Arş. Gör. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Res. Asist. Dr., Afyon Kocatepe University, Faculty of Education
cerendemirdelen@hotmail.com ORCID ID: orcid.org/0000-0002-5911-9175
Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Assoc. Prof. Dr. Afyon Kocatepe University, Faculty of Education
sortak@aku.edu.tr
ORCID ID: orcid.org/0000-0001-9180-0158
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi-Journal of Turkish Researches Institute TAED-60, Eylül-September 2017 Erzurum
ISSN-1300-9052 Makale Türü-Article Types
Geliş Tarihi-Received Date Kabul Tarihi-Accepted Date Sayfa-Pages DOI- : : : : :
Araştırma Makalesi-Research Article 08.11.2016 23.08.2017 571-584 http://dx.doi.org/10.14222/Turkiyat1670 www.turkiyatjournal.com http://dergipark.gov.tr/ataunitaed This article was checked by iThenticate.
Öz
İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’de oluşan fakirlik ve sefaletin hafifletilmesi için devlet ve CHP kurumları kadar gönüllü hayır kuruluşları da sosyal yardım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında yardım işleriyle ilgilenen önemli sosyal yardım kuruluşlarından biri de Yardım Sevenler Cemiyeti’dir. Savaş yıllarında artan yoksulluk ve askeri seferberliğin yoksul halka olumsuz yansıması nedeniyle sosyal yardım faaliyetlerine hız vermiştir.
Bu çalışmada bir kadın derneği olan Yardım Sevenler Cemiyeti’nin İkinci Dünya Savaşı yıllarında ülke çapında teşkilatlanması ve çalışma alanları ile Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi’nin faaliyetleri incelenmiştir. İkinci Dünya Savaşı yıllarında ağırlaşan yaşam koşullarının olumsuz etkilerini hafifletmek adına sosyal ve askeri yardım faaliyetleri yürüten Yardım Sevenler Cemiyeti’nin çalışmaları dönemin gazeteleri ışığında açıklanmaya çalışılmıştır.
Abstract
State of poverty and poverty alleviation in Turkey during the Second World War,
voluntary agencies and charitable
organizations for outreach activities were also found in CHP. During the Second World War with the help of lovers of one of the charities involved, help important social League. Of military mobilization during the war years because of the negative image of poverty and increased outreach activities has given impetus to the poor people.
In this study, women’s help Association of the Society of lovers during the Second World War, the Society of lovers of opium across the country organization and work areas help with the activities of the branch were examined. During the Second World War, worsening of living conditions, social and military assistance in carrying out activities to mitigate the negative effects of the efforts of society to help those who love in the light of the Newspapers of the time are discussed.
Anahtar Kelimeler: Yardım Sevenler
Cemiyeti, İkinci Dünya Savaşı, Kadın, Afyon.
Key Words: The Charitable Association,
the Second World War, Women, Afyon
*
Bu makale “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Ekonomik Sıkıntıların Sosyal Hayata Etkileri (1939-1945)” adlı doktora tezinden üretilmiştir. Bu tez çalışması AKÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi’nce desteklenmiştir. Proje No: 13.SOS.BİL.02
This paper is based on a PhD study titled “Second World War Years Social Effects of Economic Troubles in Turkey (1939-1945)”. This thesis study was supported by AKÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi, Project Number: 13.SOS.BİL.02
Giriş
Türkiye savaş döneminde toplumsal dengeleri muhafaza etmek için çeşitli ekonomik ve sosyal tedbirler almıştır. Bir yandan narh uygulaması, fiyat kontrolleri, ekmek karnesi gibi ekonomik müdahalelerle savaştan kaynaklanan enflasyon ve darlığın önünü almaya çalışırken, bir yandan da sosyal politikalarla savaştan kaynaklanan toplumsal sorunları hafifletmeye, toplumsal dengeleri korumaya çalışmıştır. Fakat gerek sosyal politika tedbirlerine ayrılan mali kaynakların yeterli gelmemesi, gerek yeterli nitelikte ve sayıda personele ve donanıma sahip olunmaması, gerekse devlet teşkilatının altyapısal aksaklıkları ve yetersizlikleri nedeniyle dönemin CHP Hükümetleri savaşın ağırlaştırdığı toplumsal problemleri hafifletmekte büyük sıkıntı ve engellerle karşılaşmıştır.
Savaş yılları halkın sıkıntı ve sorunlarının arttığı bir dönem olmuştur. Hayat standartlarının kötüleşmesi insanları hastalıklara karşı daha zayıf hale düşürmüş, salgın hastalıklarda artış görülmüştür. Hayat pahalılığı ve artan kiralar dolayısıyla barınma maliyetinden kurtulmak isteyen dar gelirli ve fakir insanlar gecekondu inşa etmeye başlamıştır. Savaş aileyi de sarsmıştır. Erkeklerin büyük bölümünün askere alınması ve alım gücünün düşmesiyle kadın ve çocuk çalışma hayatına hızlı ve kontrolsüz olarak girmeye başlamıştır. Askeri seferberlik ve ekonomik koşulların etkisiyle boşanma vakaları Cumhuriyet tarihinin en yüksek rakamlarına ulaşmıştır. Fakir kesimlerin çocukları anne babalarının daha fazla çalışmak zorunda olması ve erkek büyüklerinin askerde olması dolayısıyla ailelerinin kontrolünden uzaklaşma eğilimine girmiş, eğitimleri aksamış, elverişsiz koşullarda çalışma yaşamına dâhil olmaya başlamışlardır.
Savaşın hemen sonrasında sosyal politikaya ilgi artmış ve savaş yıllarında devletin hafifletmekte aciz kaldığı toplumsal ihtiyaç ve talepler ışığında sosyal politika reformları yapılmaya çalışılmıştır. Savaştan etkilenen fakir ve dar gelirli insanlar karşılaştıkları sorunlar karşısında devletin sosyal desteğinin yetersiz kalmasından muzdarip olmuşlardır. Fakat insanlar içinde bulundukları koşullar karşısında sessiz kalmamış, savaş yılları boyunca gerek gazetelere gerekse CHP’ye yazdıkları dilekçe ve mektuplarla devletten daha fazla sosyal refah önlemleri talep etmişlerdir. Savaş yıllarında sosyal politika alanında devlet kapasitesinin yetersizliği kamuoyunda yaygın bir eleştiri konusu olmuştur. Devletin ve gönüllü sosyal yardım kuruluşlarının faaliyetlerinin artan yoksulluk ve toplumsal sorunlar karşısında etkisiz kalması, sosyal politikanın devlet tarafından daha etkin bir şekilde yürütülmesi gerektiğini savunan bir kamuoyu oluşturmuştur.
Öte yandan savaş yıllarındaki ekonomik sıkıntıların tahammül edilebilir bir seviyeye indirilmesi, toplumsal ve siyasi dengelerin muhafazası için devlet, sosyal yardımla ilgilenen dernekleri teşvik etmiştir. Yerel ölçekli ve düşük bütçelerle gerçekleştirilen bu faaliyetler devlet hazinesini sosyal politikaların mali yükünden kurtarmak açısından işlevsel görülmüştür. İktidarın meşruiyeti ve devletin gücü açısından sosyal politikaya verilen öneme rağmen bütçedeki sosyal harcamalar olabildiğince kısıtlı tutulurken, sosyal harcamaların kısılması bakımından işlevsel görülen sosyal yardım dernekleri teşvik edilmiştir.
Savaş yıllarında yaşanan ekonomik sıkıntıları önlemek için sosyal politika önlemleri de alan CHP Hükümetleri sosyal yardım faaliyetlerini yürütürken gönüllü yardım kuruluşlarıyla işbirliği yaparak ve onları destekleyerek savaştan kaynaklanan
II. Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti ve Afyon Şubesi’nin …
olumsuz sosyal ve ekonomik koşulların hafifletilmesine çalışmışlardır. Savaş yıllarında basında sosyal yardım faaliyetlerinin genişlemesi için Türk tarihinin temelinde yardımlaşma ve dayanışma duygularının yattığı şeklinde propagandalar yer almıştır. İkinci Dünya savaşı sırasında Türkiye’de gözle görülür seviyeye ulaşan fakirlik ve sefaletin hafifletilmesi devlet kurumlarının yanı sıra gönüllü yardım kuruluşları da sosyal yardım faaliyetlerinde bulunmuşlardır1.
Cumhuriyetin ilk yıllarında CHP iktidarının sosyal politikalarının ardında sosyal kontrole, meşruiyete, iktidara ve devletin gücünü arttırmaya ilişkin kaygılar vardı. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın tek parti rejimini en çok zorladığı alanlardan biri sosyal politika olmuştur. Her ne kadar politikacılar ülkeyi dışarıda süregiden savaşa bulaştırmamakla övünseler de; içeride toplumsal alanda kendi iktidarlarını ve meşruiyetlerini tahkim etme savaşında etkisiz kalmışlardır. Kamuoyunda pek çok şikâyetin hedefi haline gelmişlerdir. Devletin sosyal politikalar aracılığıyla kontrolü tesis etme sürecindeki yetersizlikleri sonucu toplumsal alanda ortaya çıkan sorunlar, toplumsal dengelerin sarsılması, yaygın memnuniyetsizlikler, şikâyetler ve toplumsal alandan gelen daha fazla ve daha etkili sosyal politika talepleri sonucunda savaş yıllarında kamuoyunda devletin sosyal politika uygulamalarına ağırlık vermesi gerektiği, bu işin hayır kuruluşlarına bırakılamayacağı, devlet tarafından yürütülen etkili sosyal yardım ve sosyal güvenlik uygulamalarına ihtiyaç duyulduğu sık sık dile getirilmiştir2.
Tek parti döneminde uygulanan politikalara bakıldığında devlet, hükümet ve parti arasındaki sınırın oldukça belirsiz olduğu söylenebilir. Dönemden bir “parti devleti” diye söz etmek yerine, CHP’nin bir “devlet partisi” olduğunu söylemek daha uygun düşer. Tek Parti Döneminde3 görülen parti devlet bütünleşmesi sonucunda Türk Ocakları, Mason Locaları gibi ideoloji dışı dernekler kapatılmıştır. Bu ortamda Yardım Sevenler Cemiyeti de CHP’nin bir parçası gibi hareket etmiştir4.
1. Yardım Seven Bayanlar Cemiyeti’nin Kuruluşu, Ülke Çapında Teşkilatlanması ve Çalışma Alanları
Türk kadını Milli Mücadele Dönemi’nde cephe gerisinde ve cephe hattında büyük fedakârlık göstermiştir. Türk halkını bilinçlendirmek adına Milli Mücadele Dönemi’nde birçok gösteri ve yürüyüş düzenlenmiştir. Bu mücadelenin organize şekilde yürütülmesi için kuruluşlarında Türk kadınının başını çektiği “Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti” ve “Kadınlar Cemiyeti” adı altında cemiyetler kurulmuştur. Milli Mücadele Dönemi’nde başarılı çalışmalar sürdüren Kadın Cemiyetleri Türk kadınını sadece evi ile ilgilenen kadın portresinden dışarı çıkartarak ülkesi için yararlı olmaya çalışan, siyasi
1Murat Metinsoy; İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye Savaş ve Gündelik Yaşam, Homer Kitapevi, İstanbul 2007, s. 273-275, 345.
2
Metinsoy; a.g.e., s. 291-292. 3
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu partisi olan CHP siyasi tarihimizin Tek Parti Döneminin (1923-1946) temsilcisi olmuştur. Bir siyasi partinin tek başına meclisi, Hükümeti ve devleti temsil ettiği Tek Parti Dönemi 1924 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930 Serbest Cumhuriyet Fırkasının kısa ve etkin olmayan çok partili hayata geçiş denemelerinin dışında Türkiye’de hakim olmuştur.
4 Sevda Mutlu, “Tek Parti Döneminde Parti-Devlet Bütünleşmesine Bir Örnek: Dilek Sistemi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 86, Temmuz 2013, s. 58.
alanda erkeklerin yanında yer alan, müşfikliğinden bir şey kaybetmeyen halkçı kadın tipini ön plana çıkarmıştır.
Kadın cemiyetleri Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte inkılap hareketlerinin halka benimsetildiği yerlerin başında gelmiştir. 17 Şubat 1926 tarihinde Türk Medeni Kanunu’nun ilanıyla yeni haklar elde eden Türk kadını bu hakları nasıl kullanacağını dönemin münevver Türk kadınlarının toplandığı cemiyetler vasıtasıyla öğrenme imkânına kavuşmuştur. Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte başlayan yenileşme çabaları birtakım ekonomik aksaklıkları da beraberinde getirmiştir. Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele ile güçsüzleşen ekonomik durum devlet ve milli kuruluşlar yardımıyla ayakta tutulmaya çalışılmıştır. Bunlardan bir tanesi de o dönemki adıyla Himaye-i Etfal Cemiyeti’dir5.
Himaye-i Etfal Cemiyeti çalışmalarının, toplumun daha geniş kesimlerine ulaştırılması için Cemiyet Başkanı Kırklareli Milletvekili Dr. Fuat Umay 29 Ocak 1928 tarihinde Ankara’da kadınlara çağrıda bulunmuştur. Çağrısında durumu iyi olmayan kadınların korunmasının bir görev olduğunu, anneye yapılan yardımların çocuğa da ulaşacağını ve böyle bir amacın ancak bir kadın yardım cemiyeti kurulmasıyla gerçekleşebileceğini açıklamıştır. Bu çağrı üzerine Türk kadınları Himaye-i Etfal Cemiyeti’nde toplanarak bir komisyon kurmuşlardır. Komisyon kurulacak derneğin adının Himaye-i Etfal Kadın Yardım Cemiyeti ve ambleminin yürek biçiminde olmasını kararlaştırarak çalışmalarına başlamıştır.
Cemiyet Dr. Fuat Umay başkanlığında Mevhibe İnönü, Fitnat Çakmak, Nevber Sevüktekin, Tezer Taşkıran, Reşide Bayar, Sevda An, Süreyya Ağaoğlu, Seza Lostar, Melahat Özbudun, Belkıs Odman, Nimet Uybadın’dan oluşan kurucularla ilk toplantısını 19 Şubat 1928 tarihinde gerçekleştirerek resmi kuruluşunu tamamlamıştır. Cemiyet kurulduktan sonra yaptığı özverili çalışmalar sonucunda hem halkın hem de idarecilerin takdirlerini kazanmıştır. Cemiyetin çalışmalarını yakından takip eden Mustafa Kemal Atatürk yapılan gayretli çalışmalardan etkilenerek “Büyük varlık ve faziletleri unutulmamış Türk kadınlarına ayağa kalkarak hürmetlerimizi göstermeliyiz. Türk kadını yoksul olamaz. Türk kadını bizatihi bir varlıktır” diyerek 1938 yılında derneğe “Yardım Sevenler Cemiyeti” adını vermiştir. 1940’lı yıllarda devam eden İkinci Dünya Savaşı’nın yurdumuza sıçrama tehlikesi karşısında farklı illerde merkezler açılmış ve cemiyetin amaçları doğrultusunda etkinliklerin çeşitli illerimizde yayılmasına olanak sağlamıştır6.
2. İkinci Dünya Savaşı ve Yardım Sevenler Cemiyeti
Yardım Sevenler Cemiyeti 1930’lu yıllarda farklı alanlarda çalışmalar yapmıştır. Bu yıllarda dikiş, nakış ve çorap atölyeleri faaliyete başlamıştır. Bu atölyelerde üretilen ürünler ihtiyacı olan çocuklara ve doğum yapan kadınlara dağıtılmıştır. Bir taraftan ihtiyacı karşılanırken, diğer taraftan bu ürünleri üreten kadınlara çalışarak kazanma imkânı oluşturulmuştur. Cemiyet’in toplum yararına çalışmaları özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın
5Cemile Şahin-Mustafa Şahin, “Osmanlı Dönemi ile Milli Mücadele Yıllarında Türk Kadınının Sosyal, Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, C. 2, s. 62, 2013.
II. Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti ve Afyon Şubesi’nin …
etkilerinin derinden hissedildiği dönemde olması sebebiyle değerini bir kat daha arttırmıştır7.
Cemiyet normal zamanlarda fakirlikle ilgilenirken, dönemin olağanüstü şartlarında askeri yardımlara yoğunlaşmıştır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye’nin savaşa girme riskiyle karşı karşıya kalması üzerine alınan askeri önlemler ülke ekonomisine ağır yükler getirmiştir. Artan ağır ekonomik yüke karşı Yardım Sevenler Cemiyeti ülkenin içinde bulunduğu durumu düzeltebilmek ve devletin savaşa girmesi karşısında ihtiyacı olabilecek askeri ve sıhhi ihtiyaçların giderilmesi için çalışmalar yapmaya başlamıştır8.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında artan yoksullukla birlikte askeri seferberliğin yoksul asker ailelerine ve kadınlara olumsuz yansıması dolayısıyla sosyal yardım faaliyetlerine hız verilmiştir. Yardım Sevenler Cemiyeti yoksullara yardımda bulunmuş, gönüllü hasta bakıcı yetiştirmeye ve Türk kadınını teknik bilgi ve cephe gerisi işlerine hazırlamaya gayret etmekle beraber daha çok yoksullara yardım alanında çalışmıştır9. Cemiyetin amacı fakirlere, yoksul çocuklara, öğrencilere ve kadınlara yardım etmekti. Cemiyet özellikle kadınları seferber ederek hayır işlerinde ve orduya tıbbi malzeme, giyecek eşya üretiminde kadın emeğini kullanılır hale getirmeyi hedeflemiştir. Toplumsal cinsiyet açısından kadına atfedilen merhamet, şefkat, yaraları sarma ve erkeğinin yanında olma gibi nitelikleri ön plana çıkararak; bunları askerin, ulusun, devletin yanında olma ve yaralarını sarma görevine dönüştürerek kadınları gönüllü hayır faaliyetlerinde bulunmaya ve ordu için gönüllü olarak çalışmaya teşvik etmiştir10. Başarılı faaliyetleri sebebiyle Cemiyet 22 Haziran 1940 tarih ve 2/13763 sayılı Vekiller Heyeti kararıyla genel menfaatlere hizmet eden cemiyetler arasına katılmıştır11.
Mevhibe İnönü Türk kadınlarına hitaben yurt müdafaasını esas alan bir beyanname hazırlamış, beyanname Yardım Sevenler Cemiyeti vasıtasıyla tüm yurda yayılmıştır12. Bu çağrı üzerine Cemiyet’e üye birçok kadın bulundukları şehirlerde harekete geçmişlerdir. Mevhibe İnönü’nün teşvikiyle Cebeci Askeri Hastanesi’nde “Yardımcı Hasta Bakıcı Kursu” ve askerlerin giyecek ihtiyaçlarını karşılayabilmek için Sıhhat Enstitüsü’nde dikiş kursu açılmış ve tüm kadınlar davet edilmiştir13.
Savaştan kaynaklanan yoksulluk karşısında Cemiyet faaliyet alanını genişletmiş ve İstanbul’da bir şube açmaya karar vermiştir. 29 Nisan 1941 tarihinde İstanbul Valisi Lütfi Kırdar’ın eşi Hayriye Kırdar başkanlığında şehrin ileri gelen kadınları İstanbul Cumhuriyet Halk Partisi Merkezi’nde toplanarak Yardım Sevenler Cemiyeti İstanbul Şubesi’ni açmışlardır14. Yardım Sevenler Cemiyeti İstanbul Şubesi halkı sargı ve dikiş işlerinde
7 Hacer Korkmaz, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 27, , Haziran 2016, s. 433-434.
8 Korkmaz, a.g.m., s. 435.
9Metinsoy; a.g.e., s. 345; Vedad Dicleli; Yoksulluk ve Sosyal Yardım Şekilleri,
http://auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-1946-03-01/AUHF-1946-03-01-Dicleli.pdf, Erişim Tarihi: 16.11.2015, s. 118.
10Cumhuriyet, 29 Nisan 1941, nr. 6006, s. 1; Akşam, 30 Nisan 1941, nr. 8089, s: 2. 11
Resmi Gazete, 4 Temmuz 1940, nr. 4552, s. 14197.
12Ulus, 21 Nisan 1941 nr. 7079, s. 2.
13Cumhuriyet, 3 Mayıs 1941, nr. 6010, s. 1-5; Cumhuriyet, 6 Mayıs 1941, nr. 6013, s. 1-2. 14
bilinçlendirecek kurslar açma kararı vermiş, babaları askerde olan ve anneleri çalışmak mecburiyetinde kalan çocuklarla ilgili çalışmalar yapmıştır. Halk için sosyal içerikli projeler geliştirilirken halkı bilinçlendirmeyi de ihmal etmemişlerdir. Halkı bilgilendirmek adına önemli kadın ediplerinden Halide Edip Adıvar başkanlığında Neşriyat Kolu oluşturmuşlardır. Türk kadınını aydınlatmak ve vatan görevine teşvik etmek adına konferanslar düzenlemişlerdir15.
Yardım Sevenler Cemiyeti özellikle kadınların şefkat hislerine hitap etmek üzere sosyal yardım hareketlerinin genişletilmesi yolunda bazı teşebbüslere girişmek amacıyla nişan, nikah ve düğün münasebetiyle yapılan aile toplantıları için sarf edilen paradan bir kısmının hayır kuruluşlarına bağışlanmasını istemiş ve bunun için kadınları bilgilendirici konferanslar vermiştir. Cemiyet özellikle büyük otellerde şaşaalı bir şekilde kutlanan ve fazlaca para harcanan düğünlerin aleyhinde olmuştur. Cemiyet halkın her zamandan fazla tasarrufa uyması zorunlu olduğu böyle günlerde gerek düğünlerde gerek cenazelerde gönderilen çelenklerin parası ile birçok fakir ve kimsesiz çocuğun üzüntülerinin giderilebileceği noktasının göz önünde tutulması gerektiğini savunmuş ve her fırsatta bunu vatandaşlara yaymıştır16.
Savaş tehlikesinin yaklaştığı bir dönemde Yardım Sevenler Cemiyeti Anadolu’nun birçok kentinde teşkilatlanmaya ve özellikle Türk kadınını örgütlemeye çalışmıştır. Ankara ve İstanbul başta olmak üzere toplumun her kesiminden Türk kadını cemiyetin açtığı kurslara başvurarak vatan savunmasına destek olmak adına faaliyete başlamışlardır. Açılan şubelerde okuma-yazma bilen kadınların tespiti, kadınların işe yerleştirilmesi ve himayesi konularında çalışmalar yapılmıştır. Hastabakıcılık kursları, kimsesiz veya bakıma muhtaç çocuklara pijama tahsisi, yoksul kadınların el işlerini sergileyerek gelir elde etmesini sağlayan çalışmalarla toplumsal yapının korunmasına çalışılmıştır.
Yardım Sevenler Cemiyeti’nin faaliyetleri iş atölyeleri açmak suretiyle işsiz kadınlara iş temini, yükseköğrenim gören gençleri korumak amacıyla kız öğrenci yurtları açılması, muhtaç durumdaki hamile kadınlara yardım yapılması, yoksul annelere bebek takımları ve süt çocuklarına süt gönderilmesi, muhtaç öğrencilerin kitap, defter, önlük, çorap, gıda ihtiyaçlarının karşılanması, depremzedelere giyim eşyası yardımı yapılması, hastabakıcı telgraf, muhabere kursları açılması faaliyetleriyle ordunun ihtiyacı olan nitelikli eleman ihtiyacının karşılanması gibi alanlarda gerçekleşmiştir17.
Yardım Sevenler Cemiyeti savaş döneminde artan yoksulluk karşısında faaliyetlerini ve yardımlarını arttırarak bir bakıma devletin sosyal yardım uygulamalarının sivil toplum içindeki pratiğini üstlenmiştir. Devletin sosyal yardım uygulamalarının toplumu ve özellikle kadınları seferber ederek sivil toplum içindeki destekleyicisi ve yürütücüsü olmuştur. Bu dönemde savaşın oluşturduğu sefalet ve toplumsal çöküntüden kurtulma çabasıyla hayır faaliyetleri genişlemiş ve Yardım Sevenler Cemiyeti daha aktif bir hale gelmiştir18.
15 Korkmaz, a.g.m., s. 438. 16Cumhuriyet, 7 Haziran 1941, nr. 6045, s. 2. 17 Korkmaz, a.g.m., s. 438-439. 18 Metinsoy; a.g.e., s. 348.
II. Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti ve Afyon Şubesi’nin …
3. Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi’nin İkinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Faaliyetleri
Savaştan kaynaklanan ekonomik sıkıntıların yaşandığı İkinci Dünya Savaşı yıllarında tüm ülkede olduğu gibi Afyon’da da sosyal hayatın devamı ve gelişmesinde önemli rol üstlenen yardımlaşma ve sosyal dayanışma faaliyetleri sıklıkla gerçekleştirilmiştir. Bu konuda halkın katılımını sağlamak amacıyla gazetede ilanlar verilmiş, piyango ve balo gibi etkinlikler düzenlemek suretiyle de yardım kuruluşlarına destek olunmuştur.
3.1. Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi’nin Kuruluşu ve Yardım Etkinlikleri Afyon Valisi Durmuş Evrendilek’in eşi Zahide Evrendilek’in daveti üzerine bir grup Afyonlu kadın 3 Şubat 1940 tarihinde Ali Çetinkaya Kız Enstitüsü’nde toplanarak Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon şubesini kurmuşlardır19.Cemiyetin başkanı Zahide Evrendilek’tir20. Şehirdeki fakir ve yardıma muhtaç kadınlar için kurulan Afyon Yardım Sevenler Cemiyeti çalışmalarına başlamıştır. Cemiyet maddi kaynak sağlamak amacıyla üye kaydı ve üye taahhüdü almış; Afyon Halkevi’nde Halkevi’nin de yardımı ile suare ve müsamere hazırlamıştır. Cemiyet fakir kadınlara el işi ve örgü öğretip çalıştırmak gibi faaliyetlerde de bulunmuştur.
21 Mart 1940 tarihli Haber Gazetesi’nde Cemiyet’in yardım çalışmaları övüldükten sonra Cemiyet üyesi bayanların çalışmalarına tüm şehrin seve seve yardımcı olacaklarının düşünüldüğü yorumu yer almıştır21.Haber Gazetesi’nde “İsmet İnönü’nün eşi Mevhibe
İnönü’nün hayırsever çalışmalarıyla bütün Türk kadınlığına örnek olduğu” vurgusuyla açılan Yardım Sevenler Cemiyeti şubelerinin faydalı çalışmaları ile Türk bayanlarının yoksullara yardım ettikleri bildirilmiştir22.
Cemiyet yardımlara gelir sağlamak amacıyla müsamere, balo, eşya satışı gibi çeşitli etkinlikler düzenlemiştir. Cemiyet Afyon Halkevi’nin yardımıyla 6 Nisan 1940 tarihinde verilen suarede temin ettiği hasılat ile kimsesiz bayanlara yardım etmiştir. 8 Nisan 1940 tarihli Haber Gazetesi’nde Afyon Valisi Durmuş Evrendilek, General Rasim Aktuğ ve CHP Bölge Müfettişi Adnan Menderes’in de davetli bulunduğu suarede davetlilerin hem iyi bir gece geçirdikleri hem de fakirlere yardım imkânı buldukları bildirilmiştir23.
Afyon Lisesi öğrencileri Yardımseven Bayanlar Cemiyeti menfaatine Halkevi Temsil salonunda bir müsamere hazırlamışlardır24. “ Afyon Lisesi tarafından 17 Mayıs
Cuma akşamı saat 20’de Afyon Halkevi salonunda Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi yararına tertip edilen değerli ve zengin müsamereyi görme fırsatını kaçırmamaları rica olunur.” şeklinde müsamere davet ilanı 15 Mayıs 1940 tarihli Haber Gazetesi’nde yer almıştır25. 19 Haber, 5 Şubat 1940, nr. 2014, s. 1. 20Haber, 20 Aralık 1945,, nr. 2641, s. 1. 21Haber, 21 Mart 1940, nr. 2053, s. 1. 22 Haber, 8 Nisan 1946, nr. 2672, s. 1. 23Haber, 8 Nisan 1940, nr. 2064, s. 1. 24Haber, 15 Mayıs 1940, nr. 2079, s. 1. 25 Haber, 21 Mart 1940, nr. 2053, s. 1.
Yerel yöneticiler, varlıklı kişiler ve siyasetçiler tüm ülke çapında teşkilatlanıp önemli yardım faaliyetlerinde bulunan Yardım Sevenler Cemiyeti şubeleri ile ilgilenmişlerdir.6 Ekim 1940 tarihinde Ankara treniyle Afyon’a gelen Maarif Vekili Hasan Ali Yücel Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon şubesi üyeleriyle tanışmış, bayanların fakirler menfaatine yaptıkları el işleri sergisinin açılışını yapmıştır26.
28 Temmuz 1942 tarihinde Afyon Halkevi salonunda toplanan Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Merkez Kongresi’nde çalışma raporu, bütçe ve hesap özetleri okunarak kabul edilmiştir. Ankara’da yapılacak kongreye katılmak üzere temsilci seçimi yapılmıştır. 1941 yılı içinde cemiyete 633 Liralık yardım yapıldığı ve cemiyetin 950 Lira parası olduğu belirtilmiştir27.
Yardım Sevenler Cemiyeti hasılatı ile yoksul kadınlara yardım etmek üzere yılbaşı baloları düzenlemiştir. Haber Gazetesi’nde Yardım Sevenler Cemiyeti tarafından 1942 yılbaşında verilen milli kıyafet balosunun çok güzel olduğu ve eski Afyon, Kütahya, İzmir giyinişlerindeki inceliğin karşılandığı yer almıştır28. Fakirlere yardım sağlamak amacıyla verilen yılbaşı baloları 1944 ve 1945 yılbaşlarında da yapılmış ve balolardan çok miktarda gelir sağlanmıştır. Yılbaşı baloları ve öncesinde yapılan hazırlıklara Aralık ve Ocak ayı gazetelerinde detaylı olarak yer verilmiştir29.
Yardım Sevenler Cemiyeti yılbaşı balolarından başka yardım amaçlı çeşitli partiler de düzenlemiştir. Geliri sosyal yardımlarda kullanılmak üzere 1943 yazı için Vali Konağı bahçesinde parti vermeyi kararlaştırmıştır30. 14 Ağustos 1943 tarihinde verilmesi kararlaştırılan partinin biletleri Afyon Halkevi binasında satılmıştır31. Geç saatlere kadar devam eden müzikli ve oyunlu partide Yardım Sevenler Cemiyeti Başkanı Zahide Evrendilek, Afyon Valiliği, Afyon Belediyesi ve yardımları ile katkıda bulunan yardımsever vatandaşlara teşekkür etmiştir32. 19 Ağustos 1943 tarihli Haber Gazetesi’nde biletlerin satılmasında ve bu münasebetle yapılan bağışların toplanmasında yardımı olan Hastane başhekimi Sefa Borbor’a Cemiyet idare heyetinin açık teşekkürü yer almıştır33.
Yardım Sevenler Cemiyeti Kongresi 17 Kasım 1943 tarihinde Halkevi salonunda toplanmış, bir yıllık faaliyet raporu ve yeni yıl bütçesi kabul edilmiştir. Yeni idare heyeti, denetçiler, Ankara’daki kongreye gidecek delegeler de seçilmiştir. Kongrede bulunan Afyon valisi de cemiyete başarılar dilemiş ve yardım vaat etmiştir34.
Yardım Sevenler Cemiyeti ünlü sanatçılardan Münir Nurettin Selçuk’u yardım konseri vermeye davet etmiştir. Haber Gazetesi’nde 15 Mart 1944 tarihinden sonra verileceği duyurulan35 konserin gerçekleşmesiyle ilgili hiçbir bilgi bulunmamaktadır.
26
Haber, 7 Ekim 1940, nr. 2124, s. 1.
27Haber, 30 Temmuz 1942, nr. 2303, s. 1.
28Haber, 3 Aralık 1942, nr. 2337, s. 1; Taşpınar, Şubat 1943, S. 97, s. 132; Haber, 7 Ocak 1943, nr. 2345, s. 1. 29
Haber, 3 Ocak 1944, nr. 2445, s. 1; Haber, 28 Aralık 1944, nr. 2544, s. 1.
30Haber, 29 Temmuz 1943, nr. 2403, s. 1. 31Haber, 12 Ağustos 1943, nr. 2407, s. 1. 32 Haber, 16 Ağustos 1943, nr. 2408, s. 1. 33Haber, 19 Ağustos 1943, nr. 2409, s. 1. 34Haber, 18 Kasım 1943, nr. 2434, s. 1. 35 Haber, 6 Mart 1944, nr. 2463, s. 1.
II. Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti ve Afyon Şubesi’nin …
4 Mart 1944 akşamı yoksullara daha geniş ölçüde yardım yapılmasını sağlamak için Belediye salonunda düzenlenen baloda Yardım Sevenler Cemiyeti ile Halkevi Sosyal Yardım Şubesi adına ortak eşya satışı yapılmış ve 800 Liraya yakın gelir elde edilmiştir36.
Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi şehirde etkin olarak çalışmış, 6 Temmuz 1944 tarihli Haber Gazetesi’nde Yardım Sevenler Cemiyeti İdare Heyeti Başkanlığı’nın üye yardım paralarını istekle ödeyerek Cemiyete ilgi ve bağlılıklarını gösteren üyelere teşekkür yazısı yer almıştır37.
3 Şubat 1945 tarihinde Yardım Sevenler Cemiyeti kongresi Afyon Halkevi salonunda 100’e yakın davetlinin katılımıyla yapılmıştır. Cemiyet, 1944 yılı içinde 4.531 Lira gelir temin etmiş ve 1.713 Liralık yardım yapmıştır38.
Cemiyet düzenlediği etkinliklerin dışında çeşitli yardımlarda da bulunmuştur. Bir vagon linyit alarak yoksullara dağıtmış39, 1944 yılı Şubat ayı başında tespit ettiği 57 yoksul ve çalışma gücünden mahrum kişiye 430 Lira para yardımında bulunmuştur40. Depremde zarar görenlerin acil ihtiyaçlarına harcanmak üzere Kızılay Genel Merkezi’ne 2 ay arayla 1.000 Lira bağışta bulunmuştur41. 100 takım çocuk elbisesi için malzeme tedarik etmiş ve Cemiyet mensupları tarafından biçilip dikilen 7’şer parça 40 takım çocuk çamaşırı yoksul kadınların çocuklarına giydirilmek üzere Doğumevi’ne verilmiştir42. Ayrıca şehirde çıkan yangından zarar görüp zor durumda kalan ailelere belediyenin öncülüğüyle yapılan yardım faaliyetlerine katılan Yardım Sevenler Cemiyeti 500 lira yardımda bulunmuştur43. Halkın yardım cemiyetlerine katkı sağlaması için Haber Gazetesi’nin ikinci sayfasında yer alan “Hayır Cemiyetlerinin kutularını gördüğünüz yerde 1 kuruş olsun atınız. Benim kuruşumdan ne çıkacak demeyiniz, damlaya damlaya göl olur” ilanları sıklıkla yayınlanmıştır44.
3.2. Kızılay Cemiyeti İle Birlikte “Askerlere Kış Hediyesi Verilmesi” Kampanyası Yardım Faaliyetleri
Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon Şubesi düzenlediği etkinlikler ve yardım faaliyetlerinden başka Kızılay Cemiyeti ile birlikte ülke çapında başlatılan askerlere kışlık hediye toplama kampanyasında etkin faaliyet göstermiştir. 1940 kışında tüm yurt çapında “sınırlarımızı bekleyen kahraman askerlerimize kış hediyesi verilmesi kampanyası” başlatılmıştır. Askerlere verilecek eldiven, yün çorap, yün fanila gibi hediyelerin
36Ülkü, 16 Ocak 1944, S. 56, C. 5, s. VI; Ulus, 8 Şubat 1944, nr. 8087, s. 2; Akşam, 5 Mart 1944, nr. 9114, s. 3; Cumhuriyet, 8 Mart 1944, nr. 7026, s. 2; Ulus, 13 Mart 1944, nr. 8121, s. 2; Haber, 14 Şubat 1944, nr. 2457, s. 1; Haber, 9 Mart 1944, nr. 2464, s. 1.
37
Haber, 6 Temmuz 1944, nr. 2498, s. 1.
38Haber, 29 Ocak 1945, nr. 2553, s. 1; Haber, 5 Şubat 1945, nr. 2555, s. 1. 39Haber, 28 Ocak 1943, nr. 2351, s. 1.
40
Haber, 10 Şubat 1944, nr. 2456, s. 1.
41Haber, 30 Mart 1944, nr. 2470, s. 1.
42Haber, 24 Nisan 1944, nr. 2477, s. 1; Haber, 6 Temmuz 1944, nr. 2498, s. 1. 43
Haber, 5 Kasım 1945, nr. 2631, s. 1.
44Haber, 15 Mart 1940, nr. 2048, s. 2; Haber, 21 Mart 1940, nr. 2053, s. 2; Haber, 29 Mart 1940, nr. 2060, s. 2;
Haber, 1 Nisan 1940, nr. 2061, s. 2; Haber, 15 Nisan 1940, nr. 2067, s. 2; Haber, 3 Mayıs 1940, nr. 2074, s. 2; Haber, 6 Mayıs 1940, nr. 2075, s. 2; Haber, 8 Mayıs 1940, nr. 2076, s. 2; Haber, 10 Mayıs 1940, nr. 2077, s. 2.
hazırlanması için halkın hamiyet ve vatanseverliğine müracaat edilmiştir45. Yardım toplama işinde CHP, Halkevleri ve Kızılay Cemiyeti faaliyet göstermiştir. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün eşi Mevhibe İnönü başkanlığında Ankara Yardımsevenler Cemiyeti askerlere kış hediyesi toplanması işini teşkilatlandırmış46, Kızılay ile Yardım Sevenler Cemiyeti birlikte çalışmışlardır47.
Yurt çapında başlayan hediye toplama çalışmaları Afyon’da da yapılmıştır. 11 Kasım 1940 tarihli Haber Gazetesi’nde “Yurdumuzun muhtelif köşelerinde vatan hizmetini görmekte olan kahraman erlerimize muhterem halkımızın minnet ve şükran cemilesi olarak” bağışlayacakları yün fanila, yün kazak, pamuklu mintan, yün çorap ve yün eldivenden ibaret olan kış hediyelerinin kabulü için Kızılay Cemiyeti merkez ve şubelerinde ayni teberruat kabul defterlerinin açıldığı duyurulmuştur. Bu hayırlı teşebbüse halkın katılımı ve özellikle kadınlar tarafından oluşturulan yardım toplama komitelerinin çalışmaları sonucunda yardım toplama işinin başarılı sonuçlanacağını düşünen Kızılay Cemiyeti’nin halka teşekkürü yer almıştır48. 25 Kasım 1940 tarihli Haber Gazetesi’nde ise
“Askerlerimiz için vereceğiniz hediyeleri Kızılay’a teslim etmek hususunda acele ediniz” duyurusu yer almıştır49. Yardım Sevenler Cemiyeti topladığı hediyelerin ilk partisini Kızılay Cemiyeti’ne teslim etmiştir50. Afyon halkı istenilen yardımlara duyarsız kalmamış ve imkanları ölçüsünde yardım kampanyasına katılmıştır. 12 Aralık 1940 tarihinde Afyon Belediyesi’nce temin edilen 670 çift çorabı Kızılay’a teslim edilmiştir51.
Afyon çapında yardım eden kişilerin isimleri ve yaptıkları yardım miktarları Haber Gazetesi’nde yayınlanmıştır52. 1941 yılı Aralık ayı itibariyle Afyon’dan yapılan askerlere kışlık hediye yardımlarının toplamı 4.000 Liraya yaklaşmıştır53. Afyon’da askerlere kışlık hediye toplamak için oluşturulan komite 15 Ocak 1942’ye kadar toplanan 4.000 Lirayı birinci parti olarak Ankara’da Yardım Sevenler Cemiyeti başkanlığı emrine göndermiştir54. 19 Mart 1942 tarihi itibariyle Askerlere Hediye Toplama Komitesi Yardım Sevenler Cemiyeti’ne toplamda 7.150 Lira yardım göndermiştir. Para yardımından başka 873 çift çorap, 126 çift eldiven ve 28 parça eşyadan oluşan toplamda 1.027 parça eşya da teslim edilmiştir55.
Öğrenciler de öğretmenleri ile beraber askerlere kışlık hediye toplama yardım kampanyasına katılmışlardır. Ali Çetinkaya Kız Enstitüsü öğretmenleri ve öğrencileri hediye olarak verilecek çamaşırları dikmek suretiyle yardımda bulunmuşlardır56. Cumhuriyet İlkokulu öğrencileri de bir parça yapağıyı taraklarla ip haline getirerek bu 45Akşam, 16 Ekim 1940, nr. 7900, s. 3. 46Ulus, 7 Kasım 1940, nr. 6918, s. 4. 47 Ulus, 7 Kasım 1940, nr. 6918, s. 1-5. 48Haber, 11 Kasım 1940, nr. 2133, s. 1. 49Haber, 25 Kasım 1940, nr. 2137, s. 1. 50 Haber, 5 Ocak 194, nr. 2140, s. 1. 51Haber, 12 Aralık 1940, nr. 2142, s. 1. 52Haber, 18 Aralık 1941, nr. 2241, s. 1. 53 Haber, 22 Aralık 1941, nr. 2242, s. 1.
54Haber, 15 Ocak 1942, nr. 2247, s. 1; Ülkü, 1 Şubat 1942, S. 9, C. 1, s. 24. 55Haber, 19 Mart 1942, nr. 2265, s. 1.
56
II. Dünya Savaşı Yıllarında Yardım Sevenler Cemiyeti ve Afyon Şubesi’nin …
ipten 20 çift çorap ve 2 çift eldiven yaparak askerlere hediye toplayan komisyona teslim etmişlerdir57.
Sonuç
Yardım Sevenler Cemiyeti 19 Şubat 1928 tarihinde resmi kuruluşunu tamamlamış ve ilk toplantısını yapmıştır. 1930’lu yıllarda Cemiyetin halkla bütünleşmesi ve toplumun güvenini kazanması yönünde önemli adımlar atılmıştır. Açılan atölyelerde örülen ve dikilen kıyafetler ihtiyacı olan kadın ve çocuklara dağıtılmıştır. Bu uygulama ile ihtiyacı olanların ihtiyaçları karşılanırken, atölyelerde bu ürünleri üreten kadınlara çalışarak kazanma olanağı oluşturulmuştur. Cemiyetin faaliyetlerini yakından takip eden Mustafa Kemal Atatürk yapılan özverili çalışmalardan da etkilenerek “Büyük varlık ve faziletleri unutulmamış Türk kadınlarına ayağa kalkarak hürmetlerimizi göstermeliyiz. Türk kadını yoksul olamaz, Türk kadını bizatihi bir varlıktır.” demiştir.
1940’lı yıllarda devam eden İkinci Dünya Savaşı’nın ülkemize sıçraması ihtimaline karşılık Cemiyet atölyelerinde askerlere giysi hazırlayarak ilgili makamlar aracılığıyla askerlere ulaştırmıştır. Cemiyetin en önemli faaliyetleri İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türk kadınlarını Türk ordusuna desteğe çağırdığı konferanslar ve yardım çalışmaları olmuştur. Ordu ihtiyaçları için başlattığı yardım kampanyaları, hasta bakıcı kursları, dikiş nakış kursları Türk kadını üzerinde çok etkili olmuştur. Bu propaganda çalışmaları hedefine ulaşmış ve çok sayıda Türk kadını bu kurslara kayıt olarak yurt müdafaasında ordusunun yanında yer almıştır. Savaş şartlarında devletin gücünün yetersiz kaldığı noktalarda devreye girerek onların boşluğunu dolduran Yardım Sevenler Cemiyeti Türk kadınının İkinci Dünya Savaşı gerçeğiyle yüzleşmesine ve farklı alanlarda toplumsal çalışmalara katılımlarını sağlamıştır.
Cemiyetin farklı il merkezlerinde de şubeleri açılmış ve etkinliklerin tüm yurda yayılması sağlanmıştır. Afyon Valisi Durmuş Evrendilek’in eşi Zahide Evrendilek’in daveti üzerine 3 Şubat 1940 tarihinde Yardım Sevenler Cemiyeti Afyon şubesi kurulmuştur. Faaliyetleri Afyon'un yerel gazetesi Haber'de detaylı olarak yer almış, halktan maddi ve manevi destek sağlanmaya çalışılmıştır. Cemiyet maddi kaynak sağlamak amacıyla Afyon Halkevinin de yardımıyla müsamere, balo, eşya satışı gibi etkinlikler düzenlemiştir. Ayrıca cemiyet Kızılay ile birlikte ülke çapında başlatılan askerlere kışlık hediye toplama kampanyasında etkin faaliyet göstermiştir. Cemiyetin çalışmaları hem yerel idareciler tarafından hem de siyasetçiler tarafından takdir edilmiş ve desteklenmiştir.
57
Kaynaklar Resmi ve Süreli Yayınlar Akşam Gazetesi Cumhuriyet Gazetesi Haber Gazetesi Resmi Gazete Ulus Gazetesi Ülkü Dergisi Taşpınar Dergisi
Telif ve Tetkik Eserler
Dicleli, Vedad. Yoksulluk ve Sosyal Yardım Şekilleri.
http://auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-1946-03-01/AUHF-1946-03-01-Dicleli.pdf. [Erişim Tarihi: 16.11.2015]
Korkmaz, Hacer. (2016). “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi-27. 431-442.
Metinsoy, Murat (2007). İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye Savaş ve Gündelik Yaşam. İstanbul: Homer Kitapevi.
Mutlu, Sevda. (2013). “Tek Parti Döneminde Parti-Devlet Bütünleşmesine Bir Örnek: Dilek Sistemi”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi-86. 53-102.
Şahin Cemile-Şahin Mustafa. (2013). “Osmanlı Dönemi ile Milli Mücadele Yıllarında Türk Kadınının Sosyal. Siyasi ve Askeri Faaliyetleri. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi-2. 53-72.
