýn varlýðýnda hem de manda organizmalarýn toplandýðý istasyondan sedimanýn yokluðundaki öldürücü
konsan-50
örneklenmiþ ve 1mm’lik elekten yýkanarak tüm trasyon (LC ) deðerleri hesaplanmýþtýr. Ölmüþ deney için eþit büyüklüðe getirilmiþ ve olan hayvanlar kabuklarýndan çýkarýlmýþ ve sedimandaki tüm makrofauna uzaklaþ- önceden darasý alýnmýþ kaplara konarak 70°C’de
l2
týrýlmýþtýr. Her metal için (çinko için ZnC ve 48 saat kurutulmuþtur. Daha sonra tartýlarak her
4 2
bakýr için CuSO .5H O) distile su kullanýlarak bir konsantrasyon için ortalama kuru aðýrlýklar 1000 ppm’lik stok çözelti hazýrlanmýþ ve bu hesaplanmýþ ve konsantrasyonlar arasýndaki stok çözeltilerden deniz suyu ile seyreltilerek ortalama aðýrlýklarýn istatistiksel olarak farklý çinko için 0 (kontrol), 5, 10, 20, 50 ve 100 µg Zn olup olmadýðý varyans analizi (ANOVA) ile
-1
l ve bakýr için 0 (kontrol), 1, 5, 10, 20, 50 ve hesaplanmýþtýr (Zar, 1984).
Sonuç ve Tartýþma larýn içlerine girmeye çalýþmýþlardýr veya Yaþama oraný sedimanlý ve sedimansýz kabuklarýndan çýkmaya çalýþmýþlardýr.
deniz suyundaki bakýr ve çinkonun artmasý ile LC deðerleri ve % 95 güvenirlik sýnýrlarý 50
azalmýþtýr. Ancak Diogenes pugilator sedi- Tablo 4’de verilmiþtir. Bu veri Diogenes manýn varlýðýnda bakýr ve çinkodan daha az pugilator türünün çinkoya bakýra göre daha az
etkilenmiþtir (Þekil 1). duyarlý olduðunu göstermiþtir. Bakýr çinko ile
Sedimansýz deniz suyundaki bakýr ve birlikte eklendiðinde Diogenes pugilator’un çinkonun yüksek konsantrasyonlarýnda hay- ölüm oranlarýnýn arttýðý gözlenmiþtir (Þekil 2). vanlar diðerlerine saldýrmýþ ve diðer
kabuk-Þekil 1. Diogenes pugilator türünün sedimanlý ve sedimansýz deniz suyunda çinko ve bakýra 96 saat maruz kaldýktan sonraki ölüm yüzdesi (Bat vd.,1998b).
Þekil 2. Deniz suyunda çinko ve bakýra ayný anda maruz býrakýlan Diogenes pugilator türünün ölüm oraný (%)(Bat vd.,1998b).
Tablo 4. Sedimanlý ve sedimansýz çinko ve bakýr ile kirletilmiþ deniz suyuna 96 saat maruz býrakýlan Diogenes
-1
pugilator’un LC deðerleri (mg l ), eðim (b), %95 fiducial limitleri (FL), %95 güvenirlik (CL) limitleri, 50 2
Sedimanlý ve sedimansýz çinko ve bakýr diðini kanýtlamýþtýr. Bu metallerin sediman (X) ile kirletilen deniz sularýna maruz býrakýlan tarafýndan alýnmasýndan dolayý sudaki konsant-Diogenes pugilator türlerinin kuru aðýrlýklarý da rasyonlarýnýn azalmýþ olmasýyla açýklanabilir
b
(Y) etkilenmiþtir. Bu (Y=aX ) formülü ile (Pesch ve Morgan, 1978; Pesh,1979; Bat vd., modellenerek Þekil 3 de verilmiþtir. Ölmüþ 1998a). Alternatif olarak hayvanlarýn doðal hayvanlarýn kuru aðýrlýðý deniz suyundaki metal habitatý olan sedimanýn yokluðu onlarda stres konsantrasyonlarýnýn artmasýyla azalmýþtýr, bu yapmalarýndan kaynaklanabilir (Bat ve Raffa-da yüksek konsantrasyonlarRaffa-da istatistiksel elli, 1998; Bat vd., 1998a). Bununla beraber bu olarak daha önemli olmuþtur. Hayvanlarýn çalýþmada keþiþ yengeçlerinin yaþama oraný hem baþlangýç kuru aðýrlýklarý 0.076 g ±0.005 olup sedimanlý hem de sedimansýz kontrol grupla-deneyin sonunda sedimanlý olan kontrol kapla- rýnda % 100 olmuþtur. Ancak yüksek konsant-rýnda 0.074 g ±0.0030 sedimansýz kontrol rasyonlarda hayvanlar kendi kabuklarýndan kaplarýnda ise 0.0067 g ±0.0025 olarak çýkma eðilimi göstermiþlerdir. Bu da doðada bu bulunmuþtur. Bu da sedimansýz olan kontrol hayvanlar için predatörlerden dolayý risk kaplarýnda bile aðýrlýk kaybý olduðunu kanýtla- oluþturmaktadýr.
mýþtýr. Bu çalýþmada keþiþ yengeçleri yine
Bat vd. (1998b)’nýn yaptýklarý bu çalýþma sedimanýn yokluðunda varlýðýna göre daha fazla Diogenes pugilator’un deniz suyundaki metal- aðýrlýk kaybýna uðramýþlardýr. Bu durum yine lere duyarlý olduðunu göstermiþtir. LC sonuç-50 hayvanlarýn strese maruz kalmalarýyla açýkla-larý bakýrýn çinkodan daha toksik olduðunu nabilir. Sedimanýn olmamasý hayvanlarý sürekli göstermiþtir. Çinko (100mg/l) ve bakýrýn (50 olarak hareket etmeye zorlamýþ bu da fazla mg/l) yüksek konsantrasyonlarýnda 96 saat enerji sarf etmelerine neden olmuþtur. Böylece sonra hiç bir canlý yaþamamýþtýr. Buna karþýlýk hayvanlar bitkin düþmüþler ve aðýrlýk kaybý düþük konsantrasyonlarda daha fazla hayvan olmuþtur. Yine sediman varlýðýnda ise hayvanlar yaþamýþtýr. Çinkonun 5 mg/l den ve bakýrýn 1 sedimandaki organik maddeleri besin olarak mg/l den daha az konsantrasyonlarýnda ölüme kullanmasý halinde sediman parçacýklarýnýn rastlanýlmamýþtýr. Bu çalýþma ayný zamanda baðýrsakta olmasý o hayvanlarýn kuru aðýrlýðýnda sedimanýn varlýðýnýn LC deðerlerini etkile-50 bir artýþa neden olmaktadýr.
79
Þekil 3. Sedimanlý ve sedimansýz bakýr ve çinko ile kirletilmiþ deniz suyuna maruz býrakýlan Diogenes pugilator türlerinin ortalama kuru aðýrlýklarý (Bat vd.,1998b).
Doðada kimyasal maddeler karmaþýk Kontrol için ayný miktardaki temiz deniz halindedir. Bu kimyasal maddelerin iki veya suyu kullanýlmýþtýr. Stok tanklarýndan saðlýklý daha fazlasýnýn birlikte olan etkilerinin tek tek ve aktif organizmalar seçilerek deney kaplarýna olan etkilerinden farklý olan biyolojik etkileri konmuþtur. Çinko, bakýr ve kurþunun her
toksikolojik etki (tesir) olarak adlandýrýlýr. Bu konsantrasyon serisi için 3 tekerrür kullanýlmýþ,
yüzden çinko ve bakýrýn birlikte etkileri her deney kabýna ya 10 diþi ya 10 erkek ya da 5 incelenmiþtir. Birçok çalýþmada aðýr metallerin diþi 5 erkek konmuþtur. Suyun ortalama birlikte etkileri sinerjistik etki (Negilski vd., sýcaklýðý 15±1 °C, tuzluluðu ‰ 17±1, pH
-1
1981) veya artan etki (Thorp ve Lake,1974) 8.0±0.2 ve çözünmüþ oksijen 6.8±0.3 mg l veya antagonizm etki (Oakden vd.,1984; Bat olarak ölçülmüþtür. Hayvanlar günlük olarak ve Raffaelli,1998) olarak görülmüþtür. Bu kontrol edilmiþ ve ölenler toplanarak not çalýþmada Negilski vd. (1981)’nýn bulduðu edilerek öldürücü süreleri hesaplanmýþtýr. gibi çinko ve bakýr birbirlerini sinerjistik Öldürücü Süre (LT ): Belirli bir konsant-50
olarak etkilemiþtir. Yani iki kimyasal maddenin rasyonda organizmalarýn %50 sinin öldüðü birlikteki etkileri bu maddelerin tek tek süredir. Ölen hayvanlarda mümkün olabilecek etkilerinin toplamýndan fazla olmuþtur. Diðer morfolojik deðiþiklikler steromikroskop ile bir deðiþle çinko ve bakýrýn birlikteki toksik incelenmiþtir. Farklý deney gruplarý ve cinsi-etkileri tek tek toksik cinsi-etkilerinden daha fazla yetler arasýndaki ölüm oranlarýnýn
karþý-olmuþtur. laþtýrýlmasý tek-yönlü varyans analizi
(ANO-VA) ile ölçülmüþtür (Zar, 1984). 9.2. Çinko, Bakýr ve Kurþunun Idotea baltica
(Crustacea, Isopoda)'lara Toksisitesi Sonuç ve Tartýþma
Bat vd., (1999a)’nýn yaptýklarý bu Kontrol kaplarýndaki ortalama LT de-50
çalýþmada Sinop Yarýmadasý körfezinin ðerleri diþiler için 85±8 gün ve erkekler için mediolittoral zonundan yüzlerce Idotea baltica 80±6 gün bulunmuþtur ve cinsiyetler arasýndaki çürümekte olan yosunlarýn aralarýndan topla- farklýlýk istatistiksel olarak farklý bulunma-nan organizmalar cinsiyetlerine göre ayrýlmýþ mýþtýr. Yaþama oraný çinko, bakýr ve kurþun erkekler (12-15 mm uzunluðunda) ve diþiler konsantrasyonlarýnýn artmasýyla azalmýþtýr. (8-11 mm uzunluðunda) su sýcaklýðý 16°C de Ortalama LT deðerleri ve standart hatalar (SE) 50
laboratuvar koþullarýna 1 hafta süreyle hem diþi hem de erkek Idotea için Þekil 4’de alýþtýrýlmýþtýr. Bu sürede hayvanlar taze deniz verilmiþtir. Kurþun çinko ve bakýra göre daha az marulu ile (Ulva lactuca) beslenmiþlerdir. toksik olmuþtur. Bu sonuçlar diðer bazý Erkek organizmalarýn ortalama kuru aðýrlýklarý çalýþmalarla benzerlik göstermiþtir (De Nicola 12 mg yaþ aðýrlýklarý ise 42 mg, diþilerin ise Gidudici vd., 1987, 1992).
ortalama kuru aðýrlýklarý 6 mg ve yaþ aðýrlýklarý Idotea baltica türlerinin diþileri
erkek-ise 19 mg olarak ölçülmüþtür. Stok solüsyonlar lerine göre daha uzun bir yaþama oranýna sahip çinko için (ZnCl ), bakýr için (CuSO .5H O) ve 2 4 2 olmuþlardýr (Þekil 4). Ancak yüksek
konsant--1
kurþun için Pb (NO ) ilehazýrlanmýþtýr. Her 3 2 rasyonlarda (1-20 mgl ), LT deðerlerinde 50
metal için hazýrlanan konsantrasyonlar 0.01, istatistiksel olarak bir farklýlýk görülmemiþtir.
-1
0.05, 0.1, 0.5, 1, 10 ve 20 mg l olup kontrol Yaþama oranlarý erkeklerde diþilere göre çinko,
-1
için temiz deniz suyu kullanýlmýþtýr. Tüm bakýr ve kurþunun 0.01-0.5 mgl deðerlerinde kontrol ve deney kaplarý hava pompalarýyla daha az olmuþtur. Sonuç olarak erkekler diþilere havalandýrýlmýþlardýr. Deney kaplarý 1 litrelik göre daha duyarlý bulunmuþtur.
81
Þekil 4. Zn, Cu ve Pb un farklý konsantrasyonlarýna maruz býrakýlan Idotea baltica türlerinin diþi ve erkeklerinde LT 50
9.3. Çinko, bakýr ve kurþunun Amfipod günden fazla bekletilmemiþtir. Hayvanlar
-1
Echinogammarus olivii, Ýsopod Sphaeroma çinko, bakýr ve kurþun 0.001 ile 20 mg l
serratum ve Dekapod Palaemon elegans arasýnda deðiþen konsantrasyonlara maruz
Türlerine Akut Toksisitesi býrakýlmýþlardýr. Statik akut biyolojik deneyler Bat vd., (1999b) yaptýklarý bu çalýþmada, için 5 farklý konsantrasyon ve kontrol serileri
Echinogammarus olivii ve Sphaeroma serra- kullanýlmýþtýr.
tum türlerini Sinop Yarýmadasýnýn Yuvam Çinko, bakýr ve kurþun için her
konsant-istasyonunun ölittoral ve infralittoral zonla- rasyon serisi 3 tekerrürden oluþmuþ ve her rýndan Ulva lactuca ve Enteremorpha sp. deney kabýna 20 adet Echinogammarus olivii, türlerinin çürüyen yapraklarý aralarýndan elle, 20 adet Sphaeroma serratum ve 5 adet
Palaemon elegans türü ise Akliman istasyo- Palaemon elegans ilave edilmiþtir. Her
nunun kayalýk bölgelerinden el kepçesi ile toksisite deneyi 96 saat sürmüþ ve mortalite toplanmýþtýr. Toplanan hayvanlar laboratu- günde iki kez kontrol edilmiþtir. Ölen varlara tanklar içerisinde getirilmiþ ve 15°C organizmalar kaplardan toplanmýþtýr. Eðer sýcaklýktaki alýþtýrma tanklarýnda en az 7 gün kontrol kaplarýnda ölüm %10’u aþmýþsa deney süreyle bekletilmiþlerdir. Tüm deney süresince yeniden yapýlmýþtýr. Deney süresince ortalama ortalama sýcaklýk 15°C ± 2°C, tuzluluk 17 ppt sýcaklýk 15°C ± 1, çözünmüþ oksijen 85% ± 6, olarak bulunmuþ, deney kaplarý sürekli tuzluluk 17 ‰ ± 1 ve pH 8.10 ±0.20 olarak havalandýrýlmýþtýr. Amfipod ve isopodlara ölçülmüþtür. Konsantrasyonlara karþý ölüm temiz Ulva lactuca yiyecek olarak verilmiþ, oranlarýnýn grafiði çizilerek LC deðerleri her 50
dekapod karidesler ise her iki günde bir tür için hesaplanmýþtýr. Bunun için Finney kurutulmuþ Gammarus sp. (ham protein min. (1971) in probit analizi kullanýlmýþtýr.
32%, ham yað min. 4%, ham karbonhidrat
maksimum 5%, nem maksimum 10%, ham Sonuç ve Tartýþma
kuru madde maksimum 12%) ile beslenmiþtir. Bakýr, çinko ve kurþun için 96 saat LC50
Yiyecekler yüzücü tipte olup suyu bulandýr- deðerleri Tablo 5’de verilmiþtir.
mamýþtýr. Hayvanlar beslendikten sonra tüm Tüm organizmalar için bakýr, çinko ve artýklar bir sifon yardýmýyla toplanmýþtýr. Stok kurþun konsantrasyonlarýnýn artmasýyla ölüm solüsyonlar çinko için (ZnCl ), bakýr için 2 oranlarý da artmýþtýr. Sphaeroma serratum (CuSO .5H O) ve kurþun için Pb (NO ) ile 4 2 3 2 türleri hariç hiç bir kontrol kabýnda ölüm hazýrlanmýþtýr. Bakýr ve çinkonun deniz gözlenmemiþtir. Sphaeroma serratum türle-suyunda çökelmesini önlemek amacýyla rinde yaþama oraný %93 olarak bulunmuþtur. solüsyonlar hafifçe asitleþtirilmiþ ancak asla Ölüm oranýnýn yalnýzca %7 ile EPA /COE pH 7’nin altýna düþürülmemiþtir (Ahsanullah, protokolü tarafýndan önerilen ölüm oranýndan 1976; Ahsanullah vd., 1981). Stoklar daha (% 90) daha düþük olmasý bu deneyin sonra kullanýlýncaya kadar karanlýkta 4°C de saðlamlýðýný ortaya koymuþtur (American bekletilmiþtir. Hazýrlanan hiç bir solüsyon 2 Society for Testing and Materials, 1990).
Tablo 5. Amfipod, isopod ve dekapod kabuklular için %95 fiducial limitleriyle (FL) birlikte 96-saatlik LC 50 -1
Sphaeroma serratum türlerindeki ölüm- zincirinin önemli bir halkasýný ve birçok lerin onlarýn yarý ýslak kayalýk zonlarýndaki ekonomik balýklarýn besinini oluþturmasý ve habitatlarýndan ileri geldiði kanýsýna varýl- olta balýkçýlýðýnda bu türlerin yem olarak mýþtýr. Doðal koþullarda bu organizmalar kullanýlmasýndan dolayý insanlar için oldukça zaman zaman su dýþýna çýkarak beslenmekte önem teþkil etmektedirler.
ancak laboratuvar koþullarýnda doðal ortamý Echinogammarus olivii ve Sphaeroma
bulamadýðýndan strese giren hayvanlarda ölüm serratum ayný habitattan toplanmýþ olmalarýna
görülebilmektedir (Holmström ve Morgan, raðmen onlarýn 96-h LC deðerleri farklý 50
1983a,b; Lawrie, 1996; Bat vd., 1998a). bulunmuþtur (Tablo 5). Bu da ayný ortamda ve Laboratuvarda kabýn dýþýna çýkmayý baþaran çevre þartlarýnda olsalar dahi deniz canlýlarýnýn
Sphaeroma serratum türleri tekrar kabýn ayný toksik maddeye farklý olarak tepki
içerisine giremediðinden kap dýþýnda ölü gösterdiklerini kanýtlamaktadýr. bulunmasý bunu açýklamaktadýr. Tablo 5’ten de
görülebileceði gibi bakýr en toksik metal olmuþ 9.4. Çinko ve Kurþunun Poliket Solucaný bunu kurþun ve çinko izlemiþtir. Bakýrýn 10 mg Hediste diversicolor Türüne Toksisitesi
-1
l konsantrasyonunda tüm türlerde 24 saat Çinko ve kurþunun Poliket (Hediste içerisinde %100 ölüm gözlenmiþtir. diversicolor Müller 1776)’a toksisitesi baþlýklý
Amfipod Echinogammarus olivii en çalýþmada temiz sedimanlý deniz suyundaki duyarlý organizma olarak tespit edilmiþ olup çinko ve kurþunun akut toksisitesi 10 ve 28 metallere en toleranslý organizma ise dekapod günlük statik biyolojik deneylerle ölçülmüþ ve
Palaemon elegans olmuþtur. Nugegoda ve öldürücü konsantrasyon (LC ) hesaplanmýþtýr 50
Rainbow (1988 ve 1995) Palaemon elegans (Bat vd., 2001a).
türleri yüksek konsantrasyonlardaki çinkoya Çinko ve kurþun konsantrasyonlarýnýn maruz býrakýlsalar bile bu metali regüle artmasýyla ölüm oraný da artmýþtýr. Bu tür için edebileceklerini göstermiþlerdir. Yine Nuge- çinko kurþundan daha toksik olmuþtur. goda ve Rainbow (1989) dekapodlarda çinko Sonuçlar ayný zamanda küçük solucanlarýn alýmý ve regülasyonlarýnýn türlere ve çevrenin büyüklerine oranla çinko ve kurþuna daha fiziko-kimyasal özelliklerine baðlý olduklarýný duyarlý olduklarýný göstermiþtir. Farklý
büyük-belirtmiþlerdir. lükteki poliket türünün sedimanlý ve
sediman-Ülkemizde özellikle örnekleri topladý- sýz ortamda 10 ve 28 günlük hesaplanmýþ LC 50
ðýmýz bu yörede Palaemon elegans türü insan deðerleri Tablo 6’da verilmiþtir (Bat vd., gýdasý olarak tüketilmemektedir. Ancak besin 2001a).
83
Tablo 6. Farklý büyüklükteki Hediste diversicolor türünün sedimanlý ve sedimansýz ortamda 10 ve 28 günlük LC deðerleri50
9.5. Bakýr ve kurþunun Deniz Karidesi kurþun LC50 deðerlerini göstermektedir (Bat
Palaemon adspersus Rathke, 1837 (Decapo- vd., 2001b).
da: Palaemonidae)'lara Tek Tek ve Birlikte Bakýr kurþuna göre daha toksik
bulun-Etkisi muþtur. Kurþun bakýr ile beraber olduðunda
Bakýr ve kurþunun ayrý ayrý ve birlikte deniz karidesinin toksisitesini azaltýcý yönde deniz karidesi Palaemon adspersus Rathke, etki göstermiþtir.
1837 (Decapoda: Palaemonidae) türü üzerine
etkileri statik biyolojik deneylerle LC ve 50 9.6. Bazý aðýr metallerin Akdeniz midyeleri
LT50 deðerleri hesaplanarak çalýþýlmýþtýr (Bat (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819)’nin
vd., 2001b). Bu organizmalarýn hayatta kalma Büyümelerine Etkileri
süreleri bakýr ve kurþun konsantrasyonlarýnýn Farklý büyüklüklerdeki Akdeniz midye-artmasýyla azalmýþtýr. Bakýr, kurþuna göre 4.25 leri (Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819) kez daha toksik bulunmuþtur. Metallerin Cu, Pb ve Zn ile kirletilmiþ deniz suyuna 96 saat birlikte etkileri denendiðinde, beklenen ölüm- maruz býrakýlarak etkileri incelenmiþ ve Tablo ler gözlenen ölümlere benzerlik gösterme- 8’de sonuçlar verilmiþtir (Bat vd., 2013a). miþtir, buradan metal çiftlerinin birbirlerini Bu çalýþmada küçük bireylerin orta ve etkilediði sonucuna varýlmýþtýr. Bakýr ve büyük boylardaki bireylere göre daha dayanýklý kurþunun karýþýmlarýnýn toksisitesi metalin olduklarý görülmüþtür. Ayrýca sedimanýn varlýðý gücünü gösteren toksik-birim kavramý kullaný- 50-80 mm büyüklüklerindeki Mytilus gallop-larak da deðerlendirilmiþtir. Tablo 7 deniz rovincialis türlerinin 96 saatlik ve 28 günlük
karidesi Palaemon adspersus türünün bakýr ve yaþama oranlarýný artýrmýþtýr (Bat vd., 2013a).
Þekil 5. Farklý konsantrasyonlarda bakýr ve kurþunun ayrý ayrý ve birlikte ortalama LT deðerleri ve standart hatalarý (C= 50
kontrol) (Bat vd., 2001b).
-1
10. Öneriler malýdýr. Kontrol için temiz solusyonlar kulla-Organizmalarýn toplanmasýnda uygun nýlmalýdýr. Kullanýlacak kap büyüklükleri metodlarýn kullanýmýna ve toplanan örneklerin türlere göre deðiþmekle beraber birçok omur-herhangi bir fiziksel bozukluklarý olmamasýna gasýz organizma için 1 litrelik olmalý ve içine dikkat edilmelidir. Toplanan organizmalar 800 ml lik solusyon eklenmelidir. Her bir kaba daha sonra laboratuvar þartlarýna alýþtýrýlma- yine organizmanýn büyüklüðüne göre uygun lýdýrlar. Hangi organizma deney için kullanýla- sayýda birey konmalýdýr. Ýstatiksel açýdan iyi caksa alýþtýrma tanklarýnda yalnýzca ayný türe sonuç alýnabilmesi için 10 veya 20 eðer ait bireylerin olmasýna dikkat edilmelidir. organizma büyük ise 5 adet konulmasý þarttýr. Ayrýca organizmaya baðlý olarak doðada Kullanýlan organizmalar saðlýklý ve aktif olmalý bulunduðu ortama benzer bir ortam yaratýl- ve stok tankýndan rastgele seçilmelidir. Her bir malýdýr. Örneðin bentik organizmalar kulla- konsantrasyon ve kontrol için en az 3 nýlacaksa tankýn dibine temiz sediment ilave mümkünse 5 tekerrür yapýlmalýdýr. Tekerrür edilmelidir. Bunun dýþýnda O , sýcaklýk, pH, 2 sayýsýnýn çokluðunun daha saðlýklý sonuç sedimentin organik madde miktarý gibi önemli verdiði unutulmamalýdýr.
parametreler ölçülmeli ve o tür için en uygunu Deney süresince kontrol ve deney seçilmelidir. Eðer kýsa süreli deney yapýlacak- organizmalarý hergün sayýlmalý ve kullanýlan sa deneyden 2 gün önce ve deney süresinde solusyonlarýn fiziko-kimyasal parametreleri de yemleme yapýlmamalýdýr. Eðer uzun süreli ölçülmelidir. Ayrýca hazýrlanan konsant-deney yapýlacaksa genelde 2 günde bir taze rasyonlar deneyin baþý ve sonunda kontrol yem verilmelidir. Yemin cinsi türlere göre amacý ile ölçülmelidir. Eðer konsantras-deðiþiklik gösterebilir. Etcil organizmalar yonlarda kayýp varsa, ölçülen deðerlerin kullanlacaksa temiz bölgeden toplanmýþ midye ortalamalarý esas alýnabilir. Kullanýlan stok ve veya kasaptan alýnan ciðer çekilerek verilebilir. standartlar titizlikle hazýrlanmalý ve kontrol için Otcul organizmalar kullanýlacaksa temiz kullanýlan sousyonlar temiz olmalý ve herhangi bölgeden toplanmýþ algler taze olarak bir kirleticiyle bulaþtýrýlmamalýdýr. Eðer deney-verilebilir (örneðin Ulva sp.). Verilen besinin lerde deniz organizmalarý kullanýlacaksa hiçbir toksik madde ile bulaþtýrýlmamýþ kontrol için temiz deniz suyu kullanýlmalýdýr. olmasýna özen gösterilmelidir. Yem verildikten Bunun için temiz bölgeden alýnan sular sonra hemen tankýn veya kablarýn suyu kullanýlmalý ve su filtre edilmelidir.
deðiþtirilmelidir. O , pH, sýcaklýk gibi para-2 Stok çözeltiler bidistile su ile ve metrelerin ayný deðerleri korunmalýdýr. Kulla- standartlar da eðer deniz organizmalarý için nýlan tank, kab ve ekipmanlar temiz olmalý hazýrlanacaksa temiz ve filtre edilmiþ deniz herhangi bir hastalýk veya parazit bulaþtýrýl- suyu ile hazýrlanmalýdýr. Kontrol kablarýndaki mamalýdýr. Deney organizmalarý mümkün organizmalarýn ölüm oraný deney süresi olduðunca strese sokulmamalýdýr. Kullanýla- bitiminde % 10'u geçiyor ise deney tekrar cak deney solüsyonlarý titizlikle hazýrlan- edilmelidir.
85 -1
Tablo 8. Mytilus galloprovincialis türünün 96-h LC deðerleri (mg.l ) 50
Deney ve kontrol kablarýndaki çözünmüþ ve halen yapýlmaktadýr (Bat ve Öztürk, 1997; Bat oksijen miktarý en az % 60 veya üstü olmalý, pH, vd., 1996, 1999c, 2000, 2012b,c, 2013b). Fakat tuzluluk ve sýcaklýk gibi önemli parametreler ülkemizde þu aþamada toksik çalýþmalar yok organizmalarýn doðal ortamýndaki gibi ayarlan- denecek kadar azdýr.
malýdýr. Hangi deney metodu seçilecekse o
metodun tüm þartlarý deney öncesi hazýrlan- 11. Genel Deðerlendirme
malýdýr. Deney organizmalarý belirli aralýklarla Ekotoksikoloji iki veya daha fazla hep ayný zamanda kontrol edilmeli ve kayýt faktörün bir aradaki etkilerini hem öldürücü hem tutulmalýdýr (Standard Methods for the Exami- de kronik etkiler açýsýndan uzun süreli olarak nation of Water and Wastewater, 1976; Swartz ekosistem üzerinde inceleyen bilim dalý olup vd., 1985; American Society for Testing and amacý doðal sistemleri korumak, ekosistemde Materials, 1990; U.S. Environmental Protection bulunan organizmalarýn saðlýklý olarak neslinin Agency and U.S. Army Corps of Engineers, devamýný saðlamak ve ekosistemin kalitesinin 1991; Bat ve Raffaelli, 1998). bozulmasýný önlemektir. Kalitesi bozulan
çev-Akuatik toksikoloji yeni bir bilim dalýdýr. renin canlýlarý ile birlikte tekrar eski haline Baþta Amerika Birleþik Devletleri ve Kanada gelmesi hemen hemen imkansýzdýr. Bozulan olmak üzere Ýngiltere, Fransa, Hollanda, çevrenin düzeltilmesine çalýþýlmasý bile ekono-Portekiz ve Almanya gibi Avrupa ülkelerindeki mik açýdan oldukça yüksektir. Bunun için uluslararasý birçok kuruluþ ve üniversitelerin çevreyi tahrip etmeden koruma yollarýna ilgili bölümleri toksisiti deneyleri yaparak gidilmelidir. Toksisite deneyleri bu yollardan biri standart(lar) geliþtirmekte ve toksik maddeler olup gerek laboratuvar koþullarýnda veya yapay için önlemler almaktadýrlar (Hill vd., 1993; sistemlerde gerekse doðada yapýlabilir (Bat vd., Thain vd., 1994). Ülkemizde 1955 yýlýnda 1998-1999b). Bunun için öncelikle ülkemiz Türkiye Tabiatý Koruma Derneði kurulmuþ, sularýndan toksik çalýþmalara uygun türler daha sonra Türkiye Çevre Koruma ve seçilmeli ve farklý kirleticiler kullanýlarak deney-Yeþillendirme Derneði, Doðal Hayatý Koruma ler yapýlmalý, diðer çalýþmalarla karþýlaþtýrýlmalý Derneði ve 1978 yýlýnda ise Türkiye Çevre ve standartlar geliþtirilmelidir. Böylece çevre-Sorunlarý Vakfý kurulmuþtur (Kocataþ, 1996). mizin korunmasý ve ülkemiz sularýnýn Ýyi Bununla beraber üniversitelerin bünyelerinde Çevresel Durumu (ÝÇD) için önemli ölçüde katký biyolojik birikim çalýþmalarý yeterince yapýlmýþ saðlanmýþ olunacaktýr.
1 = Eðer bakýr doðal olarak bulunursa yiyeceklerde daha yüksek düzeylerde izin verilir.
-1
2 = Doðal olarak 50 mg.kg çinkodan daha fazla içerirse yiyeceklerde daha fazla düzeylerde izin verilir. 3 = Türk Gýda Kodeksi gýda maddelerindeki bulaþanlarýn maksimum limitleri hakkýnda Teblið (Teblið No: 2008/26)’in yürürlükten kaldýrýlmasýna dair Teblið (Anonim, 2012).
4= Kahverengi yengeç hariç
87
1 = Türk Gýda Kodeksi gýda maddelerindeki bulaþanlarýn maksimum limitleri hakkýnda Teblið (Teblið No: 2008/26)’in yürürlükten kaldýrýlmasýna dair Teblið (Anonim, 2012).
EK 3 tamamlayýcý bilgiler
*Türkiye’de günlük dip balýðý tüketimi: 4 g bu haftada 28 g (FAO, 2010) etmektedir. Haftalýk ve günlük alýmý hesaplamak için aþaðýdaki formüllerden yararlanýlýr.
EWI: metal mg kg x 28 g /1000 g EDI: metal mg kg x 4 g /1000 g
Ayný þekilde Türkiye’de günlük pelajik balýk tüketimi: 11 g bu haftada 77 g (FAO, 2010) etmektedir. Haftalýk ve günlük alýmý hesaplamak için aþaðýdaki formüllerden yararlanýlýr.
EWI: metal mg kg x 77 g /1000 g EDI: metal mg kg x 11 g /1000 g
Teþekkür: Bu “Teknik Not”un bu hale gelmesinde katkýda bulunan hakemlere teþekkürlerimizi sunarýz.
metaller. (Heavy metals). S.D.Ü. Eðirdir Su
Kaynaklar
Ürünleri Fak. Der., 6, 166-175.
Bat, L., Öztürk, M. ve Öztürk, M. 1998-1999b. Akuatik Ahsanullah, M. 1976. Acute toxicity of cadmium and
toksikoloji. (Aquatic toxicology). S.D.Ü. Eðirdir zinc to seven invertebrate species from Western
Su Ürünleri Fak. Der., 6, 148-165. Port, Victoria. Aust. J. Mar. Freshwater Res., 27:
Bat, L., Sezgin, M., Gündoðdu, A. ve Çulha, M. 1999a. 187-196.
Toxicity of zinc, copper and lead to Idotea baltica Ahsanullah, M., Negilski, D.S. ve Mobley, M.C. 1981.
(Crustacea, Isopoda). Tr. J. Biology, 23 (4), 465-Toxicity of zinc, cadmium and copper to the
472. shrimp Callianassa australiensis.I. Effect of
Bat, L., Gündoðdu, A., Sezgin, M., Çulha, M., Gönlügür, individual metals. Mar. Biol., 64: 299-304,
G. ve Akbulut, M. 1999b. Acute toxicity of zinc, American Society for Testing and Materials, 1990.
copper and lead to three species of marine Standard guide for conducting 10-day static
organisms from Sinop Peninsula, Black Sea. Tr. J. sediment toxicity tests with marine and estuarine
Biology, 23 (4), 537-544. amphipods. ASTM E 1367-90. American Society
Bat, L., Gündoðdu, A., Öztürk, M. ve Öztürk, M. 1999c. for Testing and Materials, Philadelphia, PA, pp.
Copper, zinc, lead and cadmium concentrations in 1-24.
the Mediterranean mussel Mytilus gallopro-Anonim, 1995. Canlý (taze), soðutulmuþ ve
vincialis Lamarck 1819 from Sinop coast of the
dondurulmuþ kabuklu ve yumuþakçalarda,
Black Sea. Tr. J. Zoology, 23: 321-326. kimyasal, toksikolojik ve mikrobiyolojik kabul
Bat, L., Gönlügür, G., Andaç, M., Öztürk, M. ve Öztürk, edilebilir deðerler. Yayýmlandýðý R. Gazete:
M. 2000. Heavy Metal concentrations in the Sea 10/03/1995-Sayý:22223, Teblið No:95/6533.
Snail Rapana venosa (Valenciennes, 1846) from Anonim, 2011. Türk Gýda Kodeksi Bulaþanlar
Sinop Coasts of the Black Sea. Turkish J. Mar. Sci. Yönetmeliði. Yayýmlandýðý R. Gazete: 29/12/
6 (3): 227-240. 2011 - Sayý : 28157 (3. Mükerrer) EK-1.
Bat, L., Gündoðdu, A., Akbulut, M., Çulha, M. ve Anonim, 2012. Türk Gýda Kodeksi gýda maddelerindeki
Satýlmýþ, H.H. 2001a. Toxicity of Zinc and Lead bulaþanlarýn maksimum limitleri hakkýnda
Teb-to the Polychaete Worm Hediste diversicolor. lið (Teblið No: 2008/26)’in yürürlükten
kaldýrýl-Turkish J. Mar. Sci., 7: 71-84. masýna dair Teblið. Yayýmlandýðý R. Gazete:
Bat, L., Bilgin, S., Gündoðdu, A., Akbulut, M. ve Çulha, 08/03/2012-Sayý: 28227, Teblið No: 2012/21.
M. 2001b. Individual and combined effects of Atay, Þ. 2009. Kirlenmiþ su ortamýnýn ekotoksikolojik
copper and lead on the marine shrimp, Palaemon olarak incelenmesi, MSc. thesis. Samsun,
adspersus Rathke, 1837 (Decapoda:
Palae-Ondokuz Mayýs Üniversitesi
monidae). Turkish J. Mar. Sci., 7: 103-117. Bat, L., Öztürk, M. ve Öztürk, M. 1996. Heavy metal
Bat, L., Gökkurt, O., Sezgin, M., Üstün, F. ve Sahin, F. amounts in some commercial teleost fish from
2009. Evaluation of the Black Sea land based the Black Sea. O.M.Ü. Fen Dergisi, 7 (1):
117-sources of pollution the coastal region of Turkey. 135.
The Open Marine Biology Journal, 3: 112-124. Bat, L. ve Öztürk, M. 1997. Heavy metal levels in some
Bat, L., Sezgin, M., Üstün, F. ve Þahin, F. 2012a. Heavy organisms from Sinop Peninsula of the Black
Metal Concentrations in Ten Species of Fishes Sea. Tr. J. Engineering and Environ. Sci., 21:
29-Caught in Sinop Coastal Waters of the Black Sea, 33.
Turkey. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Bat, L. ve Raffaelli, D. 1998. Sediment toxicity testing:
Sciences, 12: 371-376. A bioassay approach using the amphipod
Corop-Bat, L. Þahin, F., Üstün, F. ve Sezgin, M. 2012b.
hium volutator and the polychaete Arenicola
Distribution of Zn, Cu, Pb and Cd in the Tissues
marina. J. exp. mar. Biol. Ecol., 226: 217-239
and Organs of Psetta maxima from Sinop Coasts Bat, L., Raffaelli, D. ve Marr, I.L. 1998a. The
of the Black Sea, Turkey. Marine Science, 2(5): accumulation of copper, zinc and cadmium by the
105-109. amphipod Corophium volutator (Pallas). J. exp.
Bat, L., Üstün, F. ve Gökkurt-Baki, O. 2012c. Trace mar. Biol. Ecol., 223 (2): 167-184.
element concentrations in the Mediterranean Bat, L., Çulha,M., Akbulut, M., Gündoðdu, A. ve
mussel Mytilus galloprovincialis Lamarck, 1819 Sezgin, M. (1998b). Toxicity of zinc and copper
caught from Sinop coast of the Black Sea, Turkey. to the Hermit Crab Diogenes pugilator (Roux).
The Open Marine Biology Journal, 6: 1-5. Turkish J. Mar. Sci., 4, 39-48.
Bat, L., Gündoðdu, A. ve Öztürk, M. 1998-1999a. Aðýr
Bat, L., Üstün, F., Gökkurt Baki, O. ve Þahin, F. 2013a. Hill, I.R., Matthiessen, P. ve Heimbach, F. 1993. Effects of some heavy metals on the sizes of the Guidance document on sediment toxicity tests Mediterranean mussel Mytilus galloprovincialis and bioassays for freshwater and marine Lamarck, 1819. (F-2012-949): Fresenius environments. Society of Environmental Environmental Bulletin (FEB) 22 (7): 1933- Toxicology and Chemistry, SETAC-Europe.
1938. Holmström, W.F. ve Morgan, E. 1983a. Variation in the
Bat, L., Þahin, F., Sezgin, M., Üstün, F., Gökkurt Baki, naturally occurring rhythm of the estuarine O. ve Öztekin, H.C. (2013b). Heavy metals in amphipod, Corophium volutator (Pallas). J. mar. edible tissues of the brown shrimp Crangon biol. Ass.UK., 63: 833-850.
crangon (Linnaeus, 1758) from the Southern Holmström, W.F. ve Morgan, E. 1983b. Laboratory Black Sea (Turkey). J. Black Sea/Mediterranean entrainment of the rhythmic swimming activity of Environment, 19 (1): 70-81. Corophium volutator (Pallas) to cycles of
Bryan, G.W. 1984. Pollution due to heavy metals and temperature and periodic inundation. J. mar. biol. their compounds. In: O. Kinne (Ed.), Marine Ass.UK., 63: 861-870.
Ecology. John Wiley and Sons Ltd., 5 (3): 1290- Kocataþ, A. 1996. Ekoloji ve çevre biyolojisi. Ege
1430. Üniversitesi Basýmevi, Bornova, Ýzmir. 564
Cairns, J.Jr. ve Mount, D.I. 1990. Aquatic toxicology: Sayfa.
Part 2 of a four-part series. Environ. Sci. Technol., Lawrie, S. 1996. Swimming activity of the amphipod 24: 154-161. Corophium volutator (Pallas). Ph.D. Dissertation,
COMMISSION REGULATION (EC) No 466/2001 of 8 University of Aberdeen, Scotland, U.K.
March 2001 setting maximum levels for certain Laws, E.A. 1981. Aquatic pollution. A willey-contaminants in foodstuffs. interscience publ., John Wiley and sons, Inc., New COMMISSION REGULATION (EC) No 1881/2006 of York.
19 December 2006 setting maximum levels for MAFF (Tarým, Ormancýlýk ve Balýkçýlýk Bakanlýðý) certain contaminants in foodstuffs. (1995). Monitoring and surveillance of non-Council of Europe, 2001. non-Council of Europe’s policy radioactive contaminants in the aquatic
statements concerning materials and articles environment and activities regulating the disposal intended to come into contact with foodstuffs. wastes at sea, of 1993, Directorate of Fisheries Policy Statement concerning materials and research, Lowestoft, Aquatic Environment alloys. Technical Document. Guidelines on Monitoring Report, No.44.
metals and alloys used as food contact materials. Negilski D.S., Ahsanullah, M. ve Mobley, M.C. 1981. (09.03.2001), 67 pp., Strasbourg. Toxicity of zinc, cadmium and copper to the De Nicola Gidudici, M., Migliore, L., Guarino, S.M. ve shrimp Callianassa australiensis. II. Effects of Gambardella, C. 1987. Acute and Long-term paired and tried combinations of metals. Mar. Toxicity to Idotea baltica (Crustacea, Isopoda). Biol., 64: 305-309.
Mar. Poll. Bull., 18: 454-458. Nugegoda, D. ve Rainbow, P.S. 198). Effect of a chelating De Nicola, M., Cardellicchio, N., Gambardella, C., agent (EDTA) on zinc uptake and regulation Guarino, S.M. ve Marra, C. 1992. Effects of byPalaemon elegans (Crustacea: Decapoda). J.
Cadmium on Survival, Bioaccumulation, Mar. Biol. Ass. U.K., 68: 25-40.
Histopathology and PGM Polymorphism in the Nugegoda, D. ve Rainbow, P.S. 1989. Effects of salinity Marine Isopod Idotea baltica. In: Ecotoxicology changes on zinc uptake and regulation by the of Metals im Invertebrates (Eds.) R. Dallinger decapod crustaceans Palaemon elegans and and P.S.Rainbow. A Special Publication of Palaemonetes varians. Mar. Ecol. Prog. Ser., 51:
SETAC, pp. 103-116. 57-75.
FAO, 2010. The food consumption refers to the amount Nugegoda, D. ve Rainbow, P.S. 1995. The uptake of of food available for human consumption as dissolved zinc and cadmium by the decapod estimated by the FAO Food Balance Sheets. crustacean Palaemon elegans. Mar. Pollut. Bull., http://www.fao.org/home/en/ 31(4-12): 460-463.
FAO/WHO, 2010. Summary report of the seventy-third Oakden, J.M., Oliver, J.S., Flegal, A.R. 1984. EDTA meeting of JECFA. Joint FAO/WHO Expert chelation and zinc antagonism with cadmium in Committee on Food Additives. Geneva, sediment: effects on the behavior and mortality of Finney, D.J. 1971. Probit analysis. Cambridge two infaunal amphipods. Mar. Biol., 84: 125-130.
Official Journal of the European Communities J.O. ve Cole, F.A. 1985. Phoxocephalid amphipod
(22.12.2000). DIRECTIVE 2000/60/EC OF THE bioassay for marine sediment toxicity. In:
EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE Editörler: R.D. Cardwell, R. Purdy and R.C.
COUNCIL of 23 October 2000 establishing a Bahner. Aquatic Toxicology and Hazard
framework for Community action in the field of Assessment: Seventh Symposium, ASTM STP
water policy. L 327:1-72. 854, American Society for Testing and Materials,
Official Journal of the European Union (25.6.2008). Philadelphia, PA. pp. 284-307.
DIRECTIVES DIRECTIVE 2008/56/EC OF TGK, 2002. Türk Gýda Kodeksi gýda maddelerinde belirli
THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF bulaþanlarýn maksimum seviyelerinin
belirlen-THE COUNCIL of 17 June 2008 establishing a mesi hakkýnda Teblið. Yayýmlandýðý R. Gazete:
framework for community action in the field of 23/09/2002- Sayý: 24885 Teblið No: 2002/63. marine environmental policy (Marine Strategy TGK (2008).Gýda Maddelerindeki Bulaþanlarýn
Maksi-Framework Directive). L 164: 19-40. mum Limitleri Hakkýnda Teblið. Yayýmlandýðý R.
Official Journal of the European Union (24.12.2008). Gazete: 17.05.2008- Sayý: 26879, Teblið No:
DIRECTIVES DIRECTIVE 2008/105/EC OF 2008/26.
THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF Thain, J., Matthiessen, P. Bifield, S. ve McMinn, W. 199).
THE COUNCIL of 16 December 2008 on Assessing sediment quality by bioassay in UK
environmental quality standards in the field of coastal water and estuaries. Proceedings of the water policy, amending and subsequently Scientific Symposium on the North Sea Quality
repealing Council Directives 82/176/EEC, Status Report, p.1-10.
83/513/EEC, 84/156/EEC, 84/491/EEC, Thorp, V.J. ve Lake, P.S. 197). Toxicity bioassay of 86/280/EEC and amending Directive 2000 / 60 / cadmium on selected freshwater invertebrates and EC of the European Parliament and of the Coun- interaction of cadmium and zinc on the freshwater
cil. L 348: 84-97. shrimp, Parotya tasmoniensis Riek. Aust. J. Mar.
Official Journal of the European Union (2.9.2010). Freshwater Res., 25: 97-104.
COMMISSION DECISION of 1 September 2010 Topçuoðlu, S. 2005. Denizel Biota Örneklerinde Aðýr on criteria and methodological standards on good Metal Kontaminasyonu. In: Güven, K. C., Öztürk,
environmental status of marine waters. B.(Ed), Deniz Kirliliði Temel Kirleticiler ve
2010/477/EU, L 232:14-24. Analiz Yöntemleri, TÜDAV Yayýnlarý, Ýstanbul,
Pesch, C.E. 1979. Influence of three sediment types on s.205-223.
copper toxicity to the polychaete Neantes U.S. Environmental Protection Agency and U.S. Army
arenaceodentata. Mar. Biol., 52: 237-245. Corps of Engineers, 1991. Evaluation of dredged Pesch, C.E. ve Morgan, D. 1978. Influence of sediment in material proposed for ocean disposal. Testing
copper toxicity tests with the polychaete Neantes manual. EPA-503/8-91/001, Washington, DC.
arenaceodentata. Water Res., 12: 747-751. WHO, 1989. Evaluation of certain food additives and Phillips, D.J.H. 1980. Quantitative aquatic biological contaminants. Report of the Thirty-Third of the
indicators. Their use to monitor trace metal and Joint FAO/WHO Expert Committee on Food
organochlorine pollution. Applied Sci. Publ. Ltd., Additives. Technical Report Series No. 776.
London. Geneva.
Phillips, D.J.H. ve Rainbow, P.S. 1994. Biomonitoring of WHO, 1996. Trace elements in human nutrition and
trace aquatic contaminants. Environmental health. ISBN 92 4 156173 4 (NLM Classification:
Management Series, Chapman & Hall, London. QU 130). Geneva.
SedNet (European Sediment Research Network), 2004. WHO, 2000. Evaluation of certain food additives and Contaminated Sediments in European River contaminants. Report of the Fifty-Third of the Basins, Final Draft, Salomons, W., Brils, J. (Ed), Joint FAO/WHO Expert Committee on Food TNO, the Netherlands. http://www.sednet.org/, Additives. Technical Report Series No. 896.
(14.10.2008). Geneva.
Standard Methods for the Examination of Water and WHO, 2004. Evaluation of certain food additives and Wastewater, 1976. Part 800. Bioassay methods contaminants. Report of the Sixty-First of the Joint for aquatic organisms. 14th ed., Amer. Publ. FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. Health Ass., Amer. Wat. Works Ass., Wat. Pollut., Technical Report Series No. 922. Geneva.
Fed., Washington DC. pp. 683-872. Zar, J.H. 1984. Biostatistical analysis. Prentice Hall, Int., Swartz, R.C., DeBen, W.A., Jones, J.K.P., Lamberson, New Jersey, pp.718.
