masına odaklanmış bu kapsamda büyük katılımlı organizasyonların iptalinin yanında özellikle genç nüfusun hareketliliğini kısıtlamaya özen göstermiş ve tüm yüz yüze eğitim-öğretim faaliyetlerini askı-ya almış, altaskı-yapısı uygun olan ülkeler ve kurumlar ise çevrimiçi uzaktan eğitim programlarını uygula-maya başlamışlardır.
COVID-19 nedeniyle Türkiye’de örgün eğitime ara veren ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye’de 7.198.987 yükseköğretim öğrencisi olmak üzere toplam 23.173.589 öğrencinin eğitimine ara veril-miş oldu.
Bu çalışmanın amacı Koronavirüs salgını sebebi ile dünyadaki ve ülkemizdeki üniversite kütüphanele-rinin süreci nasıl yönettikleri ile ilgili durum tespiti yapmak ve açık bilim ve açık erişim açısından süreç ile ilgili genel bir değerlendirme sunmaktır. Çalış-manın sonuç bölümünde ise salgının hızını kaybet-mesi ile birlikte yaşanacak normalleşme sürecine geçiş süreci ile ilgili öneriler getirilmesi amaçlan-mıştır.
COVID-19 salgının etkisini en yüksek oranda gös-terdiği alanlardan biri de eğitim olmuştur. Tüm dünya ülkeleri salgınla mücadelenin en etkin yön-temlerinden birisi olarak sosyal mesafenin
korun-KORONAVİRÜS
(COVID-19)
SÜRECİNDE
TÜRKİYE’DE ÜNİVERSİTE
KÜTÜPHANELERİ
Ertuğrul ÇİMEN
1Gültekin GÜRDAL
2Sami ÇUHADAR
3Tuba AKBAYTÜRK ÇANAK
44 Tuba Akbaytürk Çanak, Koç Üniversitesi, Suna Kıraç Kütüphanesi Direktörü 3Sami Çuhadar, İstanbul Bilgi Üniversitesi, Kütüphane ve E-kaynaklar Direktörü
2 Gültekin Gürdal, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kütüphane ve Dökümantasyon Daire Başkanı 1Ertuğrul Çimen, MEF Üniversitesi, Kütüphane Direktörü
COVID-19: Dünyada Üniversite ve
Araştırma Kütüphaneleri
Vaka ve ölüm sayılarının artışı ile doğru orantılı ola-rak daha çok üniversite örgün eğitime ara vermiş ve öğrencilerini uzaktan eğitim görmek üzere ev-lerine göndermiştir.
Kampüs hizmetleri arasında araştırma ve eğitimi destekleyen en önemli birimlerden biri de kütüp-hanedir. Kütüphaneler, kalabalık nüfuslara binala-rında çalışma ve araştırma imkânı sunmaktadırlar. Bu yönleri ile de salgın esnasında sosyal mesafenin kütüphane mekânlarında nasıl korunacağı, yeterin-ce korunup korunamayacağı, kütüphaneye gitmek için evinden çıkan kişilerin yaratacağı hareketlilik ve riskin düşünülenden büyük olabileceği üniversi-te ve kütüphane yöneticilerini kütüphane hizmetle-rini sınırlamaya ya da sadece çevrimiçi hizmetlerle devam edilmesi yönünde karar almaya itmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde akademik kütüpha-nelerin COVID-19 karşısında verdikleri tepkiyi kayıt altına almak üzere Illinois Üniversitesi ve Ithaka’dan araştırmacılar geniş katılımlı bir anket düzenlemiş-lerdir. Ankette salgının ABD’ye ilk ulaştığı günlerde her zamanki şartları ile açık olduklarını rapor eden 32 kütüphaneden sadece 2’si ilerleyen süreçte açık olmaya devam edebilmiş, kullanıcının kütüphaneye fiziksel erişiminde ise sınırlama olmadığını söyle-yen 61 kütüphaneden sadece 8’i sınırlamasız hiz-met vermeye devam edebilmiştir.
İngiltere’de, 18 Mart 2020 tarihinde Cambridge Üniversitesi fiziksel hizmetlerini askıya aldığını bununla birlikte çev rimiçi hizmetlerini kesintisiz sürdüreceğini duyurdu. Ardından, aralarında Kolej Kütüphaneleri, Milli Kütüphane ve Üniversite Kü-tüphaneleri Topluluğu (SCONUL), Birleşik Krallık Araştırma Kütüphaneleri Konsorsiyumu (RLUK), İngiliz Milli Kütüphanesi (The British Library), Gü-ney Bölgesi Üniversite Kütüphaneleri Satın alma Konsorsiyumu’nun (SUPC) da bulunduğu bir ortak
girişim 20 Mart 2020 tarihinde kurumların araştır-ma ve eğitim faaliyetlerini sürdürmelerine yardımcı olmak üzere bir eylem planının yer aldığı bildiriyi yayınlandı.
Avustralya ve Yeni Zelanda’da, Council of Australi-an University LibrariAustrali-ans (CAUL) bir internet sayfası oluşturarak COVID-19 ile ilgili gelişmeleri, etkinlik-lerle ilgili bilgileri, açık erişimli kaynakları ve salgın-la mücadele konusunda küresel ölçekte kütüpha-nelerin uygulamalarını paylaştığı bir web sayfasını kullanıma sundu.
Kanada’da ise üniversite kütüphanelerinin de üyesi olduğu Canadian Association of Research Libraries (CARL) 26 Mart 2020 tarihinde COVID-19 salgını süresince bilgi hizmetlerine erişimi kolaylaştırmak için alınacak önlemler, verilecek hizmetler, kullanı-lacak kaynaklar ve yayıncılarla yapıkullanı-lacak işbirlikleri konusunda bir bildiri yayınladı ve web sayfasında COVID-19’la ilgili sürekli yeni gelişmeleri paylaşma-ya devam ediyor.
COVID-19 ve
Kütüphanecilik Meslek Örgütleri
Kütüphaneler COVID-19 salgını sürecinde toplum yaşamında ve eğitimin her düzeyinde varlık göster-meye devam etmektedir. Bu dönemde kütüphane-ler bir taraftan evden eğitim görmeye başlayan her düzeyden 1,5 milyarı aşkın öğrencinin ihtiyaçlarını öncelerken aynı zamanda bilgiye erişimin önünde-ki engelleri sosyal eşitlik prensipleri çerçevesinde kaldırmanın yollarını aramaktadır.
Bu arayışta en büyük yol göstericilik elbette ki farklı meslek örgütleri tarafından üstlenilmiştir. Bu örgütlerden çabaları ile öne çıkan bazılarına daha yakından bakmak faydalı olacaktır. The Internati-onal Federation of Library Associations and Insti-tutions yaygın bilinen adı ile IFLA Dünyadan farklı örnekleri derlemek yönünde tercih kullanmıştır. Dünya Sağlık Örgütü verilerini dikkate alan IFLA
istenmiştir. Bu bildirge Türkçe dahil 10 dile çev-rilmiştir. Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Kon-sorsiyumu (ANKOS) da bu bildirgenin imzacıları arasındadır.
Uzaktan eğitimin ve araştırmanın salgın sürecinde desteklenmesi adına sözcülük görevi yürüten bir diğer önemli dernek de Association of European Research Libraries, bilindik adı ile LIBER’dir. LIBER bu dönemde telif haklarının geçici olarak askıya alınarak araştırmacıya kitabın bütününün iletilme-sinin, ders kitaplarının çevrimiçi dersler için taran-masının mümkün hale gelmesini önermektedir. Bu konuda Avrupa Komisyonunu ve üye ülkeleri göre-ve çağırmıştır.
Library and Information Association (CILIP) ise faaliyet gösterdiği İngiltere’de kütüphanecilerin yaşanan süreçte görebilecekleri ekonomik zararı azaltabilmek adına başka derneklerden çok farklı bir karar alarak, £150,000’luk bir yardım fonu oluş-turmuş ve kişi başı £500’u geçmeyecek şekilde başvuran ihtiyaç sahibi üyelerine dağıtmaya baş-lamıştır.
Yaşanan gelişmelere paralel olarak yalnızca ulusal kütüphanecilik organizasyonları değil küresel dü-zeyde en büyük etkinlikler de ya iptal edilmiş ya da çevrimiçi olarak uzaktan erişim platformları üzerin-den gerçekleştirilmesi yönünde kararlar alınmıştır. ANKOS Yayıncılardan ulaşan erişim imkânlarını ve deneme erişimi fırsatlarını üyelerine iletmiştir. Ku-rumsal web sayfasında da bu e-kaynakları yayın-lamıştır.
Türkiye’de de salgına bağlı olarak Mart ayının son haftasında düzenlenen Kütüphane Haftası etkinlik-leri ve Nisan ayında yapılması planlanan ANKOS-Link 2020 konferansı iptal edilmiştir.
Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı Halk Kütüp-haneleri, Bakanlığın ilgili kararı doğrultusunda 30 sosyal mesafenin korunması, kütüphane
malzeme-lerinin alışverişi gibi konularda da uzman kurum ve kuruluşların önerilerine yer vermiştir. Hazırladıkla-rı “COVID-19 ve Küresel Kütüphane Alanı” başlık-lı bilgi sayfaları üzerinden dünyada kapanan halk kütüphanesi sistemlerini, milli kütüphaneleri takip edebilmek mümkündür. Giderek zenginleşeceğini düşündüğümüz “Kütüphanelerin Yeniden Açılma-sı” başlığında da şimdilik az sayıda örnek derlen-miştir.
IFLA Doküman Sağlama ve Kaynak Paylaşımı Da-imi Komitesi tarafından hayata geçirilen "Olağa-nüstü COVID-19 Koşullarında Kütüphaneler için Yeni Kaynak Paylaşım Hizmeti (RSCVD)" girişimi dünya çapında kütüphanelerin elektronik kaynak paylaşımı hizmetlerine COVID-19 salgını boyunca kesintisiz devam edebilmelerini ve kullanıcıların artan bilgi ihtiyacını karşılamalarını hedeflemekte-dir. Bu girişimin ülkemiz açısından bir diğer önemli özelliği ise Türkiye’den 7 üniversite kütüphanesinin Bahçeşehir Üniversitesi, Bursa Uludağ Üniversitesi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kadir Has Üniver-sitesi, Koç ÜniverÜniver-sitesi, MEF ÜniverÜniver-sitesi, Özyeğin Üniversitesi, “gönüllü sağlayıcı kütüphane” olarak bu girişime destek vermesidir.
Daha önce benzeri yaşanmamış günlerde faaliyet-leri ile dikkat çeken bir diğer uluslararası meslek organizasyonu International Coalition of Interna-tional Consortia (ICOLC)’dır. 13 Mart 2020 gibi er-ken bir evrede yayınladığı bildirge ile ICOLC salgı-nın kütüphane hizmetlerine olan etkilerine dikkat çekmiştir. Bu bildirgede yer alan ana maddeler COVID-19 araştırmalarına ait içeriklerin yayıncılar-ca açık erişimli hale getirilmesi, uzaktan eğitimin desteklenmesi için eşzamanlı kullanıcı sınırlarının kaldırılması, kaynak paylaşımı ve çoğaltma sınır-larının bu dönem için kaldırılması ve adil kullanım sınırlarının genişletilmesidir. Oluşacak ekonomik sıkıntıların kütüphanelere olan etkisini azaltmak adına yayıncıların bu dönemde fiyat artışlarını en aza indirmeleri ve erişim kesintisi yapmamaları
bağlamayı ve tek bir erişim noktasından keşfet-meyi amaçlayan OpenAIRE COVID-19 Gateway (OpenAIRE COVID-19 Açık Araştırma Ağ Geçidi) hizmete sunuldu.
Erişim adresi:
beta.covid-19.openaire.eu
OpenAIRE COVID-19 Gateway; 38.000’den fazla yayın, 3.000’in üzerinde araştırma verisi, 230’dan fazla yazılım ve 3.200’den fazla diğer araştırma çıktılarına erişim imkânı sağlamaktadır.
Creative Commons (CC)
COVID Bildirgesi
Creative Commons (CC) Nisan ayı başında CO-VID-19 salgını ile mücadeleye hız kazandırmak için yeni bir lisans türü duyurdu. CC ekibi, hukuk uz-manları ve önde gelen bilim adamları ile bir araya gelerek, COVID-19 ile ilgili ilaçların, test kitlerinin, aşıların geliştirilmesini ve diğer bilimsel çalışmaları desteklemek için üniversiteler, şirketler ve fikri mül-kiyet hakları sahiplerine basit bir yöntem sunmak amacı ile Open COVID Pledge lisanslarını geliştirdi. Bu bildirgeyi kabul ederek taahhütte bulunan ta-rafın, resmi olarak açıklanan pandemi sürecinde, süreli olarak, belirtilen lisanslar ile telif haklarını kamuya açması, kamuya kapsamlı izin verdiği an-lamını taşımaktadır.
Virüsün çıktığı ilk günden bu yana bilim dünyası daha önce hiç olmadığı kadar hızlı bilgi paylaşımında bulundu.
Nisan 2020 tarihine kadar kullanıcıya kapatılmıştır. Yayıncı - Aracı Firmalar ise, 6 Mart 2020 tarihinde 30’dan fazla uluslararası yayıncı tarafından ortak-laşa yayınlanan bildiri ile elektronik kaynaklarını kısmen ya da tamamen COVID-19 etkileri geçene kadar üniversite kütüphanelerine ücretsiz erişime açacakları duyurdu. Bu duyurunun ardından ben-zer yaklaşımlarla kütüphane hizmetlerinin salgın-dan en az düzeyde etkilenmesi amacıyla küresel ve ulusal düzeyde yayıncılar ve aracı firmaların elek-tronik koleksiyonlarının tamamı ya da COVID-19’la ilgili kısmı ücretsiz ya da deneme olarak kütüpha-nelerin erişimine açtı.
COVID-19 ve Açık Erişim / Açık Bilim
Londra merkezli tıbbi amaçlı yardım kuruluşu olan Wellcome Trust, 31 Ocak 2020 tarihinde, koronavi-rüsü “küresel sağlık için acil ve önemli bir tehdit” olarak nitelendirdi ve hayat kurtarmaya yardımcı olmak ve halk sağlığı yansımalarını belirlemek için salgına ilişkin araştırma bulgularının ve verilerinin hızlı ve açık bir şekilde paylaşılması için araştır-macılara, yayıncılara ve fon sağlayıcılara çağrıda bulundu. Bu çağrı önde gelen yayıncıların yanı sıra çeşitli fon sağlayıcılar ve bilimsel topluluklarda kar-şılık buldu. Salgın hakkındaki tüm araştırmaların ve verileri hakemlik süreci tamamlanmayan yayınların yazar kopyasının akademik arşivlerde, hakemlik süreci tamamlanmış olan yayınların ise dergi plat-formlarında derhal açık hale getirilmesi taahhüt edildi.
Türkiye’de, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü’nün proje ortaklarından olduğu AB teknik alt yapı projesi OpenAIRE araştırmacılara yeni koronavi-rüs salgınıyla mücadele etme ve önümüzdeki dö-nemlerde ortaya çıkacak etkilerini daha iyi anlama konusunda yardımcı olmak amacıyla çalışmalarda bulunuyor. Bu amaçla COVID-19 kayıtlarını (ya-yınlar, araştırma verileri, projeler, yazılım ve diğer araştırma sonuçları) toplamayı, bunları birbirine
Kütüphane kullanıcılarının bu süreçte en fazla e-dergi, e-kitap, açık erişim veri tabanları ve e-da-nışma hizmetlerinden yararlandığı görülmüştür.
Kullanıcı eğitimi, elektronik Türkçe içerik, büt-çe, personelin uzaktan çalışma deneyimi temel sorunlar olarak ortaya çıkmıştır. Elektronik or-tamda yabancı dilde içerik ve bilgi kaynaklarına uzaktan erişim konusunda sorun olmadığı gö-rülmüştür.
Kullanıcıların kütüphane hizmetlerine ve kay-naklara ulaşmak için kütüphane web sayfaları, sosyal medya hesapları, online danışma, online toplantı programlarını yoğun olarak kullandığı kütüphane ile iletişim için ise e-posta tercih et-tikleri görülmüştür.
Anketin görüş ve öneriler kısmında yer alan soruya verilen cevaplar analiz edildiğinde ise;
Online ortamlarda bilgi okuryazarlığı ders ve uygulamalarının arttırılması,
Daha fazla ders kitabının online ortamda ve açık ders kitabı olarak sunulması,
Kütüphanelerin daha fazla uzaktan öğretimin içinde yer alması,
Açık ders sayısının arttırılması,
Acil eylem planı oluşturulması ve kütüphanele-rin uzaktan çalışma için iş akışları, çalışma sü-reçleri ve mevzuatların yeniden düzenlenmesi gerektiği gibi öneriler de ortaya çıkmıştır.
COVID-19 ve Kütüphanelerin
Yeniden Açılma Süreci
Salgının yayılma süreci gibi, ülkelerin normalleş-me süreçleri de zamanlama ve yöntemler açısın-dan farklılıklar göstermektedir. Salgının başladığı Çin’de okulların ve iş yerlerinin açılışı yavaş başla-mışken, Almanya, Danimarka, Norveç gibi salgının Bu dönemde, akademik yükselme gibi bazı
zorun-luluklar ve egolar bir kenara bırakıldı, ilk kim buldu endişesi yaşanmadan sadece sorunun çözümüne odaklanıldı. Geleneksel yayınlama yöntemleri yeri-ne yeri-neredeyse gerçek zamanlı bilgi ve veri paylaşımı yapılmaya başlandı. Akademik arşivler de dergiler-den aylar önce çalışmaları yayınlamayı mümkün kıldı. Bu zorlu süreç, kâr amaçlı bilimsel yayın mo-delini de sona erdirecek gibi görünüyor. Bu süreçte yaşanan müthiş bilgi akışı ve açık bilim sayesinde en kısa sürede bu küresel soruna bir çözüm bulu-nacağına inanıyoruz.
Türkiye’deki Üniversite
Kütüphanelerinin Koronavirüs
Sürecinde Durumu
Türkiye’de üniversite kütüphanelerinin Koronavi-rüs sürecinde yapmış olduğu düzenlemeleri tespit etmek, bu döneme özel geliştirdikleri hizmetleri belirlemek ve bu hizmetlerin kullanıcı ihtiyaçlarını ne derecede karşıladığını ölçmek üzere bir anket hazırlanmıştır. Anketin bir diğer amacı ise pandemi süreci sonunda üniversite kütüphanelerinin yeni-den açılmasıyla ilgili hazırlıkları, alacakları tedbileri ve farkındalığı belirlemektir. Hazırlanan bu anket online ortamda 25 Nisan 2020 tarihinde üniversite kütüphane yöneticilerine gönderilmiş ve 9 Mayıs 2020 tarihine kadar ankete katılmaları istenmiştir. Türkiye’nin farklı bölgelerinden hem devlet hem de vakıf üniversitelerinden 80 kütüphane yöneti-cisinin ankete katılarak verdikleri yanıtlardan elde edilen sonuçların bir bölümü aşağıda özetlenmiştir.
Koronavirüs sürecinde üniversite kütüphanele-rinin tamamına yakınının online veya haftanın belirli günlerinde fiziksel olarak açık tutularak hizmetlerine devam ettiği, kütüphane perso-nelinin, evden veya kütüphaneye nöbet usulü gelerek çalışmaya devam ettiği, bu süreçte fi-ziksel kaynakların en çok akademik personelin kullanımına açık olduğu sonucu çıkmıştır.
rak elektronik kaynakların paylaşımına öncelik verilmelidir,
Kütüphaneler tarafından düzenlenen fiziksel et-kinliklerin sayısı azaltılmalı ve çevrimiçi etkinlik-lere öncelik verilmelidir,
Ülkemiz tarafından kullanılan elektronik kay-nakların muhtemel küresel internet kesintisi vb olağanüstü koşullarda erişilebilir olmasını sağ-lamak amacıyla yedekleme/arşivleme sistemi ülke içinde kurulmalıdır
Bu çalışmanın temel bulgularından bir tanesi de modern dünyanın bu ölçüde yaygın bir felaketle ilk kez karşılaşması nedeniyle sürecin iyi yönetile-bilmesi için başvurulabilecek daha önceki tecrübe-lerin yer aldığı kaynakların bulunamamasıdır. Bu durum ihityaç duyulan literatür eksikliğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu çalışmanın, ileride benzer bir durum yaşanması halinde başvurulabilecek kaynak olması beklenmektedir.
daha sonra baş gösterdiği bazı Avrupa ülkelerinde bu geçişin biraz daha hızlı olduğunu söyleyebiliriz. Kütüphanelerin yeniden açılma sürecinde uygula-nacak tedbirlerle ilgili temel bazı önerilerimiz aşa-ğıdadır;
Kütüphanelerin koleksiyon yatırımları yeniden değerlendirilmeli, elektronik ve çevrimiçi kay-nakların sayısı arttırılmalıdır,
Öğrencilerin ve akademisyenlerin uzaktan eri-şim seçenekleri hakkında daha çok eğitim al-maları sağlanmalıdır,
Fiziki koşulların gözden geçirilerek sosyal me-safe kurallarına göre mekanlar yeniden düzen-lenmelidir,
Kütüphane çalışanlarının ofislerinin yeniden düzenlenmesi dolaşım, referans vb kullanıcıy-la doğrudan fiziksel temas gerektiren akullanıcıy-lankullanıcıy-lar- alanlar-da fiziki düzenlemeler ve çalışanların sağlığını koruyacak (özel giyisi, maske, eldiven vb) özel ekipmanlar kullanılmalıdır,
Kütüphanelerin teknolojik altyapılarının gözden geçirilerek uzaktan çalışma için ekipman yatırı-mı yapılmalıdır,
Kütüphanelerin çalışma saatleri yeniden düzen-lenmelidir (hijyen amaçlı temizlik vb için),
Fiziksel hizmetler (ödünç verme, yüz yüze eği-timler vb.) sınırlı olarak verilmeli,
Kullanıcı grupları yeniden tanımlanmalı ve kul-lanıcı gruplarında kısıtlamalara gidilmeli, dış kullanıcılara verilen hizmetler yeniden planlan-malıdır,
ILL hizmetleri yeniden tasarlanmalı, özellikle güvenli doküman paylaşım yazılımları
