u - 1 - m
TT-
$ §
22^4
Birinci kongrede çıkan
ayrılıklar genişliyor
Bu ayrılıklar, Jön Türkler arasına nifak sokacak bir durum
yaratmağa başlıyordu. Çünkü Ahmet Rıza Bey ve mahdut
bir kaç arkadaşının ötedenberi güttüğü gaye, ihtilâl sah*
nesinde kendilerinden başka hiç bir kimseye ehemmiyet
vermemekten ibaretti.
— 13 —
# Ş ; abahattin Beyin bu gayreti sırasında Ahmet Rıza Bey grupu da fransızca «Meşveret» i neş re devam ediyordu. Fakat İshak Sü- kûtî, Abdullah Cevdet ve Tunalı H il m i ve diğerlerinin memuriyet kabu lUnden evvel çok canlı bir duruma girmiş bulunan Cenevrede «İn ti - kam» ve «Tokma» gazeteleri tatile uğramış, bu mıntakadaki «Jöntürk» mevcudiyeti; Viyanadan ayrılan A b dullah Cevdet Beyin «İçtihat» mec muasını heşre başlamasına rağmen, çok sönük bir hal almıştı.
Kahire merkezi de hemen hemen ayni vaziyete düşmüş bulunuyordu. ■ Kanunu esasi» kapanmış, «Hak» neşriyata devam edememiş, vakit va kit intişar eden diğer gazeteler de kuvvetli bir varlık yaratmağa ve «Jöntürk» lüğü istenen şekilde tem sile muktedir olamamışlardır.
Hulâsa «Jöntürk» lük hayliden hayli sarsılmış ve faaliyetler zâfa uğ ramıştı.
Buna mukabil Sultan Abdülhamit idaresi gayret ve tasallutunu arttır mış İslâm ve Hıristiyan ihtilâlci teşekküllerin en ufak hareketlerini gözden kaçırmamak için Türkiye mü messillerine verilen em irleri şiddet lendirmiş, hattâ ecnebi devletlerden yardım ister gibi bir hal takınmıştı.
Bundan dolayıdır ki İranda meşru tiyet ilânını «Jöntürk» lerden kimle rin tebrik ettiği Mısır fevkalâde ko miseri Ahm et Muhtar Paşadan so rulmuş, bir taraftan da Ermeni ih tilâl teşkilâtı ve faaliyeti hakkında Vaşington ve Londra sefaretlerinden malûmat istenmiştir. Bu maksat et rafında çekilen ve cevabı alman telgrafları aşağı ilâve ediyorum: Mabeyni hümayun Başkitabetinden
Mısır fevkalâde komiserliğine 15 Ağustos İran Şahına Meclisi Meb’usan kü» şadından dolayı tebriki havi Mısır dan telgraf çekmiş olan Rıza ve Ha şan ve Kemal kimlerdir? Bahusus Ke mal henüz affolunmuş ve Dersaa- dete avdeti için müsaade buyurula rak harcırahı verilmiş olan doktor Kemal midir? Serian bittahkik iş’a-
rı.
Londra sefareti seniyesinden Yıldıza 19 Mayıs Cevap — Ermenilerin kariben bu rada akdetmek teşebbüsünde bulun dukları miting hakkında emir buyu- rulan müracaatı zaman kaybetmek sizin ifa eyledim. Hariciye Nazırı İn- gilterede cari olan kavanine göre bu gibi içtimaların tarafı hükümetten men'i mümkün olmadığı şimdiye ka dar vesaili mümasilede görülmüş ve anlaşılmış olduğunu beyan eyle di. Talimatı Nezaretpenahilerine tev fikan nâzın müşarünileyh İngiltere- nin mezkûr mitingi menetmek su- retile ibraz eyliyeceği âsar dostu hü kümeti seniyece bilhassa takdir edi leceğini ifade eylediğimde Sir (G rey) İngilterenin politikası bu gi bi teminata arzı ihtiyaç etmiyecek derecede kuvvetli olduğunu beyan eylemekle iktifa etti.
Vaşington sefareti seniyesinden Yıldıza
23 Mayıs Mahremane — Ermeni komiteleri nin ahval ve harekâtı hakkında Va şington polis idaresi emniyeti umu miye dairesi tarafından âcizlerine tevdi kılınan muhtıra tercemesile be raber posta vasıtasile irsal kılınmış
tır. Talimatı Nezaretpenahilerine tev fikan hulâsasını berveçhi âti iş’ara müsaraat ediyorum.
« (Hinçakist) ve (Y e n i Hinçakist) ve (Truşak) namile üç cins komite mevcut olup bu komitelerin âzası yalnız alenî içtimalar akdile iktifa etmemekte, yani bir zamandanberi başlıca Pazar günleri gizli içtimalar da akdeyledikleri görülmektedir. Teş kil ettikleri umumî içtimalara pek çok amele iştirâk eder. Kom iteler (Anarşist) usulünde olan plânlarının icrasına muktazi mebaliğin canibi ahaliden itasını teşvik için Mütte- hidei Amerikanın Ermeni meskûn beldelerine nutuklar iradını meslek edinmiş hatipler irsal ederler. Bu suretle (Şikago) ve (Vaşington) ve (Sen Lü i) de sekiz bin lirayi osmanî raddesinde para cem’ine muvaffak olmuşlardır.
Komitelerin başlıca azası sahte nam taşırlar ve namlarını icabı ha le göre tebdil ederler. Hükümeti Os maniye tarafından en ziyade nezaret altında bulundurrulması lâzım gelen ıüesa (Bedros) ile ’Arşak Çoban • yan) nam zattır. İsmini kesretle teb dil eden diğer bir komite reisi de el- yevm Pariste bir apartımanda bu lunmaktadır.
Ermeni anarşistlerinin beyanına nazaran, OsmanlI polis memurlarının büyük kısmı para sayesinde kolaylık la kazanılabilir. Rus memurları Er meni erbabı fesadından kurtulmayı cana minnet bildikleri cihetle bunla rın Bahri Siyah sahilindeki Rusya limanlarından kayıklara râkip ola rak Trabzona ve Samsuna gitm eleri ne muavenet etmektedirler. Bu su retle Rusyadan Türkiyeye pek çok Ermeni erbabı fesadı geçmektedir. Rus memurları bunlara barut ve di namit de veriyorlar. Zaten yine E r meni anarşistlerinin beyanına naza ran Türkiye dahilinde de pamuk barutundan başka küherçile ve bom ba imaline muktazi mevaddı iptidai- yenin tedariki kolaydır. Ermeniler Anadoluda yeniden umumî bir ihti lâl hazır üyorlar.»
Bununla beraber ahvalin böyle vü zuhsuz bir durumda bulunduğu sı ralarda bazı yeni hürriyetperverle- rin «Jöntürk» lere iltihakı, faaliyetin artmasına ve canlı sahnelerin vü cut bulmasına sebep olmuş ve her keste heyecanlı ümitler uyandırmış tır. Ezcümle doktor Reşat, doktor Bahaeddin Şakir Beylerle yaveran- dan Ahmet Celâleddin, Ahm et Şev ket ve Rıza Paşaların ve kurenadan A r if Beyin Avrupaya gelm eleri ve istibdat ile mücadeleye atılmaları Parisin sakin havasında akisler u- yandırmıştı.
Bahusus doktor Bahaeddin Şakir Beyin «Jöntürk» 1er arasındaki an laşmazlığı gidermek ve müşterek me sai yaratmak gayretine düşmesi tek rar bir toplantı yapılmasını da müm kün kılmışır.
Muhtelif zümreler namına bu iç- timada hazır bulunan kimseler bir program hazırlamayı Sabahaddin Beyden rica etmişler, o da bu umu mî arzuya uyarak memleket ihtiya
cına göre şümullü bir program ha zırlamağı üzerine almıştır. Fakat günlerce uğraşılarak vücuda getiri len programın tetkiki için yapılan toplantıda doktor Nâzım ve Bahaed din Şakir Beyler projedeki «ademi merkeziyet» tâbiri üzerinde durmuş lar ve bundan maksadın ne oldu ğunu münakaşaya başlamışlardır. Bu kelimenin Mithat Paşa tarafından kabul ettirilen «Kanunu esasi» nin fransızcada mevcut (Decentralisatin) in tercümesi olduğu, yani «tevsii mezuniyet» demek bulunduğu ken dilerine izah edilmiş ise de bu zevat yine kani olmamışlar, içtima karar sızlık içinde dağılmış ve bir daha toplanmağa da imkân bulunama mıştır.
İşte bu sebepledir ki birinci kon grede husule gelen fik ir ihtilâfı bu defa fiilî surette tecelli etmiş ve şekle ait gibi görünen evvelki ayrı lık bu sefer «Jöntürk» 1er arasına nifak sokacak bir durum yaratmış tır. Esasen bu son toplantılar sun’i bir surette vücud bulmuştu. Çünkü Ahmet Rıza Bey ve mahdud birkaç arkadaşının ötedenberi güttüğü gaye ihtilâl sahnesinde kendilerinden baş ka hiç bir kimseye ehemmiyet ver dirmemek, her inkilâpçıdan muti bir çöm el teslimiyetile mutavaat bek lemekti. İlm î tetkiklerin, İçtimaî ih tiyaçların nazarlarında kıymeti yok tu. Buna akılları ermiyor, kör kö rüne Sultan Abdülhamide muhale feti ve bu suretle inkılâpçı geçinmeği kâfi buluyorlardı. Memleket idare - sinde İçtimaî hiç bir değişikliğe lü zum görmeden meşrutiyet ilânını ve mevcut idare şeklinin muhafazasını tercih ediyorlar ve kendilerince meç hul olan ve bigâne bulundukları bir takım zaruretlere katlanmağa ya - naşnuyorlardı. Hattâ kendilerine ay kırı kanaat besliyenleri aşırı bir şovenlikle te fin etmeği, dar düşünüş ve sathî düşünüşlerile, tel’in etmeği vatan muhabbeti addediyorlardı.
Program müzakeresinde kopan fır tınadan Sabahaddin Bey çok müte essir olmuştu. İçtimaî hâdiselerin gi dişatı hakkında Avrupa âlimlerinin ve siyasî şahsiyetlerinin eserlerini mütalâa ve memleket işlerinde tec rübe ve vukufu bulunan vatandaşlar la istişare neticesi hazırladığı bir projenin inceden inceye tetkik ve müzakeresine lüzum görmeden yal nız bir kelime üzerinde durulmasını ve işbirliğinin akamete uğramasına sebebiyet verilmesini hoş görmemiş, artık müşterek mesai imkânlarının vücut bulamıyacağı kanaatile, halkı tenvir için bir gazete neşreylemeği zarurî bulmuştu. Bu sebebe mebni noktai nazarını benimsiyen arka - daşlarile «Teşebbüsü şahsî ve A d e mi merkeziyet» cemiyetini kurmuş ve «Terakki» gazetesini çıkarmağa baş lamıştır. Maksadı Türklüğe zahir olmak ve mensup bulunduğu m ille tin facialı bir âkibete uğramadan kurtulmasını ve OsmanlI unsurları arasında yalnız kılıç hakkı olarak değil, İçtimaî meziyet ve kabiliyeti ile de yer almasını temin eylemek-1
t i
(Arkası var)j
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
