Denetçilerin Meslek Etiği Algısının Hofstede'in Kültür Kuramı Işığında Değerlendirmesi

(1)

Gönderim Tarihi: 24.02.2015 Kabul Tarihi: 22.04.2015

DENETÇİLERİN MESLEK ETİĞİ ALGISININ

HOFSTEDE’İN KÜLTÜR KURAMI IŞIĞINDA

DEĞERLENDİRMESİ

İlkay Ejder ERTURAN

*

İlter BEKAR

**

ASSESMENT OF PROFESSIONAL ETHICS OF AUDITORS

IN LIGHT OF HOFSTEDE’S CULTURE THEORY

Öz

Etik; kelimesinin kökleri Yunancaya dayanmaktadır ve ”ethos” sözcüğünden türetilmiştir. Etik kelimesi yunanca gelenek, davranış ve karakter anlamını taşımaktadır. Etik insanlar arasındaki ilişkilerde iyi, kötü, doğru, yanlış kavramlarının temelini araştıran felsefi bir anlayıştır. Kültür ise Hofstede’nin tanımına göre; öğrenilen bir olgu olarak belirtilmiş ve Hofstede kültürü; bir grup insanı diğerlerinden ayıran düşünsel programlama olarak tanımlamıştır. Bireyin bu düşünsel programlanması doğumuyla, önce ailede başlar. Aile bireylerinin kültürel etkileri, gelenekleri, inançları, sosyal çevreleri, ekonomik durumları, bireyin daha küçük yaşlarından başlayarak kişilik gelişimini oluşturmaya başlar. “Üniversite eğitimi kişinin meslek etiği algısı ve dürüst olma eğilimi üzerinde etkilidir”. Çalışmamız SPK tarafından kabul edilmiş olarak denetim yapan denetim şirketlerine anket yöntemi uygulanarak yapılmıştır. Denetçi gibi eğitim düzeyi yüksek bir grup üzerinde meslek eliği algısı; denetçinin yaşı, cinsiyeti, eğitim durumu, mesleki deneyimi ve denetçinin iş yerindeki pozisyonu dikkate alınarak ölçülmeye çalışılmıştır. Bu çalışma; denetçilerin meslek etiğinin, denetçiyi şekillendiren kültürel olgulardan etkilenme düzeyini belirlemeyi hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler: Etik, Kültür, Türk Kültür Yapısı, Kolektif Kültür, Kültür

Karşılaştırması

*_{Yrd. Doç. Dr., Düzce Üniversitesi, Çilimli Meslek Yüksekokulu, e-posta:}

ilkayerturan@duzce.edu.tr

**_{Öğr.Gör., Düzce Üniversitesi, Çilimli Meslek Yüksekokulu, e-posta:}

(2)

Abstract

Ethics; the term is derived from the Greek word of "ethos" which means tradition, behavior and character. Ethics is a philosophical understanding which investigates the fundamentals of the concepts, Good, Bad, Right and Wrong within the relations among people. Culture is specified as a learned phenomenon based on the Hofstede’s definition and Hofstede defined the Culture as a mental programming which distinguishes a group of people from the others. Mental programming of the individual starts with birth in his family. Cultural impacts, traditions, beliefs, social environment and economic status of family members start to form the personality development of the individual from his young age. "College education has an effect on the one’s professional ethics and tendency to be honest person." In this study, perception of professional ethics has been aimed to measure, based on cultural effects, upon the auditors who are considering in a highly educated group of professionals. Survey has been conducted on 60 auditors.

Keywords: Ethics, Culture, Turkish Culture Structure, Collective Culture,

Culture Comparison

1. Giriş

Etik; kelimesinin kökleri Yunancaya dayanmaktadır ve ”ethos” sözcüğünden türetilmiştir. Etik kelimesi yunanca gelenek, davranış ve karakter anlamını taşımaktadır (Kroeber, Kluckhohn 1952).

Etik insanlar arasındaki ilişkilerde iyi, kötü, doğru, yanlış kavramlarının temelini araştıran felsefi bir anlayıştır. Etiği ahlak kavramını da içine alan felsefi bir disiplin olarak tanımlamak mümkündür (Kotar, 1997). Etik davranış, doğru ile yanlışı ayırarak, doğruyu seçme ve ahlaklı davranma yoludur. Ahlaklı davranış da bireylerin toplum tarafından iyi, güzel ve doğru kabul ettikleri bir takım kurallara uygun davranmalarıdır (Güredin, 1997). Etik, bireysel ve toplumsal ilişkilerin temelini oluşturan değerleri, kuralları doğru-yanlış, iyi-kötü gibi ahlaksal açıdan araştıran felsefedir. Ahlak ve etik sözcüklerini birbiri yerine kullanmaktadır. Etik doğru ve yanlış davranış teorisidir, ahlak ise etiğin uygulanış biçimidir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere etik ahlakı değerleri kapsayan bir felsefedir. Etik bir kişinin belli bir durumda ifade etmek istediği değerlerle ilgilidir. Ahlak ise bunu hayata geçirme tarzıdır (Kırel, 2000). Etik kurallar toplumda ya da o meslek grubunda belirlenmiş kurallar bütünüyken; ahlak kişinin bu kurallar bütününü algılayış ve uygulayış biçimidir.

(3)

Shaub ve diğerleri (1993) Finn ve Munter (1993) ile Patterson (2001), etik gelişim düzeyi ile mesleki bağlılık arasındaki ilişkileri araştırmışlar ve etik gelişim düzeyleri yüksek bireylerin, mesleklerine daha yüksek bir bağlılık gösterdikleri sonucuna ulaşmışlardır.

Bu çalışmayla, denetçinin meslek etiği algısı, Hofstede’nin kültür kuramı ışığında; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, mesleki deneyim ve iş yerindeki pozisyon dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Kültür gibi ölçülmesi zor bir olgu Hofstede’nin yapmış olduğu ve kabul gören kültür kuramı ışığında ölçülmüştür. Hofstede’nin kültür kuranında Türkiye için belirlediği değerler kabul edilerek meslek etiği algısı ölçülmeye çalışılmıştır. Hofstede’nin kültür kuramına göre Türkiye’nin de içinde bulunduğu değerler Tablo 1.’de verilmiştir.

Tablo 1. AB Ülkelerinin Hofstede’nin Kuramına Göre

Karşılaştırması

Bireycilik Karşıtı Kolektif Güç Mesafesi Belirsizlikten Kaçınma Erkeklik Olgusu Karşıtı Kadınlık Türkiye 37 66 85 45 Almanya 67 35 65 66 Avusturya 55 11 70 79 Belçika 75 65 94 54 Finlandiya 63 33 59 26 Fransa 71 68 86 43 Hollanda 0 38 53 14 İrlanda 70 28 35 68 İspanya 51 57 86 42 İsveç 71 31 29 5 İtalya 76 50 75 70 Portekiz 27 63 104 31 Yunanistan 35 60 112 57

(4)

2. Muhasebe Meslek Etiği

Meslek etiği ise; iş hayatındaki davranışları yönlendiren, onlara rehberlik eden prensipler bütünü olarak tanımlanabilir. Meslek etiğinin en önemli yanlarından biri, dünyanın neresinde olursa olsun, aynı meslekte çalışan bireylerin bu davranış kurallarına uygun davranmalarının gerekli olmasıdır. Mesleki etiğin temelinde insanlarla ilişki yatar. Aynı meslekten bireylerin birbirleri ile ilişkilerinde belli davranış kalıplarına uymaları meslek etiğinin gereğidir (Aydın, 2001).

Meslek etiği, muhasebenin en önemli işlevi olan bilgi kullanıcılarına doğru ve güvenilir bilgiler sunmakla doğrudan ilişkilidir. Sosyal sorumluluk kavramı gereği finansal bilgiler doğru ve güvenilir şekilde üretilmelidir. Bilgiler bilgi kullanıcılarına doğru, güvenilir ve zamanlı olarak sunulmazsa; bu bilgileri kullananlar sağlıklı kararlar alamazlar ve muhasebe sistemi işlevini yerine getirmiş olmaz. Muhasebenin bilgi sunma işlevi göz önüne alındığında muhasebe mesleğinde etik; meslek mensuplarınca kanunlara ve toplumun değer yargılarına uygun, güvenilir bilgilerin sunulmasıdır (Baş, Özocak, 2001).

Etik kavramı sosyal sorumluluk anlayışının bir uzantısıdır. Sosyal sorumluluk, bireyin kendi davranışlarını ya da kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesidir (Akdoğan, 2003). Denetçinin topluma karşı taşımış olduğu sosyal sorumluluk duygusu, denetim sırasında alacağı kararlarda etkili olacaktır.

Sosyal sorumluluklar, isteğe bağlı sorumluluklar, etik sorumluluklar, yasal sorumluluklar ve ekonomik sorumluluklar olmak üzere dört grupta incelenebilir (Akdoğan, 2003). Bu sınıflandırmada etik, etik sorumluluklardan oluşmaktadır. Etik sorumlulukların yerine getirilmesi etik davranışları oluşturmaktadır (Akay, 2002).

Sosyal sorumluluk, bireyin kendi davranışlarını ya da kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesidir. Bu anlamda toplumsal yaşama dahil her bireyin sosyal sorumluluk adını verebileceğimiz bir takım kaçınılmaz yükümlülükleri vardır (Özel, 2000).

Sosyal sorumluluk kavramının bir uzantısı olan etik felsefesi ve meslek etiği kavramları kültürel algıyla beslenen olgulardır. Bir kültürde normal olan bir davranış biçimi başka bir kültür açısından normal ve kabul edilebilir bir davranış olmaya bilir. Örneğin; hayaller gören ve bu hayallerin gerçek olduğunu savunan bir Kızılderili’yi psikotik olarak nitelemek yanlış olacaktır. Çünkü Kızılderili’nin kültüründe hayaller ve

(5)

sanrılar görmek özel bir yetenek, ruhların insanlara vermiş olduğu bir bağış olarak görülür (Erturan, 2007).

Segall’in şu sözü kişilik üzerinde kültürün etkisini özetlemiştir. Segall “Hiç kimse içinde bulunduğu kültürden bağımsız davranamaz” demiştir. ( Kurt, 2002:7)

Bir başka örnekte bir kültürde denetçinin hediye alması normal karşılanırken başka bir kültürde bu davranış rüşvet olarak değerlendirilebilir. Bu nedenle farklı kültürel boyutta ahlaki değer yargıları incelendiğinde hangi davranışın meslek ahlakıyla bağdaşıp bağdaşmadığına karar vermek oldukça zordur (Erturan, 1997). Buradan yola çıkarak; meslek ahlakını söyle tanımlayabiliriz; Meslek ahlakı, meslek hayatındaki davranışlara yön veren ve doğruluğu genel kabul görmüş ahlak kuralları ve standartlarının bütünüdür. Bir başka tanımla meslek ahlakı, insancıl değerler doğrultusunda işlevlerin doğru olarak yerine getirilmesi çabasıdır (Türk, 2004: 23).

Karabınar çalışmasında muhasebenin kültürden etkilendiğine değinmiş ve “Muhasebe sistemi, muhasebe değerleri doğrultusunda, muhasebe değerleri de sosyo-kültürel değerler doğrultusunda doğar ve şekillenir. Bu nedenle muhasebede değişime neden olan esas faktörün sosyal değişimle birlikte sosyo-kültürel değerler olduğu söylenebilir” diye ifade etmiştir (Karabınar, 2005:14).

TÜRMOB’un meslek ahlakıyla ilgili yaptığı çalışma belirsizlikten kaçınma eğilimi yüksek olan ülkemizde denetçilerin karşılaştıkları her durumun yazılı olmasını beklediğine iyi bir örnek olacaktır; Meslek ahlakıyla ilgili belirsiz alanları azaltmak için, meslek mensupları ve düzenleyici otoriterler devamlı olarak yoruma açık olmayan ahlak standartlarını geliştirmeye çalışmalıdır. Özellikle, Türkiye’de meslek ahlakına yönelik doğrudan belirlenmiş kurallara ya da standartlara ihtiyaç vardır (Türk; 2004:23).

Jones ve Ponemon etik davranışların oluşumunda psikolojik gelişimin önemi üzerinde durmuşlar ve “ne yapmak muhasebeciler için daha çok ya da daha az iş etiğine uygundur” sorusuna yanıt aramışlardır. Jones ve Ponemon yaptıkları çalışmada etik davranışın önemini söyle vurgulamışlardır: (Jones, Ponemon, 1993) Etik davranış, muhasebe ve denetim uygulamalarında yargı, davranış ve eylemlerin belirleyicisi olarak önemlidir.

Meslek etiği özellikle ikilem yaşanılana konularda gündeme gelmekte ve durumda da denetçinin şekillendiği kültür ve bu kültürde ki algı önem

(6)

kazanmaktadır. Kültür bireyi şekillendiren ve onun yargısal kararlarında etkili olan bir olgudur.

3.

Kültür Kavramı

Kültür, bireyi şekillendiren ve davranışlarını yönlendiren bir olgudur. Hiçbir birey yaşadığı çevreden farklı düşünülemez. Hofstede’e göre kültür; öğrenilen, sosyal ortamla şekillenen bir olgudur ve genlerle taşınamaz (Hofstede, 1980). Bireyin yaşadığı sosyal çevredeki farklılıklar eğitimi, ekonomik durumu, bölgesel değişiklikleri kültür farklılaşmasına neden olan etkenler arasında sayılabilir. Kültür; II. Dünya Savasından önce Avrupa’da bazı grupların diğer insanlar üzerindeki sosyal ve ırk ile ilgili üstünlükleri olarak kullanılmıştır (Kieran O’Hagan, 2001). Bu tanım düşüncenin kolektif programlanması (collective programming of mind), kolektif ruh (collective soul) ya da bir çeşit insanları bir arada tutan sosyal yapıştırıcı (social glue) tanımlarıyla örtüşmektedir (Erturan ,2007). Kültürü aynı zamanda; Ortak değerler (Common values), Ortak inanışlar (Common beliefs), Ortak tutumlar (Common attitudes), Ortak davranışlar (Common behaviour), Ortak normlar (Common norms), Kahramanlar (Heroes), Ahlaki değerler (Morals), Semboller (Symbols), Adetler (Customs), Törensel bir ahenkle yapılan (Rituals), Törenler (Ceremonies) şeklinde de tanımlamak mümkündür.

4. Hofstede’in Kültür Yaklaşımı

Hofstede kültürlerin bireyin kişilik yapısının oluşumunda farklılıklar gösterdiğini ve bireyin başka kişilik yapılarından etkilendiğinde çatışmalarla tamamlanıp şekillendiğini savunmuştur (Hofstede, 1991). Hofstede, bir bireyin düşünsel programlarını; davranış etkileri kültürel özellikler ve farklı kişiliklerin karışım ilişkisinin açıklanması olarak kabul eder (Hofstede, 1980). Aşağıdaki şekil Kültür, kişilik ve davranış arasındaki ilişki Şekil 1’ de açıklanmaktadır.

(7)

Şekil 1. Kişilik, Kültür ve Davranış Arasındaki İlişki

Kaynak: Hofstede 1980 (s. 16)

Bazı araştırmacılar teorik yapıdaki gibi, kültürün kişilik oluşumuyla tam anlamıyla örtüşmediğini, tam anlamıyla açıklayıp tanımlayamadığı görüşündedirler (Hofsted, 1980). Harrison tarafından yapılan çalışma bireyin davranışları üzerinde kültürün ve kişiliğin etkilerini aydınlatmıştır. Harrison çalışmasında bireyin davranışlarında kültürün önemli bir faktör olduğunu, kişiliğin ise çok etkili olmadığını bulmuştur (Hofstede, 1980). Harrison’un bu bulgusunu destekleyen diğer çalışmalar şu şekilde özetlenebilir: (Abratt vd., 1992; Albertson ve Kakabadse, 1994; Allmon vd.,1997; Armstrong vd., 1990; Armstrong, 1992; Dubinsky vd., 1991; Fritzche, 1995; Grunbaum, 1997; Honeycutt vd., 1995; Hood ve Langsden, 2002; Lyconski vd., 1991; Mc Donald ve Pak, 1996; Moore ve Radloff, 1996; Nyaw ve Ng, 1994; Okleshen ve Hoyt,1996; Ralston vd., 1994; Robertson ve Schlegelmilch, 1993; Singhapakdi vd.,1995; Small, 1992; Swinyard vd., 1990; Tsalikis ve Latour, 1995; Tsalikis ve Nwachukuw, 1991; Tsalikis ve Buonifinca, 1990; Whipple ve Swords, 1992; White ve Rhodeback, 1992). Yapılan bu çalışmalar kültürün; bireyin tutum ve davranışlarında önemli bir yeri olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun üzerine Hofstede 1980 yılında düşünsel programların içinde kültürel kuramların yer aldığından söz etmiş ve ilk ampirik çalışmasında şu dört kültürel kuram tanımlamıştır:

(8)

 Bireycilik karşıtı kolektiflik “Individualism versus collectivism”

 Güç mesafesi “Power distance”

 Belirsizlikten kaçınma “Uncertainity avoidance”

 Erkeklik olgusu karşıtı kadınlık olgusu “Masculinity versus femininity”

Hofstede’e göre kültür, birey tarafından genellikle küçük yaşlarda öğrenilen ve bilinçaltında oluşan düşünce, his ve potansiyel davranış (düşünce yazılımı) kalıplarıdır. Hofstede farklı gruplar arasındaki kültürel değişkenleri semboller (symbols), kahramanlar (heroes), ritüeller (rituals) ve değer (values) gibi kavramlarla kullanarak açıklamıştır.

Hofstede’in kuramından yola çıkarak kültürün öğrenildiğini doğuştan kazanılan bir yeti olmadığını söylemek mümkündür. Bireyin kültürel ögeleri öğrenmesinde en etkin olan faktör çevredir. Birey üzerindeki ilk etkileşim aileyle başlar. Daha sonra oyun arkadaşları, okul arkadaşları, iş hayatı, evliliğiyle değişen yeni etkileşim, aile ve toplumsal beklentiler, ekonomik kısıtlar, iş bulma kaygısı, işinde yükselme endişesi, gelenekler, toplumsal normlar bireyin kişilik gelişimi üzerinde etkili olur.

5. Etik ve Kültür

Etik ya da ahlaki davranış; iyi, doğru, haklı, saygı değer ve övgüye değer olarak görülen davranıştır. Ahlaki olmayan davranış ise yanlış, onaylanmayacak ya da bir zorunluluğu yerine getirmeyen davranıştır. Bir davranışın ahlaki ya da ahlaki olmadığını saptama belli bir ahlaki teoriye ve toplumsal değerlerden gelen prensip, kural ve rehberlere dayanır (Türk, 2004:23).

Weaver tarafından “Uluslararası şirketlerde etik programlar: yönetimin etik değerlerinde kültürel etkiler” adlı çalışma yapılmıştır (Weaver, 2001). Weaver çalışmasında farklı kültürlerin işletme etik değerlerinin farklı algılandığı ve farklı uygulandığı sonucuna ulaşmıştır. Weaver çalışmasını Hofstede’nin kuramı ile ilişkilendirmiş ve güç mesafesinin az olduğu A.B.D. gibi ülkelerde hangi durumda olursa olsun bütün çalışanların etik değerlere saygılı oldukları ve uyguladıkları sonucunu ortaya koymuştur. Bunun yanında güç mesafesi çok olan Fransa gibi toplumlarda ise çalışanların daha çok yöneticilerinin isteklerini dikkate aldıkları sonucu ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak, Weaver çalışmasında farklı kültürel yapılarda etik değerlerin farklılıklar gösterdiğini açıklamıştır.

(9)

Roxas ve Stoneback tarafından yapılan çalışma etik ikilemi kültürel boyutlarıyla ortaya koymuştur (Roxas, Stonebeck, 1997). Bu çalışma dokuz farklı kültürel yapıya sahip ülkedeki (ABD, Kanada, Avustralya, Almanya, Filipinler, Tayland, Çin, Ukrayna, Moldavya) denetçiler üzerinde yapılmıştır. Etik karar süreci; etik ikilemin algılanması, hareketin belirlenmesi ve sonuçların algılanması olarak bölümlendirilip, etik yargılama yapıp karar vermeleri istenmiştir. Çalışmanın sonunda Roxas ve Stoneback kültürün etik kararlar süreci üzerinde son derece etkili olduğunu saptamıştır. Bu çalışma sonunda, etik ikilem farklı kültürlerde farklı mı algılanıyor? Etik ikilem karşısında farklı kültürlerde davranışlar farklı mı oluyor? Farklı kültürlerdeki denetçiler karşılaştıkları bu tür etik kararlarda farklı yanıtlar mı veriyorlar? Sorularına ise “evet “ yanıtı verilmiştir.

Hunt ve Vitell tarafından yapılan çalışmada etik konusunda şunlar söylenmiştir: “etik kararlar kültürel değerlerin derinliklerindedir. İnsanlar iyi, kötü, doğru, yanlış, önemli, önemsiz gibi daha birçok konu hakkında bilgi sahibidir” (Roxas, Stonebeck, 1997).

Jones ve Ponemon etik davranışların oluşumunda psikolojik gelişimin önemi üzerinde durmuşlar ve “ne yapmak muhasebeciler için daha çok ya da daha az iş etiğine uygundur” sorusuna yanıt aramışlardır. Jones ve Ponemon yaptıkları çalışmada etik davranışın önemini söyle vurgulamışlardır (Jones, Ponemon, 1993): Etik davranış, muhasebe ve denetim uygulamalarında yargı, davranış ve eylemlerin belirleyicisi olarak önemlidir.

Denetimde etik davranışlar daha çok müşteri işletme ile olan çatışmalardır (Tsui, 1996). Yönetimle yaşanan denetim çatışmaları denetçilerin bağımsızlığını etkilemektedir (Gul, 1991). Örneğin; müşteri işletmenin finansal durumu, denetim sonrası denetçi şirketin kazanacağı para ve müşteri işletmeye yapılan yönetim danışmanlığı ve denetim şirketinin ünü, denetçinin denetim sırasında bağımsız davranmasını etkileyen etkenlerdir (Gul, Tsui, 1992).

Denetçinin etik davranışları ile ilgili Tsui tarafından yapılan bir başka çalışmada da, etik düşünme ve etik davranışı üzerinedir (Judy S. Tsui, 1996). Bu çalışmada Hong Kong’lu denetçilerin karşılaştıkları denetim çatışmalarında etik düşünme ve etik davranma düzeylerindeki farklılıklar araştırılmıştır. Bu farklılıklar Hofstede’nin kültür kuramına göre incelenmiş ve Hong Kong’lu denetçilerle ABD’li denetçilerin etik düşünme ve davranma konusunda kültürel yapılarının etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu araştırma sonucunda etik düşünce düzeyi

(10)

yüksek çıkan denetçilerin müşterilerinin etik kurallarına aykırı isteklerini yerine getirme düzeylerinin düşük olduğu ortaya çıkmıştır. Etik düşünme düzeyleri yüksek çıkan denetçilerin daha bağımsız davrandıkları belirlenmiştir. Hong Kong’lu denetçilerin etik düşünme ve davranma düzeyleri ABD’li denetçilere göre daha düşük çıkmış ve bu durumun kültürel farklılıklardan kaynaklandığı belirlenmiştir.

Gul, Ng ve Tong tarafından yapılan çalışmada, denetim çatışması içinde Çinli denetçilerin etik davranışları incelenmiştir. Bu çalışmada 53 denetçiye ulaşılmıştır. Gul, Ng ve Tong hipotezlerini oluştururken muhasebecilerin etik dışı davranışlarının ekonomik nedenlerle oluştuğu düşüncesiyle suç içeren faaliyetlere odaklanmışlardır. Çalışmalarında Kohlberg’in 1969 yılında geliştirdiği “Düşünsel Ahlak Geliştirme Kuramı” (Cognitive Moral Development Theory) temel alınmıştır. Bu kurama göre, bireysel etik kararları üç farklı aşamaya bağlı olarak formüle edilmiştir. Birinci aşama gelenek öncesi evre ( pre-conventional) diye adlandırılmış ve birey üzerinde durmuştur. İkinci aşama geleneksel evredir (conventional) ve ilişkiler üzerinde durulmuştur. Üçüncü aşama gelenek sonrası (post-conventional) aşamadır. Bu aşamada kişisel ilkelere odaklanılmıştır.

Çalışmaları sonucunda Gul ve arkadaşları, denetçi bağımsızlığı azaldıkça etik olmayan davranış oranının yükseldiğini ortaya koymuşlardır (Gul, Andy, Marian Tong, 2003). Gul ve arkadaşları tarafından çalışmalarında ilk olarak; etik kararlar söz konusu olduğunda denetçinin etik kurallara aykırı davranma olasılığının düşük olduğu belirlenmiştir. İkinci olarak; riski belirleme ile denetçinin, etik dışı davranışı arasında negatif bir ilişki bulunamamıştır. Üçüncü olarak; denetçinin hataları algılama düzeyiyle, etik dışı davranma olasılığı arasında negatif ilişkiyi destekleyecek güçlü bir bağ kurulamamıştır. Son olarak; riskleri ortaya çıkarmada denetçilerin sezgileri çok yüksek olmasına karşın, etik kararlar almaları gereken durumlarda ekonomik nedenler söz konusu ise etik dışı davranışlarda bulunma olasılıklarının yüksek olduğudur.

6. Çalışmanın Konusu

Çalışmamız farklı kültürel boyutlarda şekillenen denetçilerin meslek etiği konularındaki bakış açılarının demografik özelliklerinin etkilerini ortaya koymayı hedeflemiştir.

(11)

ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ

H1:

Denetçilerin, kültürel etkilenmeler altında, denetim görevinin ve

denetim standartlarının öngördüğü etik davranış biçimini göstermeleri sürecinde yaş grubuna göre önemli farklılıklar vardır.

H2:

denetim standartlarının öngördüğü etik davranış biçimini göstermeleri sürecinde eğitim düzeyine göre önemli farklılıklar vardır.

H3:

Denetçilerin, kültürel etkilenmeler altında, denetim görevinin ve denetim standartlarının öngördüğü etik davranış biçimini göstermeleri sürecinde iş tecrübesine göre önemli farklılıklar vardır.

H4:

denetim standartlarının öngördüğü etik davranış biçimini göstermeleri sürecinde firmadaki pozisyonuna göre önemli farklılıklar vardır.

7. Araştırmanın Amacı

Bu araştırmanın amacı; Hofstede’in oluşturduğu kültür modeli dikkate alınarak, Türkiye’deki denetçilerin meslek etiği algı düzeyleri demografik özellikleri dikkate alınarak ölçülmesidir.

Çalışmada da, Hofstede’in modelindeki kültür boyutları denetçiler gibi, farklı kültürel çevrede yetişmiş aynı iyi eğitimi almış, toplumda saygın yeri olan bir meslek grubunda incelemiştir.

8. Araştırma Problemi

Farklı kültürlerde şekillenen denetçiler arasında denetim sürecinde genel kabul görmüş muhasebe standartlarının öngördüğü etik davranış biçimini göstermesi yaş, eğitim düzeyi, iş tecrübesi ve firmadaki pozisyonunun etkisi var mıdır?

9. Yöntem

Araştırmada anket yöntemi uygulanmış ve araştırmaya katılan denetçilere anketler web üzerinden online ulaşılmıştır. Bu amaçla araştırmamıza özel, bir web sayfası tasarlanmış ve anket özel olarak kodlandırılmıştır. Anketimiz demografik özellikler ve etik yargılama ile ilgili sorular olmak

(12)

üzere iki bölümden oluşmaktadır. Anketin değerlendirmesinde “karşılaştırmalı ilişkisel tarama modeli” kullanılmıştır.

10. Evren ve Örneklem

Çalışmamızda SPK tarafından kabul edilmiş olarak denetim yapan 95 şirket SPK’dan alınarak evren olarak kabul edilmiştir. Bu şirketlerin 65 tanesinin fiili olarak denetim yaptığı bilgisi alınmış ve bu şirketlere elektronik posta aracılığıyla, çalışmanın konusu ve ankete çevrimiçi, gerçek zamanlı ulaşabilecekleri adres linki gönderilmiştir. Denetçilerden elde edilen anketlerin 63 tanesi değerlendirilmeye alınabilmiş ve hedeflenen araştırma evreninin % 97’sine ulaşılabilmiştir.

11. Araştırma Bulguları

63 denetçinin yanıtlarından oluşan araştırma verileri, öncelikle demografik özellikler bakımından dağılımlarına göre incelenerek denetçilerin tanıtıcı özellikleri belirlenmiştir. Verilerin analizinde SPSS 13.0 paket programından yararlanılarak anlam düzeyi % 5 alınmıştır.

12. Betimsel İstatistikler

63 denetçinin demografik özellikler bakımından dağılımı Tablo 2’de özetlenmiştir. Denetçilerin % 89 gibi büyük bir çoğunluğu erkek denetçilerden oluşmaktadır. Eğitim düzeyi açısından bakıldığında 34 denetçi üniversite ( %54 ). 18 denetçi yüksek lisans (% 28.6) ve 11 denetçi ise doktora eğitimi (%17.5) almıştır. Aynı şekilde yaşa göre dağılıma bakıldığında ise Türkiye’deki denetçilerin daha çok 35-44 yaş arasında oldukları (%31.7) belirlenmiştir. İş deneyimi açısından bakıldığında denetçilerin, pozisyonlarının daha çok ortak (%39.7 ) ya da denetim şirketinde yönetici (%22.2) olduğu gözlenmektedir.

(13)

Tablo 2. Demografik Özellikler

TANITICI ÖZELLİKLER n % Yaş 35’in altı 16 25.4 35-44 20 31.7 45-50 9 14.3 50+ 18 28.6 Cinsiyet Bayan 7 11.1 Bay 56 88.9 Eğitim Düzeyi Üniversite 34 54.0 Yüksek Lisans 18 28.6 Doktora 11 17.5 İş Deneyimi 1 yıl altı 1 1.6 1-5 yıl 12 19.0 6-10 yıl 6 9.5 11-15 yıl 22 34.9 16+ 22 34.9 Firmadaki Pozisyon Ortak 25 39.7 Yönetici 14 22.2 Denetçi 7 27.0 Diğer 7 11.1

Etik yargılama yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yöneltilen “Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” sorusuna 50 yaş üstü denetçiler 1,5556ortalamayla isteklilik göstermiş diğer bir ifadeyle, olumsuz yargı belirtmişlerdir. Aynı şekilde 35 yaş altı denetçiler de 1,8571 ortalama ile isteklik göstermiş ve olumsuz yargıda bulunmuşlardır. 50 yaş üstü denetçilerin “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” sorusuna ise 3.0556 ortalama ile kararsızlıktan katılmaya doğru olumlu yargı söz konusudur. Ayrıca bu yargıya hemen hemen yer yaş grubunda katılım saptanmıştır.

(14)

Tablo 3. Denetçilerin Yaş Gruplarına Göre Meslek Etiği Algı Düzeyleri

Yaş

Grubu n Ortalama Minimum Maximum

1. Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” 35 altı 9 1,8571 1 5 35-44 18 2,9286 1 5 45-50 13 3,0000 1 5 50 üstü 23 1,5556 1 4 Toplam 63 2,2045 1 5

2. Aşağıdaki ifadeye ne kadar katılıyorsunuz “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” 35 altı 9 3,8571 3 4 35-44 18 3,8571 1 5 45-50 13 3,6000 1 5 50 üstü 23 3,0556 1 5 Toplam 63 3,5000 1 5

3. Denetim işini almada şirketinize ödenecek para

35 altı 9 3,7143 2 4

35-44 18 3,5000 1 5

45-50 13 3,4000 1 5

50 üstü 23 4,1111 4 5

Toplam 63 3,7727 1 5

4. Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü 35 altı 9 3,7143 2 4 35-44 18 3,2143 1 5 45-50 13 3,6000 1 5 50 üstü 23 4,0000 2 5 Toplam 63 3,6591 1 5

5. Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü

35 altı 9 3,7143 1 5

35-44 18 3,5000 1 5

45-50 13 4,4000 2 5

50 üstü 23 4,2222 3 5

Toplam 63 3,9318 1 5

6. Denetim işini almada müşterinin geçmişteki finansal yapısı 35 altı 9 3,4286 2 4 35-44 18 3,5000 1 5 45-50 13 3,6000 1 5 50 üstü 23 3,7778 2 5 Toplam 63 3,6136 1 5

7. Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü 35 altı 9 3,0000 2 5 35-44 18 3,3571 1 5 45-50 13 4,6000 4 5 50 üstü 23 3,7778 2 5 Toplam 63 3,6136 1 5

8. Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz?

35 altı 9 1,8571 1 2

35-44 18 2,0714 1 4

45-50 13 3,6000 1 5

(15)

Kolektif toplum yapılarına sahip, belirsizlikten kaçınan, erkeklik olgusu düşük ve güç mesafesi fazla olan kültürlerde bireylerin risk almaktan hoşlanmamalarının nedeni; işlerini kaybetmek ve hayatlarında belirsizlik yaşamadan hoşlanmamalarıdır. Hofstede göre kolektif toplum yapısında şekillenen birey işinden emekli olmayı hedefler ve memnun olmasa bile iş değiştirmeyi düşünmez. Araştırmamızda 1. yargıya verilen olumsuz yanıttan sonra 2. yargıya katılımın olumsuz yönde olması beklenmekteyken 2. yargıya katılım hemen her düzeyde yayılım sergilediği görülmüştür. Bu durumun denetçilerin yaş ortalamalarıyla ilişkilendirilebilir. Çalışmada; yaş ortalaması 35 yaş altı ve 50 yaş üstü olan denetçiler risk almaktan hoşlanmadıkları saptanmıştır.

Denetim işini almada şirketinize ödenecek para ile ilgili yargıda 50 yaş üstü denetçilerin diğer yaş gruplarına göre ortalamadan (3,7727) farklı olarak 4,1111’lik ortalama ile daha kesin bir yargı belirtmişlerdir. Bu durum denetçiler açısından denetim işinin kabul edilmesinde şirkete ödenecek paranın önemini vurgulamaktadır. Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü yargısında ise 35-44 yaş gurubu denetçiler 3,2143 ortalama ile kararsızlığa yakın yargıda bulunurken diğer yaş grupları daha kararlı olarak ortalama 3,6551 ortalama ile kararlılık göstermiş ve 50 yaş üstü denetçiler bu konudaki tutumlarını 4,00 ortalama ile daha net bir şekilde ifade etmişlerdir.

Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü yargısında 45-50 yaş denetçilerin diğer yaş guruplarına göre ve ortalamadan (3,9318) yüksek bir oranla (4,4) olumlu yönde bir yargıda bulundukları gözlemlenmiştir. Denetim işinin alınması aşamasında müşterinin geçmişteki finansal yapısı yargısında ise denetçiler ortalama ile 3,6136 her yaş grubunda olumlu yönde yargı belirtmişlerdir. Özellikle denetçilerin yaşı ilerledikçe olumlu yöndeki yargıların arttığı gözlenmektedir.

Denetim işinin alınma aşamasında sizin ve/veya şirketinizin ünü sorusuna, 45-50 yaş grubundaki denetçiler olumlu yöndeki yargı bildirmişlerdir. Denetçiler 3,6136 ortalama ile bu yargıya olumlu yaklaşmışlardır.

“Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz sorusuna 35 yaş altı denetçiler 1,8571 ortalama ile ve 34-44 yaş gurubundakiler de 2,0714 ile olumsuz yönde görüş belirtmişlerdir. Asıl önemli farklılığı ise 44-50 yaş gurubundaki denetçiler 3,600 ortalama ile olumlu yönde görüşlerini belirtmeleridir. Denetçilerin bu konuda farklı görüş bildirmelerinin nedeni denetim

(16)

şirketindeki pozisyon farklılıkları, yaşları, eğitim durumları, tecrübeleri ve cinsiyetleri olabilir1

Tablo 4. Denetçilerin Eğitim Düzeylerine Göre Meslek Etiği Algı Düzeyleri

Eğitim n Ortalama Minimum Maximum

Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” Üniversite 42 2,2759 1 5 Yüksek Lisans 11 1,7500 1 4 Doktora 10 2,4286 1 3 Toplam 63 2,2045 1 5

Aşağıdaki ifadeye ne kadar katılıyorsunuz “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır”

Üniversite 42 3,7931 1 5

Yüksek Lisans 11 2,5000 1 5

Doktora 10 3,4286 1 4

Toplam 63 3,5000 1 5

Denetim işini almada

şirketinize ödenecek para

Doktora 10 4,0000 3 5

Toplam 63 3,7727 1 5

Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü

Doktora 10 4,2857 4 5

Toplam 63 3,6591 1 5

müşterinin iç kontrolü

Doktora 10 4,5714 4 5

Toplam 63 3,9318 1 5

müşterinin geçmişteki finansal yapısı Üniversite 42 3,7586 2 5 Yüksek Lisans 11 2,2500 1 4 Doktora 10 4,5714 4 5 Toplam 63 3,6136 1 5

Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü

Doktora 10 4,8571 4 5

Toplam 63 3,6136 1 5

Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz? Üniversite 42 2,0690 1 5 Yüksek Lisans 11 2,6250 1 4 Doktora 10 2,7143 2 4 Toplam 63 2,2727 1 5

(17)

Etik yargılama yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yöneltilen “Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” sorusuna üniversite mezunu denetçiler 2,2759 ortalamayla, doktora mezunu denetçiler 2,4286 ortalamayla kararsızlık gösterdiklerini belirtmişlerdir. Aynı şekilde yüksek lisans mezunu denetçiler de 1,7500 ortalama ile olumsuz görüş bildirdikleri saptanmıştır.

Üniversite ve doktora mezunu denetçilerin “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” sorusuna ise 3.7931 ve 3,4286 ortalama ile katıldıkları yönünde olumlu yargı söz konusu olmakla beraber yüksek lisans mezunu denetçilerin 2,500 ortalama ile kararsızlıkları yönünde bir görüş belirtmişlerdir.

Denetim işini almada şirketinize ödenecek para ile ilgili yargıda lisans ve doktora eğitimli denetçiler 4,1034 ve 4,0000 ortalama ile olumlu yönde görüş bildirirken yüksek lisans mezunu denetçiler 2,3750 ortalama ile kararsızlıktan olumsuz yönde görüş bildirme eğilimindedirler.

Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü yargısında lisans mezunu denetçiler 3,8966 ve doktora mezunu denetçiler 4,2857 ortalama ile olumlu yönde görüş bildirirken yüksek lisans mezunları ise kararsızlığa yakın 2,2500 ortalama ile olumsuz yönde görüş bildirmişlerdir.

Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü yargısında lisans mezunu denetçiler 4,0690 ve doktora mezunu denetçiler 4,5717 ortalama ile olumlu yönde kararlı bir görüş bildirirken yüksek lisans mezunları ise kararsızlığa yakın 2,8750 ortalama ile olumlu yönde görüş bildirmişlerdir. Denetim işini almada müşterinin geçmişteki finansal yapısı yargısında ise lisans ve doktora 2,7586 ve 4,5714 ortalama ile olumlu yönde kararlı yargı belirtmekle beraber yüksek lisans mezunu denetçiler 2,2500 ortalama ile kararsızlık eğiliminde olumsuz yargıda bulunmuşlardır. Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü sorusuna cevap veren denetçilerin 3,6136 genel ortalama ile olumlu yargı belirtirken eğitim düzeylerine göre yüksek lisans mezunu denetçiler diğer eğitim düzeylerinden farklılık göstererek 2,7500 ortalama ile kararsızlığa yakın olumlu yönde görüş belirtmişlerdir.

“Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz sorusuna yüksek lisans ve doktora mezunu denetçiler olumlu yönde (2,6250 ve 2,7143 ortalama) yargı belirtmelerine karşın lisans mezunları 2,0690 ortalama ile olumsuz yönde yargıda bulunmuş ve denetçilerin genel ortalama 2,2727 ile olumsuz yargı belirtmeleri söz konusudur.

(18)

Tablo 5. Denetçilerin İş Deneyimine Göre Meslek Etiği Algı Düzeyleri

İş Deneyimi n Ortalama Minimum Maximum

Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz”

1-5 yıl 10 1,0000 1 1

6-10 yıl 12 3,7500 1 5

11-15 yıl 14 2,0000 1 5

16 ve üstü yıl 27 2,1053 1 4

Toplam 63 2,2045 1 5

Aşağıdaki ifadeye ne kadar

katılıyorsunuz “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” 1-5 yıl 10 2,7143 1 5 6-10 yıl 12 4,3750 3 5 11-15 yıl 14 3,2000 1 5 16 ve üstü yıl 27 3,5789 1 5 Toplam 63 3,5000 1 5

Denetim işini almada şirketinize ödenecek para 1-5 yıl 10 2,4286 1 5 6-10 yıl 12 3,6250 2 5 11-15 yıl 14 4,1000 4 5 16 ve üstü yıl 27 4,1579 4 5 Toplam 63 3,7727 1 5

Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü 1-5 yıl 10 2,4286 1 5 6-10 yıl 12 3,7500 2 4 11-15 yıl 14 4,1000 4 5 16 ve üstü yıl 27 3,8421 2 5 Toplam 63 3,6591 1 5

Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü 1-5 yıl 10 2,5714 1 5 6-10 yıl 12 4,5000 4 5 11-15 yıl 14 3,8000 1 5 16 ve üstü yıl 27 4,2632 3 5 Toplam 63 3,9318 1 5

Denetim işini almada müşterinin geçmişteki finansal yapısı

1-5 yıl 10 2,0000 1 4

6-10 yıl 12 4,0000 2 5

11-15 yıl 14 3,7000 2 4

16 ve üstü yıl 27 4,0000 2 5

Toplam 63 3,6136 1 5

Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü 1-5 yıl 10 2,8571 1 5 6-10 yıl 12 4,0000 2 5 11-15 yıl 14 3,7000 2 5 16 ve üstü yıl 27 3,6842 2 5 Toplam 63 3,6136 1 5

Bir denetçi olarak kayıt altına

alınmayan borçları göz ardı

edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz? 1-5 yıl 10 2,8571 1 4 6-10 yıl 12 2,6250 1 4 11-15 yıl 14 2,5000 1 5 16 ve üstü yıl 27 1,7895 1 5 Toplam 63 2,2727 1 5

(19)

Etik yargılama yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yöneltilen “Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” sorusuna iş deneyimine göre belirttikleri yargı 1-5 yıl arasındaki denetçilerde tamamen olumsuz olarak 1,0000 ortalama ile belirtilmiş, 6-10 yıl tecrübeli denetçilerde ise genel ortalamadaki olumsuz yargıdan (2,2045) farklılık göstererek 3,7500 ortalama ile olumlu yönde görüş bildirmektedirler. Üniversite ve doktora mezunu denetçilerin “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” sorusuna denetçiler 3,5000 genel ortalama ile olumlu yönde yargı belirtirken 2,7143 ortalama ile 1-5 yıl arası tecrübe sahibi denetçiler kararsızlık eğilimli olumsuz yargı belirttikleri saptanmıştır.

Denetim işini almada şirketinize ödenecek para ile ilgili yargıda denetçiler 3,7727 genel ortalama ile olumlu yargıda bulunurken 1-5 yıl tecrübeye sahip denetçiler 2,4286 ortalama ile farklılık göstererek kararsızlık eğiliminde olumsuz bir yargı belirtmişlerdir.

Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü yargısında iş deneyimine göre belirttikleri yargı bakımından 2,4286 ortalama ile 1-5 yıl tecrübe sahibi denetçiler kararsızlık yönünde görüş bildirmelerine karşın denetçilerin genel yargıları 3,6591 ortalama ile olumlu yönde yargı belirtmişlerdir.

Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü yargısında iş deneyimine göre belirttikleri yargı bakımından 2,5714 ortalama ile 1-5 yıl tecrübe sahibi denetçiler kararsızlık yönünde görüş bildirmelerine karşın denetçilerin genel yargıları 3,9318 ortalama ile olumlu yönde yargı belirtmişlerdir.

Denetim işini almada müşterinin geçmişteki finansal yapısı yargısında iş deneyimine göre 2,0000 ortalama ile 1-5 yıl tecrübe sahibi denetçiler olumsuz yönde görüş bildirmelerine karşın denetçilerin genel yargıları 3,6136 ortalama ile olumlu yönde yargı belirtmişlerdir.

Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü sorusuna cevap veren denetçilerin 2,8571 ortalama ile 1-5 yıl tecrübe sahibi denetçiler kararsızlıktan olumlu yönde görüş bildirme yönünde eğilim gösterirken diğer gruplardaki denetçiler kararlı bir şekilde olumlu yargı belirtmişlerdir.

“Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz sorusuna denetçiler 2,2727 ortalama ile kararsızlık eğilimli olumsuz yönde yargı belirtmişlerdir. 16 ve üstü yıl

(20)

tecrübe sahibi denetçiler 1,7895 ortalama ile kararlı bir şekilde olumsuz yöndeki yargılarını belirtmiş gruptur.

Tablo 6. Denetçilerin Firmadaki Pozisyonlarına Göre Meslek Etiği Algı Düzeyleri

Firma

Pozisyonu n Ortalama Min. Max.

Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz”

Firma Ortağı 34 1,4167 1 3

Yönetici 16 4,0000 1 5

Denetçi 13 2,1111 1 5

Toplam 63 2,2045 1 5

Aşağıdaki ifadeye ne kadar katılıyorsunuz

“Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır”

Yönetici 16 4,1818 1 5

Denetçi 13 3,8889 3 4

Toplam 63 3,5000 1 5

Denetim işini almada şirketinize ödenecek para

Yönetici 16 4,0000 1 5

Denetçi 13 3,5556 2 4

Toplam 63 3,7727 1 5

Denetim işini kabulünde müşteri şirketin ünü

Yönetici 16 3,9091 1 5

Denetçi 13 3,7778 2 4

Toplam 63 3,6591 1 5

Denetim işini almada müşterinin iç kontrolü

Yönetici 16 4,0000 2 5

Denetçi 13 4,0000 1 5

Toplam 63 3,9318 1 5

Denetim işini almada müşterinin

geçmişteki finansal yapısı

Yönetici 16 3,6364 1 4

Denetçi 13 3,7778 2 5

Toplam 63 3,6136 1 5

Denetim işini almada sizin ve/veya şirketinizin ünü

Yönetici 16 4,0000 2 5

Denetçi 13 3,4444 2 5

Toplam 63 3,6136 1 5

Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz?

Yönetici 16 2,0909 1 5

Denetçi 13 2,3333 1 4

Toplam 63 2,2727 1 5

Etik yargılama yaklaşımlarının belirlenmesi amacıyla yöneltilen “Sizin için anlamlı olan bir parayla %50 kaybetme %50 paranızı ikiye katlamak

(21)

üzere kumar oynamaya ne kadar isteklilik gösterirdiniz” sorusuna denetçilerin firmadaki pozisyonuna göre belirttikleri 2,2045 genel ortalama ile olumsuz yönde yargı belirtmelerine karşın işletmede yönetici olarak görev yapan denetçiler 4,0000 ortalama ile olumu yönde yargı belirtmişlerdir.

Denetçiler “Çalışanlar şirketin lehine de olsa şirketin kurallarını bozmamalıdır” sorusuna denetçiler 3,5000 genel ortalama ile olumlu yönde yargı belirtmişlerdir.

Denetim işinin alınması aşamasında şirketinize ödenecek para ile ilgili yargıda denetçiler 3,7727 genel ortalama ile olumlu yargıda bulunurken yönetici pozisyonundaki denetçiler 4,0000 ortalama ile daha kesin olumlu yargı belirtmişlerdir.

Denetim işini kabulünü aşamasında müşteri şirketin ünü yargısında firmadaki pozisyonlarına göre belirttikleri yargı bakımından 3,6591 genel ortalama ile denetçiler olumlu yönde yargıda bulunmuşlardır.

Denetim işinin alınması aşamasında müşterinin iç kontrolü yargısında firmadaki pozisyonlarına göre belirttikleri yargı bakımından 3,9318 genel ortalama ile denetçiler olumlu yönde yargıda bulunmuşlardır.

Denetim işinin alınması aşamasında müşterinin geçmişteki finansal yapısı yargısında firmadaki pozisyonlarına göre belirttikleri yargı bakımından 3,6136 genel ortalama ile denetçiler olumlu yönde yargıda bulunmuşlardır.

Denetim işinin alınması aşamasında sizin ve/veya şirketinizin ünü sorusuna cevap veren denetçilerin 3,6136 genel ortalama denetçiler firmadaki pozisyonlarına göre olumlu yönde yargı belirtmişlerdir.

“Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” cümlesine ne kadar katılıyorsunuz sorusuna denetçiler 2,2727 genel ortalama ile kararsızlık eğilimli olumsuz yönde yargı belirtmişlerdir. Yönetici pozisyonundaki denetçiler ise 2,0909 ortalama diğer pozisyondaki denetçilere oranla daha kararlı bir şekilde olumsuz yöndeki yargılarını belirtmişlerdir.

Sonuç

Denetçilerin denetim işinin alınması sürecinde yaş grupları, eğitim düzeyleri, iş deneyimleri ve denetim firmasındaki pozisyonları dikkate

(22)

alınarak meslek etiği algı düzeyleri ölçülmeye çalışılmıştır. Çalışma sonuçlarına; eğitim düzeyleri açısından bakıldığında yüksek lisans derecesine sahip denetçilerin üniversite mezunu ve doktoralı denetçilere göre verdikleri yanıtlarda daha fazla bir sapma belirlenmiştir. Bu grup denetçilerin yaş ortalamalarının düşüklüğü kültür yapımızın eğitim düzeyi arttıkça genç kuşağın daha fazla bireyci ve erkeklik olgusu yüksek bir yapıya sahip olma eğilimi gösterdiğinin bir belirtisidir. Erkeklik olgusu yüksek toplumlarda birey, iş hayatında daha girişken, sorunlardan kaçmayan, para ve maddesel gücün önemine inanan bir yapıdadır. Denetim işini alma kararında başka etkenlerin var olmasına karşın ilk sırayı kazanılacak paranın alması bu konuda etik yargılamayı da gündeme getirmektedir. Erkeklik/Kadınlık olgusu üzerine yapılan daha önceki çalışmalar kadın ve erkeğe yüklenen toplumsal roller ve ahlaki değerler ile ilgilidir. Bu çalışmalarda ahlaki değerlerin yansımasındaki farklılıklar üzerinde durulmuştur. İlk olarak Betz tarafından 1989 yılında yapılan çalışmada, erkeklik olgusu yüksek toplumlarda kişilerin daha çok güç ve maddesel başarıya önem verdikleri ortaya konulmuştur. Bir yıl sonra 1990’da Haris, kadınların ahlaki değerlerin çiğnenmesi konunda erkeklerden daha tutucu olduğunu belirlemiştir.2011 yılında yapılan bir çalışmada da; muhasebe meslek üyelerinin etik yargı düzeyi puanları arasında cinsiyete göre anlamlı bir farklılaşma görülmüş olup kadınların etik yargı düzeyi puanları, erkeklerden daha yüksek bulunmuştur. Kadınların diğer kişilerle olan ilişkilerinde olaylara sadece kendi açılarından değil, kendilerini başkalarının yerine koyarak da bakmakta olup düşünce yapısı olarak daha esnek olduğu düşünülebilir (Kutluk, Ersoy,2011).

Çalışmada sonucunda; denetçilerin risk alma eğimlerinin fazla olmadığı belirlenmiştir. Bu durum kolektif kültür yapısının bir özelliği olarak beklenen bir sonuçtur. Fakat denetim işinin alınması aşamasında ilk sırayı denetim firmasına ödenecek para miktarının alması denetçinin nesnel davranışının sorgulanmasına neden olabilir. Özellikle denetim işinden kazanılacak para miktarı denetim firmasında yönetici pozisyonunda olan denetçiler için daha ön plana çıkmaktadır. İş deneyimi artıkça kazanılacak para miktarına verilen önemin artığı belirlenmiştir. “Bir denetçi olarak kayıt altına alınmayan borçları göz ardı edebilirdim” yargısı incelendiğinde ise özellikle 35-50 yaş arası yüksek lisans ya da doktora derecesine sahip 6-15 yıl iş deneyimi olan denetçilerin bu yargıya daha olumlu baktıkları gözlenmiştir.

Özellikle kolektif kültür yapısına sahip olan ülkemizde parasal gücün önemi yadsınamaz. Yapılan araştırma sonuçları da bunu desteklemektedir.

(23)

Bu durum, denetçinin nesnelliğinin kültürel etkiler nedeniyle zedelenebileceğini ve bunun bir şekilde giderilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Denetçinin, kültürel etkilerin nesnel davranış biçimini engellemesinden arınabilmesi için bu etkilerin varlığı somut olarak ortaya konulmalı ve denetçilerce kabullenilebilir bir gerçeklik haline getirilmelidir.

Çalışma sonucu, denetçilerin denetim sürecinin her aşamasında kültürel öğelerden etkilendiklerini ve bu durumun etik algı düzeyini etkileyebileceğini göstermektedir. Elde ettiğimiz bu sonuçlar, bir birey olan denetçinin ne kadar iyi eğitim almış olursa olsun, ne kadar deneyimi olursa olsun, denetim görevini yaparken, şekillendiği ve yaşamı boyunca onu şekillendirmeye devam edecek olan kültürün olası olumsuz etkilerinden tamamen arınmasının, son derece güç olduğunu göstermektedir.

Kaynakça

Akay, Hüseyin. (2002), “Muhasebe Mesleğinde Etik”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Hakemli Dergisi Öneri, C. 5, 8 (17), İstanbul: 77-92.

Akdoğan, Habib, (2003) “Muhasebe Meslek Etiğinin Kamunun

Aydınlatılmasındaki Önemine Meslek Mensuplarının

Yaklaşımları”, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, No: 783.

Alber, Clyde Kluckhohn, (1952) “Culture: A Critical Review of Conceptions and Definitions”, ilk baskı, Harvard Press, Cambrige MA: 9-73.

Aydın, İnayet Pehlivan (2001), Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik, Pegem Yayıncılık.

Erturan, İlkay E, (2007) Denetim Süreci, Karar İkilemi, Hofstede’in Kuramı ve Denetçinin Kültürel Kimliği, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Bolu. Anadolu Üniversitesi.

F. G. Gul, (1991) “Size of Audit Fee and Perceptions of Auditors’ Ability to Resist Management Pressure in Audit Conflict Situations”, Abacus, September: 162-172.

F.A. Gul, J. Andy Y. Ng, Marian Yew Jen Wu Tong, (2003), “Chinese Auditors’ Ethical Behavior in an Audit Conflict Situation”, Journal of Business Ethics, Sayı.42: 379-392.

(24)

F.A. Gul, J. Tsui, (1992), An Empirical Analysis of Hong Kong Bankers’ Perceptions of Auditor Ability to Resist Management Pressure in an Audit Conflict Situations, Journal of International Accounting Auditing and Taxation, Cilt:1 Sayı.2:177-190.

Geert Hofstede, (1991) Cultures and Organizations, Software of the Mind, (McGraw-Hill, London,

Güredin, Ersin, (1997), Denetçinin Meslek Ahlakı, Standartlar ve

Uygulamadan Örnekler, 3.Türkiye Muhasebe Denetimi

Sempozyumu, Alanya,

Hofstede, Geert (1994), Sofware of the Mind, Britain:McGraw Hill,. J. R. Harris, (1990) Ethical Values of Individuals at Different Levels in

the Organizational Hierarchy of a Single Firm, Journal of Business Ethics, Sayı:9,

Judy S. L. Tsui (1996), Auditors’ Ethical Reasoning: Some Audit Conflict and Cross Cultural Evidence, The International Journal of Accounting, Cilt. 31 Sayı.1: 121-133.

Karabınar, Selahattin. (2005) Kültür Muhasebe Etkileşimi Açısından Muhasebe İklimi: Muhasebeye Kültürel Bakışlar, 1. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, Ekim,

Kırel, Çiğdem, (2000). Örgütlerde Etik Davranışlar, Yönetimi ve Bir Uygulama Çalışması, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi.

Kieran O. (2001), ’Hagan, Cultural Competence in the Caring Profession, (İlk Baskı. United Kingdom: Jessica Kingsley Publishers Ltd. Koter, Erhan, (1997), “Muhasebe Denetim Mesleğinde Ahlakın Yeri ve

Önemi”, 3.Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu, Alanya, Kurt, İhsan. (2002), Psikolojiden Kültüre İkinci Baskı, Eğitim Yayınları,

Konya.

Kutluk ,F. A., Ersoy, A. (2011) Muhasebe Meslek Üyelerinin Etik Yargı Düzeyleri Üzerine Bir Araştırma, Ege Akademik Bakış, 11(3): 436. M. Betz, L. O’Connell ve J.M. Shepard, (1989), Gender Difference in

Proclivity for Unethical Behavior, Journal of Business Ethics, Sayı:8,

M.L. Roxas, J.Y. Stonebeck, (1997), An Investigation of The Ethical Decision-Making Process across Varying Cultures, The International Journal of Accounting, Cilt. 32, Sayı.4: 503-535. Özel, Salih, (2000), Yeminli Mali Müşavirlik Mesleğinde Etik I, Yaklaşım

(25)

Özocak, Hulusi, (2001), Baş Melih, Muhasebe ve Denetim Mesleğinde Etik, Bağımsızlık ve Tarafsızlık, Mali Çözüm, Sayı:56.

Patterson, D, (2001), Causal Effects Of Regulatory Organizational And Personel Factors On Ethical Sensitivity, Journal of Business Ethics, 30: 123-153.

S. K. Jones, L.A. Ponemon, (1993), A Comment on A Multidimensional Analysis of Selected Ethical Issues in Accounting, The Accounting Review, , Cilt. 68 Sayı.2: 411.

Selvi, Yakup, (2000), Çev: Ahlak Kuralları ve Muhasebe Eğitimine Etkileri, Muhasebe Finansman Dergisi, Ekim.

Shaub, M.K., Finn, D.W ve Munter, P., (1993), The Effects Of Auditors' Ethical Orientation On Commitment And Ethical Sensitivity, Behavioral Research In Accounting, 5: 145-169.

TURMOB, IFAC Meslek Ahlakı Yasası Çevirisi

Türk, Zeynep (2004), Muhasebe Meslek Ahlakı, Adana, Nobel Kitapevi William E. Shafer, Roselyn E. Morris, Alice A. (2001), Ketchand, Effects

Of Personal Values On Auditors’ Ethical Decisions, Accounting, Auditing & Accountability Journal, Cilt 14, S.3: 226.