İslami İlimler ve Tasavvuf

.

fSL~M

/ stl•n:

12..,

AGif51os/

15ı5

·

[MAKALE

• .ı

İSLAMi İLİMLER

VE

·

TASAVVUF

;

'

Zaman

Nur-ı

nübüvve 'ten

uzaklaştikça

bu eklemeler

artmiş,

bid'at derecesine

varm1ş,

sonra gelenler de bu yolun ilk

temscileri de böyle idi

sannuşlardu·.

Buna

karŞtlık yaşa-

.

dıkları

zamanlarda;Kitab ve Sünnet'e

bağlı

kalmasmt

bilen iilimler ve

şeyh

ler

(E/ıl-i

Sünnet l'e '1-cemiiat),

bunları

bid'at

e/ıli

dij·e

reddetmişlel~miisliinıa1ılan

\ :·

,.

bu sapmalardan

sakmdırmaya çalışnuşlardtr.

Islam ilimlerinin tedvin tarihini inceleyenler bilirler ki,

Asr-ı seadette bu ilimlerden hiçbirinin, bugünkü bilinen

şekil ve adları mevcut ohrtadı~ı gibi Thsavvuf'un'da adı yoktu. Ancak nasıl ki öteki Islam ilimleri, tarihi gelişme­

ler karşısında tedvin edilmiş ve haklarında eserler yazıl­

mışsa, özü Allah'ın Elçisi (S.A.V.)'in ve O'na uyanların

söz ve davranışianna dayanan tasavvuf da zamanla

geli-şerek Islam ilimleri arasındaki yerini almıştır. İsrailiyat bu-lunabilir endişesiyle Thfsir'i kabul etmemek veya hadis uy-duranlar olmuştur diye Hadis'i kabul etmemek nasıl müm-kün degilse, bazı yönlerden Yunan veya Hint dilşiince

sis-•temleriyle benzerlik gösteriyor diye Thsavvuf'un islamili-gini inkar etmek de mümkün de~ildir. Öyie bir ,iddiada bulunmak, bir hintli veya yunanlı da. ekmek yiyor diye ek-me~i helal ve faydalı oldu~unu kabul etmemek gibi bir ga-.

rabet olur. . '

Gerçekten de, başlangıçta, yalnızca ayet -i kerimeler

ya-zılmak suretiyle "Mushaf" teşekkül etmişti. Peygamber (S.A.V.fin izni ile meydana getirilen ·"sahife'~ler ise, sınırlı sayıdaki hadisleri ihtiva ediyordu. Geri katilifbütün lsla-. mi bilgiler sahabe-i kiramın parlak Mfız!Jlw:!nd.a bulunu-yordu. Resfil-i Mücteba Muhammed Musl<Jfaı(s.a.v.) Efen-dimiz'in ra:tıle-i tedrisinde yetişmiş olan Sflhabe-i güzin san

-ki birer canlı Kur'an idi. Islam'ın zahiri-bat:ıni·bütün

özel-141

ISLAM

Yrd .

.

Doç. Dr. A

'.lman

ASLAN

.

.

likleri onların yaşayışlarında: yerini alıyordu. Onlar Kur'-an ve Sünnet'e sarılmada.insanların en ileri derecede

olari-ları idi. Çünkü o dinimaLve ca~ verere~ Ö~renmişlerdi. Allah ve ResOlU'nün emirterinin hayata hakim kılınması ve milim şaşmadan günlük hayatlarında uygulanması ise onlar için, mal ve canlarından daha kıymetli idi. :.

Ilk müslümanlar Fıkhi-i'tikadi, zahiri-batıniher türlü müşkillerini Peygamber (s.a.v.)'e arzediyor ve dertlerine de-va olacak cevapları pratik ve en mukni bir şekilde alıyor~

!ardı. Resfil-i Ekrem (s.a.v.)'in irtihalinden sonra ise, ayet-i kerimelerin açıklanması yolunda Tcfsir Hmi dogmuş, Sün-net'in derli toplu bilinmesi için Hadis ilmi tedvin edilmiş

ve yaşanan hayatın problemlerini çözmek için de Fıkıh il-.

mi meydana getirilmiştir. Ma'nevi-_batı ni diyebilecegimiz meseleleri halletmek üzere ise Thsavvuf ilmi tedvin

edil-miştir. Yani-temsilde hata olmazsa-ekonomide, "taleb" e göre piyasaya mal sürütmesi gibi, müslümanların

ihtiyaç-larına göre de Islami bilgiler bölümlere ayrılıyor, tasnif edi-liyordu. Dogrusu t~dvin devrinin başJimnda ~a "tasavvuf" · ismi geçmiyor fakat onun muhtevası zühd, hakikat,

tak-va,

rekaik ... gfibi degişik isimlerle anılıyorduı. Nitekim.

sonraki devirlerde yazılmış olan tasavvufi eserlerin1 muh~

tevası, başta Buhari'nin ei-Camiu's-sahih'i olmak Uzere hadise ait te'liflerde edeb, zühd, rakaik ve benzeri kitab .,_

1

·

MAKALE

ve bab başlıkları altında ele alınmıştır. İmam Ahmed b. Hanbel (241!855)"in Kitabü'z-zühd'ü ile İmam-ı

Azam'-ın talebelerinden Abdullah b. Mübarek (181/797)'in Kitabüz-zühdi ve'r-rakaik'ı konuyla ilgili müstakil eserler

olmaları açısından dikkatimizi çekmektedir. Yine Ebu

Ha-nife' nin talebelerinden İmam Muhammed (189/805)'in, kendisine "Niçin zühd hakkında bir kitap yazmıyorsu­

nuz?" diyenlere "Kitabu'l-büyu'u ( = alış-veriş ve ticari meselelerle ilgili kitabı) yazdım", diye cevap vermesi3 _dik -kat çekicidir. Bu sözüyle o, zühd ve tabinın ancak mua-melata ai.tkonulardaki hatıllı davranışlardan kaçınınakla

mümkün olabileceğine işaret etmektedir. Ayrıca bu riva-yet bize, bugün, ''fıkıh imamı, alimi'' deyip geçtiğimiz bir

zatın fıkıhla zühdü nasıl birbiriyle içiçe gördüğünü

göste-rir. Öte yıuıdan zahidiıne düşüncenin birinci nesilden, ikinci ve üçüncü İslam nesillerine nasıl ve ne derecede intikal

et-ıiıine de işaretler taşır.

1

Ancak belirtmeliyiz ki, her devirde,

!

her iyi ve güzel

işin

gerçek sahipleri

ı bulunabileceği

gibi sahtekarlan da

ol-/

muştur ve olacaktır. İnsanlık tarfhi

'

·

buna

şahittir. Genel yapıst itibariyle

(

istismara müsait bulunan tasavvufu

.:

da zaman içinde, kötüye kullananlar

olmuştur.

Zamanla,

jıkh-1 bôtın

yo-·

lundaki

İslam

büyüklerine tôbf

olduk-1'larınt söyleyen baz1 kimseler bu yola

·

:

:

bir

takım

eklemelerde

bulunmuşlaı~

·

yeni

birtakım

usuller ihdas

etmişler-ı.

·'

dir.

Yine ifade etmeliyim ki, tedvin devrinde tasavvufun baş­

ka isimlerle anılması, yalnızca bu ilme mahsus bir durum

değildir. Nitekim Fıkıh ilmi de "ilmu'ş-Şeri'a" diye

anılırd{ Diğer taraftan, Arap diline ait istılahların bugün bilinen şekillerini de ilk devir müelliflerinde aynen göre-miyoruz; farklılıklar gösteriyor. Kısaca ifade edecek

olur-. sak tasavvufun gelişmesinde de, diğer İslami ilimierin ted-vinindeki gelişmeye paralel bir durum görülmektedir.

Tasavvuf'un islamiliğini gösteren delillerden biri de bu ilimle ilgili terimierin esaslarını ayet ve hadislerle

bulma-nın mümkün olmasıdır. Bu cümleden olmak üzere tasav-vufa ait pekmeŞhuıiki terim olan "salik" (= yola giren) ve ''et-tarik" (yol)'un, "men seleke tarikan .. .'' diye baş­ layan ve "her kim ilim tahsiliiçin yola (sefere) çıkarsa bu yüzden Allahu Teala ona Cennet yolunu kolaylaştırır .. .''5

mealindeki hadiste geçen "seleke" ve "tarikan" ifadele-rinden ilham alınarak konulmuş istılahlar olduğu

düşünülebilir6_{. Denilebilir ki, İslam tarihi boyunca fıkıh!a}

tasavvuf içiçe olmuştur. İlk devirlerde bu durum daha da belirgindir. Birincisine fıkh-ı zahir denilirken ikincisine

fıkh-ı biitın adının verilmesi elbette boşuna değildir.

Öte yandan deniliyor ki, Resul-i Ekrem (s.a.~·.), devleti idare etme. ümmetin ilmi meselelerini halletme ve ümmet fertlerinin ruhlarını terbiye etme gibi üç önemli işi

omuz-lamış bulunuyordu.

o

beka alemine inihal bu)urunca,

dev-leti idar~ işinin (hükümdarlar, idarecilerı ilmi meselelerin hallini alimler, ma'ne-.·i ve ruhi meselelerin çözümünü de

meşayıh-ı kirarn üzerlerine almışlardır.

Demek oluyar ki ;.ukarıda ifadeye çalıştığımız şekliyle

tasavvuf dinin özü, ruhu, meyvesi ve hikmetidir.

o.

ruh-ların eğitilmesi ve ma'ne-.·i hastalıkların tedavisi için

pra-tik bir metoddur 7 .

İŞte bu düşüncelerden hareketle u lema ve meşayıh-ı

ki-ram yaşayışiarını olabildiğince Sünnet'e uygun hale

getir-meye çalışmış ve b id' atierden son derece uzak durmuşlar­

dır. Ancak belirtmeliyiz ki, her devirde, her iyi ve güzel

işin gerçek sahipleri bulunabileceği gibi sahtekarları da

ol-muştur ve olacaktır. İnsanlık tarihi buna şahiııi~ Genel

yapısı itibariyle istismara müsait bulunan tasawufu da

za-man içinde, kötüye kullananlar olmuştur. Zamanla, fıkh­

ı biitın yolundaki İslam büyüklerine tabi olduklarını söy-leyen bazı kimseler bu yola bir takım eklemelerde

bulun-muşlar, yeni binakım usuller ihdas etmişlerdir. Zaman

Nur-ı nübüvve1ten uzaklaştıkça bu eklemeler artmış, bid'at de-recesine varmış, sonra gelenler de bu yolun ilk temscileri de böyle idi sanmışlardır. Buna karşılık yaşadıkları zaman-larda, Kitab ve Sünneı'e bağlı kalmasını bilen alimler ve

şeyhler (Ehl-i Sünnet ve'l-cemaat), bunları bid'aı ehli

di-ye reddetmişler, müslümanları bu sapmalardan sakındır­

maya çalıŞmışlardır.8 _{Çünkü onlar biliyorlardı ki, bid'at,}

din binasının dibine konulan bir dinarnit veya bu binanın

bir yerine asılan bombalı bir pankarı demektir. :ı

(1) Haris el-Muhasibl, Risaletü'l-müsterşidln, thk. Abdülfettah

Ebu Gudde, Beyrut, 1971, (Haseneyrı Muhammed Mahlı1fun

tak-rizi), s.9.

(2) Haris el-Muhasibi (243/857)'nin eserleri, Kuşeyri

(465/1072)'nin er-Risale'si, Gaziili (505/llll)'nin el-İhya'sı, Süh-reverdi (632/1234)'nin Avarifu'l-me'arif'i vs.

(3) Birgivi, et-Tarikatü'l-mı.ihammediyye, Istanbul, 1307, s.l64. (4) Haris el-Muhasibi. a.g.e,s.9.

Ayrıca, günümüzde Turkiye'nin doğusunda bazı yörelerde fıkıh

kitaplanna "Şeriat kitabı" denildiğini, İstanbul Yüksek İslam

Ens-titüsü'ndeki sınıf arkadaşlarımdan Abdullah Aydın'dan duymuş­

tum. Daha sonra Ekrem Yel de bu bilgiyi ıe'yid etti. (5) Nevevi, Riyiizüssalihin Tercemesi, (Terceme: Hasan Hüsnü Er-dem). D.I.B. yayınları, Ankara, 1976, lll,7.

(6) Tasavvufi konulardan ve sı1fiyyenin terceme-i hallerinden bah-seden eserler mevcuttur. Tasavvuf ısıılahiarı nı konu edinenler de

vardır. Ancak tasavvufi terimierin menşe'i ve mesnedlerini toplu bir şekilde ele alıp açıklavan bir tasavvuf terimleri sözlüğü

bula-madım. Tasavvuf lite(atürü böyle bir eserden yoksunsa bu

konu-da çalışma yapmanın gerekli olduğuna işaret etmek isterim.

(7) Haris el-Muhasibi. a.g.e.,s.S-9.

(8) Muhammed b. Ahmed, Burhanu'ı-tarika. Süleymaniye kıb.

Kılıç Ali Paşa kısmı, No: 1472, v.24b.