HA YAT LA RI NIN RO LÜ
Mü ber ra Bağcı Tayfur
*RO LE OF THE CHIL HO OD LI FES IN ALI ENA TI ON OF PRO TO GO NIST’S IN NO VELS DE Nİ ZİN ÇA ĞI RI ŞI, AY LAK ADAM, TU TU NA MA YAN LAR
ABS TRACT
The aim of this study is try to put for ward re la ti ons hip bet we en child ho od and prob le ma tic as pects of pro ta go nists in no vels De ni zin Ça ğı rı şı of Ke mal Bil ba şar, Ay lak Adam of Yu suf Atıl gan and Tu tu na ma yan lar of Oğuz Atay. It is se -en that; ob ses si on of pro to go nist’s and va ri ous fa ir, se xu ality prob lems, fat her of hos ti lity and mot her of de vo ti on is re la ted with chil dho od li fe. The events that the se pe op le ex pe ri ed in tho se days had ef fec ted them de eply and had a sig ni fi cant inf lu en ced on the ir fu tu re. So me of prob le ma tic as pects are be co ming mo -re sig ni fi cant by the help of con si de -red psycho analy tic ap pro ach.
Key words: De ni zin Ça ğı rı şı, Ay lak Adam, Tu tu na ma yan lar, psycho analy tic,
ali ena ti on, child ho od li fe.
ÖZET
Bu ça lış ma da Ke mal Bil ba şar’ın De ni zin Ça ğı rı şı, Yu suf Atıl gan’ın Ay lak Adam ve Oğuz Atay’ın Tu tu na ma yan lar ro man la rın da ki baş ki şi le rin prob lem li yan la rı ile ço cuk luk dö nem le ri ara sın da ki iliş ki or ta ya kon ma ya ça lı şıl mış tır. Söz ko nu su ro man lar da ki baş ki şi le rin an ne düş kün lü ğü, ba ba düş man lı ğı, cin sel lik ko nu sun da ki prob lem li yan la rı ile çe şit li kor ku ve ta kın tı la rı nın ço cuk luk ha yat la -* Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Söz et ti ği miz ro man lar da ya ban cı laş ma ko nu su nu ele alan di ğer önem li ça lış ma lar için bkz. Ah met Ok tay, “İki Taş ra lı: Bil ba şar ve Atıl gan’da Ya ban cı laş mış Bi rey Üs tü ne Not lar”, Yaz ko Ede bi yat, nr. 29, Mart 1983, s. 92; Ber na Mo ran, Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış 2, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1990, s. 196237; Ala at tin Ka ra ca, “Çağ daş İn sa nın Bu na lı mı ve Oğuz Atay’ın Hikâye le ri”, Mil li Eği
tim, Sa yı: 95, Mart 1990, s. 6166; Ali İh san Kol cu, Yu suf Atıl gan’ın Ro man Dün ya sı, To ros lu Ki tap
-lı ğı, İs tan bul, 2003, 200 s.; Ay ten Coş ku noğ lu Be ar, “Yu suf Atıl gan’ın Ro man la rın da Ya ban cı laş ma”,
Türk Di li, Sa yı: 658, Ekim 2006, s. 341-348; Or han Gü dek, “Bir Mu ka ye se De ne me si: ‘Ye ral tın dan
Not lar’ ve ‘Ay lak Adam’ Ro man la rın da Mo dern İn sa nın Yal nız lı ğı ve Ya ban cı laş ma sı”, Türk Ede bi
-ya tı, Sa yı: 401, Mart 2007, s. 44-49.
rı ile iliş ki li ol du ğu gö rül mek te dir. Bu ki şi le rin o gün ler de ya şa dı ğı olay lar bi lin çalt la rın da de rin iz ler bı rak mış ve son ra ki ya şam la rı nı da önem li öl çü de et ki -le miş tir. Bu prob -lem li yan la rın bir kıs mı psi ka na li tik yak la şım la e-le alın dı ğın da da ha an lam lı ha le gel mek te dir.
Anah tar ke li me ler: De ni zin Ça ğı rı şı, Ay lak Adam, Tu tu na ma yan lar, psi ka na li
-tik, ya ban cı laş ma, ço cuk luk ha ya tı. ...
“De ni zin Ça ğı rı şı, Ay lak Adam ve Tu tu na ma yan lar’da Ya ban cı laş mış Ki şi ler” (Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan, s. 313-337) baş lık lı ya zı mız da Ke mal Bil ba şar, Yu suf Atıl gan ve Oğuz Atay’ın adı ge çen ro man la rı nı ele ala rak bu ro man lar da ki ka rak ter le rin ya ban cı laş ma sı nı in ce le me ye ça lış mış tık. Bu ça lış ma sı ra sın da söz ko nu -su ki şi le rin ya ban cı laş ma sın da, ço cuk luk ha yat la rı ve ai le vi iliş ki le ri nin de önem li öl çü de et ki li ol du ğu dik ka ti mi zi çek miş ti. Bu du ru mun on la rın psi ko lo ji le ri ne et ki si, kap sam lı bir ko nu ol du ğu için ay rı bir ya zı da ele al ma yı uy gun gör dük.
Söz et ti ği miz ro man lar da ya ban cı laş ma ko nu su çe şit li ça lış ma lar da müs ta kil bi çim de ele alın mış tır. An cak bu ro man la rı bir ara da ve bir bi riy le kar şı laş tı ra rak de ğer len di ren bir ça lış ma ya pıl ma mış, ya ban cı laş ma ile ço cuk luk ha yat la rı ara sın da ki iliş ki de de tay lı bir şe kil de in ce len me miş tir. Biz bu ça lış ma mız da bu nu yap ma ya ça lı şa -ca ğız1.
Söz ko nu su ki şi le rin ço cuk luk ha yat la rı ile olan iliş ki le rin den söz eder ken za -man za -man psi ka na li tik eleş ti ri ku ra mı nın ve ri le rin den de fay da la na ca ğız. Fre ud’un bi lin çal tıy la il gi li ça lış ma la rı so nu cu or ta ya çı kan psi ka na li tik eleş ti ri yön te mi, dört ana un su ru ele alır: ese rin ya za rı nı, içe ri ği ni, bi çim sel ya pı sı nı ya da oku ru nu (Eag le ton, s. 218). Biz bu ra da psi ka na li tik ede bi yat eleş ti ri si ne ese rin içe ri ği ni ve eser de -ki -ki şi le rin psi ko lo ji si ni açık la mak ama cıy la baş vu ra ca ğız.
Psi ka na li tik eleş ti ri yön te min de “bi lin çal tı” ya da “bi linç dı şı” kav ram la rı önem li yer tu tar. Çün kü Fre ud’a gö re in san lar top lum ha ya tı na uy mak için bir ta kım is tek le ri ni bas tır mak zo run da ka lır ve ger çek ha yat ta ka vu şa ma dı ğı bu is tek le ri ni bi lin çal tı na iter, bun la rı ha yal kur ma yo luy la el de et me ye ça lı şır lar (Mo ran, 1994: s. 135). Fre ud’a gö re bü tün in san dav ra nış la rı nın te mel gü dü sü acı dan kaç mak ve haz al mak tır. Oy sa top
-lum bas kı sı, ça lış ma zo run lu lu ğu, geç miş te ya şa dık la rı so nu cu or ta ya çı kan “ger çek lik il ke si”, “haz il ke si”ni bas tı rır; bu da ki şi nin mut suz, hat ta has ta ol ma sı na se bep olur (Eag le ton, s. 189). Ele al dı ğı mız her üç ro man da da baş ki şi le rin bu na lım lı, ta kın tı lı ve prob lem li hal le ri nin te me lin de ai le ha yat la rı nın yat tı ğı gö rül mek te dir. Söz ko nu su ro -man lar da ço cuk lu ğa ait sah ne le rin olum suz ha tı ra lar dan iba ret ol ma sı dik kat çe ki ci dir. Ki şi le rin ço cuk ken ya şa dık la rı, bi lin çal tın da de rin iz ler bı rak mış tır. Bu nu çe şit li çağ rı -şım lar yo luy la sık sık ha tır la dık la rı ço cuk luk anı la rın dan an la ya bi li yo ruz.
Ke mal Bil ba şar’ın De ni zin Ça ğı rı şı ro ma nı nın baş ki şi si olan Öğ ret men, son beş yı lı nı kü çük bir ka sa ba da çe şit li sı kın tı lar la ge çir miş tir. Bel ki de yir mi beş ya şı na ka -dar ya kın dan ta nı dı ğı ve di ya log kur du ğu tek ka dı nın an ne si ol ma sı do la yı sıy la ona çok düş kün dür ve ro man bo yun ca on dan pek çok kez söz eder. An ne si ni ve ço cuk lu -ğu nun hu zur lu gün le ri ni sık sık ha tır lar:
Ço cuk lu ğu mun yağ mur lu, fır tı na lı ge ce le rin de, an ne min göğ sü ne em ni yet le sı ğın dı ğı mı ve mı şıl mı şıl uyu du ğu mu ni çin ha tır lı yo rum? (Bil ba şar, 1943: s. 117).
Çe şit li kor ku la rı ona ha ya tı ze hir et ti ğin de yi ne an ne si ak lı na ge lir:
İçim de hiç bir şüp he nin göl ge si bu lun ma yan o ço cuk luk gün le rin de bir an ne şef ka ti nin te sel li si ne sa hip ol mak ve şim di en ka ran lık ız dı rap gün le rim de yal nız kal mak, bir an ne eli nin ok şa yı şın dan bi le mah rum bu lun mak ne te cel liy di. (Bil ba şar, 1943: s. 26).
Bu du ru mun tu haf lı ğı nın ken di si de far kın da dır:
Ge ce nin ya rı sın dan son ra, baş ka la rı nın da imi saa det le ri ni kıs ka nan ve ih ti yar ana sı nın di zin de ya ta ma dı ğı için ban yo oda sı na ka pa na rak ağ la yan bu dün ya da kaç adam bu lu na -bi lir di? (Bil ba şar, 1943: s. 26).
Ço ğal tı la bi le cek bu gi bi ör nek ler de Öğ ret men’in her sı kın tı lı du rum da an ne si ni dü şün dü ğü ve be ra ber ol du ğu ka dın lar da an ne si ne has özel lik le ri ha tır la dı ğı ya da ara dı ğı gö rül mek te dir.
Yu suf Atıl gan’ın Ay lak Adam ro ma nı nın baş ki şi si C.’de de an ne ve tey ze ye aşı rı düş kün lük söz ko nu su dur. An ne si, C. bir ya şın day ken öl müş tür; bu se bep le o, an ne si ne da ir faz la bir şey ha tır la maz. Bil di ği tek şey an ne si nin gü zel, ma vi göz le ri ol du ğu dur, bu nu da tey ze sin den öğ ren miş tir. C. ma vi göz lü ka dın lar dan hoş lan ma se be bi nin bu ol du ğu nu dü şü nür. An ne si nin ölü mün den son ra C.’yi tey ze si bü yüt müş -tür. C. onu “kıs kanç, ben cil bir sev giy le” sev di ği ni söy ler. Hep onun la yal nız kal mak is ter, bu du ru mu bo zan her ke se, özel lik le de ba ba sı na çok kı zar. Ba ba sı nın ev de ol du ğu gün le ri “azap” ola rak gö rür. Öğ ret men’in hu zu ru ara dı ğın da an ne si nin göğ sün -de ya da di zin -de yat tı ğı za man la rı ha tır la ma sı gi bi C. -de tey ze si nin ku ca ğı nı, onun ko ku su nu unu ta maz. Ha ya tı bo yun ca o ko ku yu, o ku ca ğın ra hat lı ğı nı, hu zu ru nu arar. “Şa şı ka dın” ola rak söz et ti ği bir ha yat ka dı nı, çe şit li çağ rı şım lar la ona tey ze si ni ha tır la tır. O ka dı nı gör dü ğü za man lar da âde ta tey ze si nin ko ku su nu du yar; onun di zin
de yat tı ğı hu zur lu gün le re gi der. Yi ne ko ku yo luy la ge len bir di ğer çağ rı şım ise sev -gi li si Ay şe ile ye mek yer ken olur. Ye me ğin ko ku su ona kü çük ken tey ze siy le baş ba şa ye dik le ri ye mek le ri ha tır la tır.
Her ne ka dar “Hu zu ru nu ya şa dı ğı gün de bu la ma yan in sa na kur tu luş yok” de se de C. sık sık ço cuk luk anı la rı nı dü şü nür. Za man za man ço cuk lu ğu nun geç ti ği ma hal -le ye gi der, otur duk la rı evin önün den ge çer. Hat ta gün -ler ce ta kip et ti ği ve ta nış mak için uy gun za man ve mekânı kol la dı ğı Gü ler ad lı kız la ilk kez ko nuş mak için seç ti -ği yer de ço cuk ken tey ze si nin ku ca ğın da ol du ğu hu zur lu gün le ri ha tır la tan so kak tır. Kı sa ca sı o, bir lik te ol du ğu bü tün ka dın lar da an ne si nin ye ri ne koy du ğu tey ze si nin ya -nın da ol du ğu za man lar da ki mut lu lu ğu arar.
Söz ko nu su iki ro man da ki an ne-ço cuk di ya lo ğu nu Oi di pus komp lek si ne gö re yo rum la ya bi li riz. Bu na gö re an ne be de nin den ay rı lan er kek ço cuk, ha ya tı nı ona ulaş -ma ha ya liy le ge çi rir. Bu na ula şa -ma ya ca ğı nı an la yın ca ye ri ne baş ka şey ler koy -ma ya ça lı şır, ken di si ni boş luk ta his se der, ki şi sel bü tün lü ğü nü sağ la mak ta zor la nır. Çün kü bu son suz öz le mi gi de re bi le cek hiç bir şey yok tur (Eag le ton, s. 206207). Er kek, an ne siy le il gi li duy gu la rı nı bi lin çal tı na iter ve bu duy gu lar fark lı şe kil ler de bi linç dü ze yi ne çık ma ya ça lı şır. Bu nun la baş ede bi len ler nor mal bir ha yat sü rer, an ne ha ya li -ne bağ lı ka lan lar da ise ba zı ruh sal has ta lık lar gö rü lür (Kap lan, 1997: s. 491).
Oğuz Atay’ın Tu tu na ma yan lar’ın da ise Se lim’in an ne si ne de ğil, an ne si nin ona çok düş kün ol du ğu nu gö rü rüz. Se lim, an ne si nin ken di si ne olan il gi sin den –bi raz da ser ze niş le– sık sık söz eder:
On ye di ya şı ma ka dar be ni yı ka dı; bü tün im ti han lar dan ön ce, sa bah la ra ka dar an lat tı ğım ders le ri din le di. Yal nız ba şı ma ça lış ma alış kan lı ğı edi ne me dim bir tür lü. Ruh dok tor la rı da bu sa tır la rı oku sa lar, bil giç bir ta vır la pis pis sı rı tır lar. (Atay, 1997: s. 635).
Se lim’in prob lem li bir ço cuk luk ha ya tı ol muş tur. Bir yer de Se lim şöy le der: “Ço cuk lu ğu mu ha tır lı yo rum: Ya şa ma dı ğım ço cuk lu ğu mu.” (Atay, 1997: s. 644). Bir baş ka yer de bir ar ka da şı Se lim’in in ti ha rın dan söz et ti ği bir mek tup ta şun la rı söy ler:
Se lim de be nim gi bi muz da rip bir ruh tu. Be nim gi bi ka pa lı bir ço cuk luk dev re si ge çir di -ği için çev re siy le uyu şa maz ve be nim gi bi bu bo zu cu çev re ye bü yük tep ki ler gös te rir di. (Atay, 1997: s. 421).
Bu nun la bir lik te yi ne de Se lim tıp kı Öğ ret men ve C. gi bi ço cuk luk gün le ri ni öz -ler:
Dün ya ya bir da ha ge li şin de
Ço cuk ve kor ku suz ya şa mak is ter sü rek li.
Bü yü mek, yal nız tu tu nan la ra ge rek li. (Atay, 1997: s. 124)
Bir baş ka dik kat çe ki ci du rum ise her üç ro man da da baş ki şi le rin ba ba la rı nı bir ta kın tı ha li ne ge tir miş ol ma la rı dır. De ni zin Ça ğı rı şı’nda Öğ ret men, da ha son ra ay rın
tı lı şe kil de söz ede ce ği miz gi bi, çe şit li kor ku la rı nın kay na ğı ola rak gör dü ğü için, za yıf bir ki şi lik ol du ğu için, in ti har et ti ği için ba ba sın dan nef ret eder. En bü yük kor ku -su ona ben ze mek tir.
Ay lak Adam’da C. de ba ba sın dan nef ret eder. Nef re ti nin se bep le rin den bi ri C.’nin çok sev di ği, hiç kim sey le pay laş mak is te me di ği tey ze si ile ba ba sı ara sın da bir iliş ki ol du ğu nu öğ ren me si dir. C. he nüz bu iliş ki yi öğ ren me miş ken bi le ba ba sı nı sev mez, onun iş ten eve gel me si ni hiç is te mez. O ka dar ki eve gel di ği ak şam lar içi nin ka rar dı -ğı nı, gel me di ği ak şam lar da iş tah la ye me ği ni ye di ği ni söy ler. Bu nun se be bi tey ze si ni pay laş mak is te me me si dir. Bu üzün tü sü nü yıl lar son ra şu cüm le le riy le ifa de eder:
He men her ge ce ba bam eve gi rer gir mez be ni, tey zem le oy na dı ğım oyun lar dan, ma sal la -rın mut lu lu ğun dan ayı rır dı. ‘Ço cu ğu ya tır!’ der di. Bü yük se vinç ler den bü yük ke der le re bir den ge çi şi öğ re ni yor dum. Çün kü onun ku ca ğın day ken ba ba mın var lı ğı nı unut muş olur dum. Ya tak ta, be ni on dan ayır ma sın da ki hak sız lı ğı dü şü nür düm. (Atıl gan, s. 178-9).
Çap kın bir adam olan ba ba sı nın ma ce ra la rı sa de ce C.’nin tey ze siy le sı nır lı kal -ma mış, ev de ki hiz met çi ler le de kı sa sü re li iliş ki ler ya şa mış, bu yüz den ev de sü rek li hiz met çi de ği şir ol muş tur. C. ba ba sı nı bir çok kez ev de ki hiz met çi le ri sı kış tı rır ken gör müş, bu du rum ço cuk luk mu hay yi le sin de si lin mez iz ler bı rak mış tır. Bu man za ra la ra ta nık ol du ğu için ba ba sın dan pek çok kez to kat ye miş, hat ta bir ke re sin de ku la -ğı yır tıl mış tır. Bu nun la bir lik te C. bu gi bi du rum lar da ba ba sı nın ra ha tı nı ka çır mak için bi le rek or ta lık ta do laş tı ğı nı ve ye di ği to kat lar dan âde ta se vinç duy du ğu nu söy ler. Çün kü bu to kat lar onu “ba ba yı sev me mek”ten kay nak la nan vic dan aza bın dan kur ta rır. İle ri ki yıl lar da sar hoş olup sız dı ğı bir gün gör dü ğü rü ya, onun ba bay la il gi li ta kın -tı sı nın kay na ğı nı açık ça or ta ya ko yar:
Be yaz ön lük lü bir ka dın ona doğ ru ko şup önün de du ru yor. ‘Ah’ di yor. ‘Ba ban san dım se ni. Si zin ev de hiz met çiy dim ben. Tıp kı ba ban gi bi sin. Bir bı yık la rın ek sik.’ ‘De fol, ba ba -ma ben ze mem ben.’ ‘Ni ye kı zı yor sun? Ba ba ya çek mek kö tü bir şey mi? Ya -man adam dı se nin ba ban.’ ‘De fol. İs te mi yo rum.’ ‘İs te sen de is te me sen de onun gi bi sin sen. Bak na sıl ba kı yor sun ba cak la rı ma!’ ‘Ha yır, ha yır, sus!’ (Atıl gan, s. 29-30).
Bü tün bu ya şa dık la rı do la yı sıy la C. ha ya tı nı “ba ba sı gi bi ol ma mak” üze ri ne kur muş tur. “Ka dın düş kü nü” ola rak ni te le di ği ba ba sı na, ço cuk lu ğun dan iti ba ren “kor kuy la ka rı şık bir iğ ren me” du yar. O ka dar ki ba ba sı bı yık lı ol du ğu için C. bı yık bı rak -mak is te mez, ba ba sı oku ma sı nı is te me di ği için C. oku -mak is ter. Kü çük ken ne ol -mak is te di ği so rul du ğun da iş ada mı ve ko mis yon cu ol ma ya ca ğı nı söy ler, çün kü ba ba sı ko -mis yon cu dur ve C.’nin işa da mı ol ma sı nı is te mek te dir. Bü tün bu ör nek le rin ya nı sı ra C.’nin şu cüm le le ri ba ba sı na olan duy gu la rı nı açık bir şe kil de gös te rir:
Okul dan su ra tım da çü rük ler, tır nak ya ra la rıy la dön dü ğüm gün ler ba bam ‘Gö rür sü nüz, adam ol ma ya cak bu ço cuk’ der di. Ko nuş maz dım. Se vi nir dim. Ba bam adam sa ben ol ma -ya cak tım. (Atıl gan, s. 180).
C. ha ya tı bo yun ca ba ba sıy la il gi li olum suz iz ler den kur tul ma ya ça lı şır, hat ta bir gün ba ba sı nın adı nı so ran bi ri ne “unut tum” di ye ce vap ve rir. Ama ya şa dık la rı nı unut ma yı ba şa ra maz, ba ba sı na kar şı o ka dar öf ke li dir ki ba zen rü ya sın da onu öl dür dü ğü nü gö rür. Ger çek ten ölüm ha be ri ni al dı ğın da ise içi ni bir “kur tu luş ra hat lı ğı” sar dı ğı -nı söy ler.
Atay’ın Tu tu na ma yan lar’da ol du ğu ka dar ba zı hikâye le rin de de ai le ha ya tı ve ba ba-ço cuk iliş ki si prob lem li ki şi ler dik ka ti çe ker. Kor ku yu Bek ler ken ad lı ki ta bın da yer alan “Unu tu lan” hikâye sin de de baş ki şi nin an ne ve ba ba sı bir bi ri ni hiç sev me miş ve an la ya ma mış tır. O ka dar ki me zar da bi le yan ya na ol mak is te mez ler2. Ay nı ki tap -ta ki “Ba ba ma Mek tup” hikâye si de ba ba mo ti fi açı sın dan il gi çe ki ci dir3. Hikâye, baş -ki şi nin ölen ba ba sı na yaz dı ğı bir mek tup şek lin de dü zen len miş tir. Mek tup sa hi bi nin ha yat ta ol ma ma sı do la yı sıy la an la tı lan lar da ha çok bir iç ko nuş ma ya da he sap laş ma gö rü nü mü arz eder. “Bir bi ri mi zi hep böy le an la ma dan sev dik” cüm le si ba ba-oğul iliş ki si ni özet le mek te dir. Baş ki şi hikâye bo yun ca ken di si ni ba ba sıy la kar şı laş tı rır, ben zer yan la rın dan söz eder ken bi le as lın da fark lı lık la rı nı vur gu lar. Ba ba sı nın ya şa dı ğı dö nem de “bi lin çal tı”, “va ro luşçu bu na lım”, “Oi di pus komp lek si” gi bi ta nım la ma la ra ka fa yor ma dı ğı nı be lir tir ken ku şak far kı nın ya nı sı ra ha ya ta ba kış la rı nın fark lı lı ğı da vur gu la nır. Hikâye nin son dan bir ön ce ki cüm le si nin “Ge ne de so nun da sa -na bü tü nüy le ben ze mek ten kor ku yo rum ba ba cı ğım: ya ni ben de so nun da se nin gi bi öle cek mi yim” (Atay, 1988: s. 171) ol ma sı, hem ba ba ya ben ze me hem de ölüm kor -ku su nu ifa de et mek te dir.
Tu tu na ma yan lar’da Tur gut ve Se lim’in de ba ba la rıy la il gi li prob lem le ri var dır. Tur gut’un okul da al dı ğı eği tim ve ba ba sı nın ye tiş tir me tar zı çe liş mek te dir. Ba ba sı “mek tep, elif ba…” der ken Tur gut’un öğ ret me ni “okul, al fa be…” der. Tur gut’un ba ba sıy la öğ ret me ni ara sın da ki fark lı yak la şım lar dan ka fa sı ka rı şır. Ba ba sı ile öğ ret me ni nin an laş tık la rı tek nok ta her iki si nin de Tur gut’a sık sık “Sen an la maz sın.” de me le ri dir. Se lim de “ya rı mü nev ver” bir ba ba sı ol ma sı do la yı sıy la Tur gut’un ba ba sı ba kı mın dan pek de ta lih li ol ma dı ğı nı ifa de eder. As lın da Se lim’in de ba ba sı ile di ya lo ğu iyi de ğil dir. Se lim’in mi zahî bir üs lup la ki şi sel ta ri hi ni ver di ği “Dün, Bu gün, Ya -rın” üst baş lık lı şar kı lar da ki ba zı kı sım lar ba ba sıy la an ne si ara sın da prob lem li bir iliş ki ol du ğu nu gös te rir:
... ön ce atı na Son ra ka dı na ta pan Hun gi bi Nu man Işık
(Oy sa ilk yıl la rın da an ne me na sıl âşık.) (Atay, 1997: s. 117).
Şar kı nın de va mın da yi ne ben zer bir ör nek var dır:
Ak şam olur gü neş ba tar
Ba bam hep an ne me ça tar. (Atay, 1997: s. 125).
2 Ben zer bir cüm le “Ba ba ma Mek tup” hikâye sin de de yer alır. Bkz. (Atay, 1988: s. 159-171). 3 Bu hikâye nin tas la ğı Atay’ın Gün lük’ün de de yer al mak ta dır. Bkz. (Atay, 1987: s. 76-88).
Se lim, gün lü ğün de de ba ba sıy la ev len me sin den do la yı an ne si ni suç la yan ifa de -ler kul la nır. Se lim’e gö re ha ya tı bo yun ca çal kan tı lı bir ruh ha li için de bu lun ma sı nın se be bi, çok fark lı ka rak ter le re sa hip iki in san olan an ne ve ba ba sı nın ev len me si dir.
Se lim, ha yalî ola rak yaz dı ğı pi ye si ne ko nu ola rak ba ba sı nı seç miş tir. Bu pi yes te “za lim bir ba ba nın elin den çek ti ği acı la rı ve bu acı la ra ses siz ce bo yun eği şi ni” an la tır. Pi ye sin baş ki şi si, ya ni Se lim’in ba ba sı in ti har eder. Tur gut bu nu Se lim’in ba ba sı na duy du ğu öf ke nin tat mi ni ola rak yo rum lar. Ha yalî pi ye sin son la rın da yer alan Se -lim’in ti ra dın dan bu öf ke nin se bep le ri ni an la rız. Bir hay li uzun ol ma sın dan do la yı hep si ne bu ra da yer ve re me ye ce ği miz bu söz le rin bir kıs mı nı bu ra ya al mak Se lim’in ba ba ya olan öf ke si nin bü yük lü ğü nü ser gi le mek ba kı mın dan fay da lı ola cak tır:
… ba ba ben ar tık bu ev de ya şa mak is te mi yo rum yıl lar dır ru hu mu zu öl dür dün bu ev ha ya tın da bir ro man oku ma dın bir si ne ma ya gi dip he ye can lan ma dın be ni ve an ne mi bu çir kin eş ya nın içi ne hap set tin ye mek ten ve uyu mak tan baş ka bir şey dü şün me din ben de bü tün duy gu lar se nin bu inat çı duy gu suz lu ğu na kar şı ge liş ti ku ru man tı ğın la içi mi zi ku rut tun sa na ben ze yen ta raf la rım dan el le rim den ayak la rım dan uta nı yo rum ih ti
-yar la yın ca sa na ben ze mek ten kor ku yo rum4 kö tü lük ede me ye cek ka dar kı sır ka fan da yal nız bi zim için yap tık la rı nın def te ri ni tut tun ba na al dı ğın ilk el bi se den ver di ğin son harç lı ğa ka dar has ta lı ğım da uy ku suz kal dı ğın ge ce le rin he sa bı na ka dar kay det tin bu ağır ha va lı evin içi ni gü zel bir mü zik se siy le bir ki tap la süs le me me izin ver me din na sıl sa eve gi ren bü tün gü zel lik le rin bi rer bi rer yok olu şu nu ka yıt sız bir sa bır la sey ret tin ka nar yam öl dü ğü za man bir ye ni si ni al ma dın çi çek ler so lun ca boş sak sı la rı bal ko na ta şı dın hiç duy dun mu he di ye di ye bir sö zün ol du ğu nu in san la rın bir bi ri ne al dık la rı ve ge nel lik le ço cuk la rı se vin di ren he di ye bir gün elin de bir ba lon la eve dön dün mü yap tı ğım re sim ler için ağ zın dan çak tı ğın çi vi le re dik kat et du var la rı ber bat edi yor sun sö zün den baş ka bir söz çık tı mı bu ev de sen den baş ka var lık la rın ya şa dı ğı nı hiç dü şün dün mü ben bir ki tap okur ken ne oku yor sun di ye bir so ru sor dun mu be ni elim den tu tup bir gün par ka gö tür -dün mü sa de ce o so ğuk man tı ğın la ten kit et tin5(Atay, 1997: s. 509-510).
Di ğer iki ro man dan söz eder ken Öğ ret men ve C.’de ba ba ya ben ze me me nin bir fik ri sa bit ha li ne gel di ğin den söz et miş tik. Bu ro man da da Se lim’in ay nı ta kın tı ya sa hip ol du ğu nu söy le ye bi li riz. Yu ka rı da ki alın tı da ge çen cüm le le re ila ve ola rak Tur -gut’un şu söz le ri, Se lim’in ba ba sı na his set tik le ri ni açık ça gös te rir:
Ba ba sı nın yü re ği ne ver di ği sı kın tı yı an lat tı. An ne si ne hep söy le nir miş ba ba sı. Ku lak la rı bu ho mur dan ma lar la do luy du. Bir gün ay na ya bak mış; ye ni bı yık bı rak ma ya baş la dı ğı
4 Ba ba ya ben ze me kor ku su çe şit li eser ler de fark lı bi çim ler de kar şı mı za çık mak ta dır. Me se la R. Nu -ri’nin Acı mak ro ma nın da da Zeh ra ba ba sı Mür şit’e ben ze me mek için gay ret sarf eder. Bu ro man da çi zi len ba ba ima jı, onun gi bi ol ma mak ar zu su, ira de li bir genç öğ ret me ni ya ra tır. Bu ra da söz et ti ği miz ro man lar da ise ba ba ya ben ze me kor ku su, fark lı ol ma ça ba sı baş ki şi yi pa sif leş ti rir.
5 Me tin de ta ra fı mız dan ya pı lan vur gu lar da ba ba nın oto ri te si ne dik kat çe kil mek te dir. Ço cuk şah si ye ti ni ka zan mak için bu oto ri te yi yık mak zo run da dır. Baş ki şi ba ba sı nı il gi siz lik le ve ken di si nin son ra dan ka zan dı ğı bir ta kım zevk le re sa hip ol ma mak la suç lar. Ba ba yı suç la ma, on dan utan ma, ona du yu lan nef -ret baş ki şi yi onun gi bi ol mak tan kork ma ya sü rük ler.
sı ra lar da. Ba ba sı nı gö rür gi bi ol muş ay na da, ba ba sı nın genç lik re sim le ri ni. Kork muş. ‘ba ba ma ben ze ye ce ğim so nun da’ di ye sız lan dı. (Atay, 1997: s. 454).
Ba ba ya ben ze mek bir ya na, bir çok yö nü nü onay la ma dı ğı bir ba ba nın oğ lu ol mak bi le Se lim’e ız dı rap ve rir. “Zen gin bir kız la ev len me mi is te yen in san be nim ba bam dı. Ben de aşa ğı lık bir ta raf ol ma lı.” (Atay, 1997: s. 611) cüm le le ri bu nun is pa tı dır.
Söz et ti ği miz üç ro man da da ba ba nef re ti, an ne ye ya da onun ye ri ne ko yu lan bir ka dı na aşı rı düş kün lük, sı kın tı lı du rum lar da an ne yi ve ço cuk lu ğun hu zur lu gün le ri ni ha tır la ma gi bi du rum lar yi ne Fre ud’un “Oi di pus komp lek si”ni dü şün dü rür. Bi lin di ği gi bi Fre ud, ço cu ğun an ne ve ba ba sı ile iliş ki si nin ço cu ğun son ra ki ha ya tı nı be lir le di -ği, ço cu ğun ilk cin sel is tek le ri ni an ne ye kar şı duy du ğu, bu yüz den de ba ba sı nı ra kip ola rak gör dü ğü hat ta onun ölü mü nü is te di ği gö rü şü nü sa vun muş tur (Mo ran, 1994: s. 137). Fre ud’un bir des tan ki şi sin den mül hem ad lan dır dı ğı bu du rum Türk ede bi ya tı nın baş lan gı cın da da mev cut tur. Or hun ya zıt la rın da bi le gö rü le bi le cek bu mo tif, De de Kor kut’ta ve ma sal lar da çok ge çer. Kah ra ma nın şah si ye ti ni bul ma sı için ba ba bas -kı sın dan uzak laş ma sı ge re kir (Kap lan, 1985: s. 22)6. Ba ba-ço cuk (özel lik le oğul) iliş ki si dün ya ede bi ya tı nın ya nı sı ra Türk ede bi ya tın da da bir çok eser de ele alın mış -tır. Tan zi mat dö ne min de ki ro man lar dan iti ba ren il gi gö ren bu te ma7, mo der nist ede -bi ya tın et ki siy le özel lik le 1960’lar dan son ra yay gın lık ka za nır.
Tu tu na ma yan lar’da Se lim, psi ka na li tik yak la şı mı ala ya ala rak:
Baş par ma ğı nı em di, ev de kop tu kı ya met
Ona gö re obur luk, Fre ud’a gö re şeh vet (Atay, 1997: s. 164)
der. Se lim’in ifa de sin de psi ki yat rik yo rum lar la bir alay söz ko nu su dur. Se lim ken di du ru muy la Fre ud’un gö rüş le ri ara sın da ki iliş ki nin far kın da dır. Bu far kın da lık la di ğer iki baş ki şi den ay rı lır.
Se lim, ken di si ni ra hat sız eden bir ta kım duy gu la rı nın yal nız ca li bi doy la açık lan ma sı nın doğ ru ol ma dı ğı nı be lir tir. Bu nun la bir lik te söz ko nu su üç ro man da ki baş ki -şi le rin cin sel lik le il gi li tu tum la rın da ço cuk ken ya şa dık la rı nın et ki li ol du ğu da açık ça gö rül mek te dir. Fre ud’a gö re cin sel li ğin te me li ço cuk lu ğa, hat ta be bek li ğe da ya nır. Oi di pus komp lek si ni aşan ço cuk ba ba sıy la ba rı şır, ken di ni onun la öz deş leş ti rir (Eag le ton, s. 193). Do la yı sıy la söz ko nu su ro man lar da ba ba düş man lı ğı nı sür dü ren baş ki şi le rin bu komp lek si aşa ma dı ğı dü şü nü le bi lir. Ay rı ca Fre ud, bu komp lek si at la ta ma yan ço cu ğun an ne si ni bü tün ka dın im ge le rin den fark lı bir yer de tut tu ğu için cin -sel ha ya tı nın da prob lem li ola ca ğı nı be lir tir. Bu du rum baş ki şi le rin prob lem li cin -sel ha yat la rı nı da açık lar.
6 Bu ko nu da ay rı ca bkz. Fu zu li Ba yat, “Mi to lo jik Zıt lık Pa ra dig ma sın da Ba baOğul Mü ca de le si”, Ulus
-la ra ra sı Sos yal Araş tır ma -lar Der gi si, Kış 2009, s. 63-70.
7 Tan zi mat dö ne min de ba ba-oğul iliş ki si için bkz. Ja le Par la, Ba ba lar ve Oğul lar, İle ti şim Ya yın la rı, 3. b., İs tan bul, 2002, 157 s.
De ni zin Ça ğı rı şı’nda Öğ ret men’in cin sel lik ko nu sun da sı kın tı la rı var dır. Öğ ret men, bu du ru mun kay na ğı ola rak uzun yıl lar işi do la yı sıy la ka sa ba da ya şa mış ol ma sı nı gö rür. Ka sa ba da in san lar la di ya log ku ra ma dı ğı için hiç bir ka dın la ya kın la şa ma -dı ğı nı dü şü nür. As lın da ka sa ba da ça lış tı ğı beş yıl lık za man di li mi -dı şın da da du rum fark lı ol ma mış tır. Yir mi beş ya şı na ka dar duy gu sal bir bağ ku ra bil di ği tek ka dın an ne si ol muş, bu da ka dın lar la olan iliş ki si ni prob lem li ha le ge tir miş tir. Öğ ret men, yal -nız ge çen ka sa ba gün le rin den son ra İz mir’e gel di ğin de ha ya tı na fark lı za man lar da üç ka dın gir miş tir. Bun lar dan bi ri, as lın da ger çek te var ol ma yan, onun ha ya lin de ya şat -tı ğı “sa rı şın ka dın”dır. Öğ ret men, İz mir’e onu bul mak için gel di ği ni söy ler:
Yıl lar dan be ri, ço cuk lu ğum da an ne min ma sal la rın da pe ri pa di şa hı nın kı zı, ço cuk luk tan kur tu luş rü ya la rı mın me le ği ve han oda sın da be ni bil me di ğim me sa fe siz, ha cim siz haz dün ya sı na sü rük le yen si hir baz hep ay nı mahlûktu. (Bil ba şar, 1943: s. 31).
Öğ ret men bu sa rı şın ka dın ta kın tı sı yü zün den gör dü ğü her sa rı şın ka dı na umut bağ lar. Kal dı ğı otel de gör dü ğü sa rı şın ka dın bun lar dan bi ri dir. O ka dı nı bir kez gör müş ve bir şey ya şa ma mış ol ma sı na rağ men onu unu ta maz. Ha ya tın da ki bir di ğer ka -dın ev sa hi bi nin kı zı Zeh ra’dır. Zeh ra’ya kar şı ön ce le ri hiç bir şey his set mez, hat ta onun ay nı ev de ya şa dı ğı bir genç kı za kar şı il gi siz li ği ma hal le li nin onun la il gi li çe şit li de di ko du lar çı kar ma sı na se bep olur. Öğ ret men, hak kın da söy le nen ler den ol duk -ça et ki le nir, bu ko nu da ken di ni de sor gu lar:
Teş hir edi len ta ze gö ğüs le re bak ma yan ve bir ça tı al tın da bu lun du ğu genç kı za bir kar -deş mu ame le si ya pan, hiç kim se yi kıs kan ma yan er kek na sıl bir şey di? (Bil ba şar, 1943: s. 76).
Öğ ret men bun la rın da et ki siy le Zeh ra ile ya kın la şıp so nun da da ni şan lan dı ğın -da as lın -da bir bir le rin den çok fark lı ol duk la rı nı dü şü nür. O, cin sel lik le il gi li her han gi bir is tek duy maz ken, ni şan lı sı Zeh ra’nın yak la şı mı da ha fark lı dır:
Ben mad di haz la rın hiç bi ri siy le ür per me di ğim hal de, onun du dak la rın da des sas ve çap -kın ar zu lar la kı za ran tit re me ler bu lun du ğu nu ha tır la dım. (Bil ba şar, 1943: s. 111-112).
Öğ ret men bu so ru nu aş mak için ni şan lı sı ile ya kın laş ma yı de ne di ğin de, yi ne bir ha yal kı rık lı ğı ya şar:
Da ki ka lar ca ka pı nın eşi ği ni aşa ma dım. Ben bir şey is te me ye de ğil, ver me ye gel di ğim hal de bu ka pı ba na bir şey sun mak için açıl mış tı. Da mar la rım da ki o sı cak lı ğı kay bet miş -tim. Her ta ra fım buz gi biy di. Gel di ği me bin ke re piş man dım. (Bil ba şar, 1943: s. 112).
Öğ ret me nin ha ya tın da ki üçün cü ka dın ise bir ha yat ka dı nı dır. Onun la iliş ki si “sa rı şın ka dın” sap lan tı sı do la yı sıy la baş lar ve ta ma men cin sel li ğe da ya lı bu iliş ki, Öğ ret men bü tün pa ra sı nı tü ke tip so kak la ra dü şün ce ye ka dar sü rer. Bu ha yal kı rık lı
-ğın dan son ra Öğ ret men sü rek li “be ni ça ğı ran kim di?” cüm le si ni tek rar lar.
Ay lak Adam’da C.’nin de Öğ ret men’in “sa rı şın ka dın”ı ara ma sı gi bi bir sap lan -tı sı var dır8. C. de ro man bo yun ca ara yış ha lin de dir. Ro man şöy le baş lar: “Bir den kal dı rım lar dan ta şan ka la ba lık ta onun da ola bi le ce ği ak lı ma gel di.” (Atıl gan, s. 9). Da -ha ro ma nın ilk cüm le si “O”nu işa ret eder. Pe ki “O” kim dir? O bir ka dın dır, o ger çek sev gi dir, as lın da o C.’nin ha ya ta tu tun ma sı nı sağ la ya cak her han gi bir şey dir9:
Dün ya da he pi miz sal lan tı lı, kor ku luk suz bir köp rü de yü rür gi bi yiz. Tu tu na cak bir şey ol ma dı mı in san yu var la nır. Tram vay da ki tu ta mak lar gi bi. Uza nır tu tu nur lar. Ki mi zen gin -li ği ne tu tu nur; ki mi mü dür lü ğü ne; ki mi işi ne; sa na tı na. Ço cuk la rı na tu tu nan lar var dır. Her kes ken di tut ma ğı nın en iyi, en yük sek ol du ğu na ina nır. Gü lünç lü ğü nü fark et mez. Ka ğız man köy le rin den bi rin de bir çift ökü zü ne tu tu nan bir adam ta nı dım. Öküz le ri be -si liy di, pı rıl pı rıl dı. Her ke -sin, ‘–Ve li ağa nın öküz le ri gi bi öküz, yok tur.’ de me -si ni is ter di. Da ha gü lünç le ri de var dır. Ben, top lum da ki de ğer le rin iki yüz lü lü ğü nü, sah te li ği ni, gü lünç lü ğü nü gö re li be ri, gü lünç ol ma yan tek tu ta ma ğı arı yo rum: Ger çek sev gi yi! Bir ka -dın. Bir bi ri mi ze ye te ce ği mi zi, be nim le bir lik dü şü nen, du yan, se ven bir ka -dın. (Atıl gan, s. 219).
Atıl gan’ın eser le rin de ke sin ti siz mut lu lu ğu bul mak is te yen, bu la ma yın ca ço ğun luk la cin sel li ğe sı ğı nan bu ara yış ta D. H. Law ren ce’ın Gök ku şa ğı ad lı ro ma nı nın et -ki si se zil mek te dir (En gi nün, s. 361).
Bu ara yı şı ifa de et mek için “Yok sa o mu?” cüm le si bir le it mo tif ola rak ro man da bir çok kez tek rar la nır. C. ba zen “Yok sa dün ya da ol ma ya nı mı arı yor du?” (Atıl gan, s. 57) şek lin de ümit siz li ğe düş se de “al da na al da na bir gün onu bu la ca ğı” ümi -di ni de kay bet mez. C. ya şam fel se fe si ni kı sa ca şöy le özet ler: “Ben ya ara rım ya da ya şa rım.” (Atıl gan, s. 167).10
C. ara dı ğı nı bul mak için sü rek li fark lı ka dın lar la be ra ber olur, cin sel li ğe sı ğı nır11. Bu nun la bir lik te Öğ ret men gi bi onun da cin sel ha ya tıy la il gi li bir ta kım prob lem le ri var dır. Bun lar dan bi ri uzun ca bir za man cin sel lik le il gi li duy gu la rı nı, yok say ma ya,
8 Ana yurt Ote li’nde Ze ber cet de “ge cik me li An ka ra tre niy le ge len ka dın”ı ta kın tı ha li ne ge tir miş tir. Fre ud ve Jung, içe dö nük tip le rin ha yat ta kar şı laş tık la rı zor luk lar kar şı sın da ço cuk luk ha yal le ri ne dön -dük le ri ni sa vu nur. Ço cuk luk za man la rın da ki an ne ima jı da ha son ra mu hay yel bir ka dın şek lin de de or ta ya çı ka bi lir. (Kap lan, 1997, s. 509)
9 Atıl gan, bir rö por ta jın da C. nin ger çek sev gi yi ara dı ğı nı söy ler: “Ay lak Adam bo yu na ger çek sev gi yi
arı yor. Ben ce ara dı ğı sev gi dün ya da yok tur. Hat ta ro man da ki ‘Ay şe’ ti pi ile bi le tat min edi le mi yor ve ara dı ğı nı bu la mı yor. Hal bu ki ro man kah ra ma nı her tür lü de ğer le ri ni yi tir di ği hal de bu ger çek sev gi -yi bu la ca ğı nı sa nır ve bu ko nu da i-yim ser dir. Ama ro man so nun da bu umu du da kay bo lur ve ‘Ar tık hiç kim se ye bah set me ye ce ğim’ der.” (Yu suf Atıl gan’a Ar ma ğan, s. 62)
10 Atıl gan’ın bir mek tu bun da ki şu cüm le ler den onun da C. gi bi ara yış için de ol du ğu nu an la rız: “Bi li yor
mu sun ga li ba son sı nıf tay ken ar ka daş lar hak kın da yaz dı ğın bir man zu me de be nim için ‘Ley la sı nı ara -yan Mec nun’ de miş tin. Şim di, otuz ye di ya şım da, ara dı ğım bel ki Ley la de ğil, da ha çok ken di mim. Bu çap ra şık dün ya da bu lun ma yı hak lı gös te re cek bir se bep.” (Yu suf Atıl gan’a Ar ma ğan, s. 83)
-bas tır ma ya ça lış ma sı dır. C. ka dın la ra düş kün lü ğü do la yı sıy la eleş tir di ği ba ba sı gi bi ol ma mak için ilk genç lik yıl la rın da ka dın lar dan uzak dur ma ya ça lış mış tır:
Ço cuk lu ğum da ona ben ze me mek ko lay dı. ‘Bı yık bı rak mı ya cam.’ ‘Ko mis yon cu ol mı ya -cam’ de mek. Çıp lak ba cak lı ka dın düş le ri baş la dı ğı za man ki umut suz lu ğum! Hiç kim se er kek ya ra tıl ma nın aza bı nı be nim ka dar çek me miş tir. İçim de ki ba tı cı ka dın is te ğin den kur tul mak için bo yu na okur dum. (Atıl gan, s. 182-183).
Her ne ka dar bu duy gu la rı nı bas tır ma ya ça lış sa da ba şa rı lı ola ma mış, ilk cin sel de ne yi mi ni on ye di ya şın day ken bir ha yat ka dı nıy la ya şa mış tır. Ar dın dan ev de ki hiz met çi ler den bi riy le bir lik te ol muş, bu du rum ba ba sı gi bi ol ma kor ku su nu iyi ce ar tır mış, ken di sin de de “giz li bir ka dın düş kün lü ğü” ol du ğu en di şe si ne ka pıl mış tır. Ba ba sı ile tey ze si ara sın da ki iliş ki ço cuk ken onu çok et ki le miş, bu du ru mu bir tür lü ka -bul len mek is te me miş tir. On lar ara sın da ki bir ya kın laş ma sah ne si ni ka pı ara lı ğın dan iz le miş olan C., gör dük le ri ni ve duy duk la rı nı bir tür lü unu ta maz. Ba ba sı nın tey ze si için söy le di ği “Zeh ra, şu ba cak la rın yok mu?” cüm le si on da yıl lar ca aşa ma ya ca ğı bir “ba cak” ta kın tı sı oluş tu rur. C. ka dın ba cak la rı na bak mak tan ve do kun mak tan kor kar. Bu kor ku nun kay na ğı nın ba ba sı ol du ğu nu C. sev gi li si ne iti raf eder:
Ön ce ba ba mı an lat mam ge rek, de di. Ka dın ba cak la rı nın ben de uyan dır dı ğı kor ku yu an -cak o za man an lar sın. Ben de gör dü ğün her şey ba bam la baş lar. (Atıl gan, s. 178)
Cin sel ha ya tıy la il gi li prob lem le ri C.’de bir tik oluş tu rur: ku lak ka şı mak12. Yu -ka rı da söz et ti ği miz “Yok sa o mu?”, “Zeh ra, şu ba cak la rın yok mu?” cüm le le ri gi bi “ku la ğın ka şın ma sı” da ro man da sü rek li tek rar la nır. İl ginç olan bu ey le min C.’nin ba cak ta kın tı sı nın or ta ya çık tı ğı sah ne ler de tek rar lan ma sı dır. C. yu ka rı da söz et ti ği -miz ba ba sı ile tey ze si ara sın da ki ya kın laş ma sah ne sin den son ra ba ba sı nın üze ri ne sal dır mış, ba ba sın dan ye di ği da yak la ku la ğı yır tıl mış tır. Gün ler ce sar gı da ka lan ku la ğı, iyi leş me sü re cin de sü rek li ka şın mış tır. C.’nin bu an lat tık la rı nı dik ka te al dı ğı -mız da ba cak kor ku su ile ku la ğı nı ka şı ma sı ara sın da ki iliş ki nin ço cuk ken ya şa dı ğı bu ola ya da yan dı ğı nı söy le ye bi li riz. Ni te kim C., ka dın ba cak la rı ile il gi li kor ku su nu yen dik ten son ra ku la ğı nın da ka şın ma dı ğı nı fark ede cek tir.
C. ev le rin de ki hiz met çi den son ra da pek çok ka dın la bir lik te olur. Bu ka dın lar la olan iliş ki le rin de de ço cuk ken ya şa dık la rı pe şi ni bı rak maz. Sa de ce göz le ri ni tey ze si ne ben zet ti ği için bir ha yat ka dı nı nı evi ne ge ti rir. Da ha ön ce de söz et ti ği miz gi bi on dan tek bek len ti si, ço cuk ken tey ze si nin ya nın da his set ti ği mut lu za man la rı ha -tır la ma sı na yar dım cı ol ma sı dır13. “Gi dip ona sa rıl sa, ba şı nı göğ sü ne da ya sa, es ki
ken bi le cin sel lik le iç içe dir. Hay van lar la sık sık kar şı laş mak, kız lı oğ lan lı ev ci lik (ka rıko ca lık) oyun la rı fa lan. Ya zı la rım da cin sel li ğin ön plan da olu şu, cin sel li ği önem se mem bel ki bu ra dan ge li yor.” (Yu -suf Atıl gan’a Ar ma ğan, s. 14)
12 Bir ar ka da şı nın be lirt ti ği ne gö re ay nı tik Atıl gan’da da var dır. (Yu suf Atıl gan’a Ar ma ğan, s. 24) 13 Atıl gan kü çük yaş ta an ne si ni kay be den C.’nin ara yı şı ile il gi li şun la rı söy ler: “Ay lak Adam’ın ara dı
-den tey ze si nin ku ca ğın day ken duy du ğu ko ku yu ge ne kok la ya ca ğı nı sa nı yor du.” (Atıl gan, s. 206-207) cüm le si, bu bek len ti yi ve ara yı şı ifa de eder. C. ka dı nın di zi ne ya tıp ba şı nı ok şa ma sı nı, bur nu nun ucu nu öp me si ni is te di ğin de, ka dın onun bir çe şit sa pık ol du ğu nu dü şü nür. Sev gi li si Gü ler’le olan iliş ki sin de de sü rek li ba ba sı nı ha tır lar. Gü ler’i ilk gör dü ğün de onun ba cak la rı na bak tı ğı nı fark eder, ba ba sı na ben ze di -ği ni dü şü nür, ku la ğı nı ka şır. Gü ler’le ilk bu luş ma la rı için ha zır la nır ken yi ne ba ba sı ak lı na ge lir, ol du ğun dan fark lı gö rün me ye ça lış ma ça ba sı nın da on dan gel di ği ni dü şü nür. Kı sa ca sı ba ba sı C.’nin cin sel ha ya tı nı da kız ar ka daş la rıy la olan duy gu sal iliş -ki si ni de hep olum suz yön de et -ki ler.
Tu tu na ma yan lar’da Se lim’in de ço cuk lu ğun dan ge len bir ta kım prob lem le ri var dır. O, cin sel lik le il gi li ko nu la ra olan il gi si ni C. gi bi kü çük lü ğün den iti ba ren bas tır -ma ya ça lış mış tır:
… her sı nıf tan in sa nın or tak en di şe si ha li ne ge len di nin da ha er gin lik ça ğı nın ba şın da onu na sıl ya ka la dı ğı nı, bir kı sım cin sel so run la rı nı baş ka yol la ra çe ke rek için de ki dün -ye vi ate şi na sıl kül le di ği ni gö rü yo ruz. (Atay, 1997: s. 223).
Se lim, cin sel lik le il gi li ilk bil gi le ri ni li se de oku du ğu yıl lar da git ti ği bir park ta edi nir. Bu park ta çi zil miş çe şit li re sim ler ve ya zı lar la edin di ği yan lış bil gi ler onu uzun yıl lar et ki ler. Bir de ço cuk luk ar ka da şı Sab ri ile cin sel lik le il gi li ko nu la rı tar tı -şır lar, ba yan öğ ret men le rin ba cak la rı na ba kar lar, hat ta bu ko nu da azar işi tir ler. Se lim ilk genç lik yıl la rın da ar ka daş la rı nın çap kın lık hikâye le ri ni din ler, müs teh cen ya zı ve re sim ler le il gi le nir. Ama bun la rı ya par ken o hep ar ka daş çev re si nin et ki sin de dir:
… bü tün ha ya tım bo yun ca nor mal bir adam ol ma ya ça lış tım. Ar ka daş lar la ge ne le ve git -tim, müs teh cen ro man lar oku dum ve so kak ta genç kız la rın pe şin den git tim. Hiç bi rin de tu tar lı lık gös te re me dim. Bu nun üze ri ne anor mal ol du ğu ma ka rar ver di ler. (…) Sı nıf ta top la nıp müs teh cen re sim le ri sey ret tik le ri za man, on lar dan uzak laş mak ge rek ti ği ni bi le me dim. Oy sa, on lar gi bi his set mi yor dum. Duy du ğum bu ya ban cı lı ğı, on lar dan ge ri kal -mak di ye ni te len dir dim ve ne fes ne fe se on la ra ye tiş me ye ça lış tım. (Atay, 1997: s. 620).
Se lim son ra ki yıl lar da ka dın lar la da ha il gi li dir, an cak bu du rum dan do la yı suç -lu -luk his set ti ği de açık tır:
İsa’ya da iha net et miş ti ça re siz. Ko nuş ma la rı öy le tat lı bir yön de ge liş miş ti ki, ona da her şe yi söy le ye me miş ti. Ka dın la rın ba cak la rı na bak tı ğın dan bah se de me miş ti bir ke re. (… ) Son ra –bu nu ken di ne bi le söy le mek te zor luk çe ker di– ta nı dı ğı bü tün ka dın lar la dü şün -ce sin de zi na et ti ği ni sak la mış tı. (Atay, 1997: s. 156).
Bel ki de bu duy gu nun et ki siy le Se lim’in ka dın lar la il gi li olum suz dü şün ce le ri -ni ro man bo yun ca tek rar la dı ğı nı gö rü rüz.
ğı sev gi de ana sev gi siy le cin sel sev gi ka rı şı mı bir şey dir. İki si nin bir uyu şu mu nu arar.” (Yu suf Atıl -gan’a Ar ma ğan, s. 66)
Söz et ti ği miz üç ro man da da ço cuk luk ha ya tı na ait bir çok un su run son ra ki yıl lar da or ta ya çı kan cin sel prob lem le re kay nak lık et ti ği gö rü lür. Bu ro man lar da baş ki şi le rin cin sel lik ko nu sun da ki il gi le ri, iç dün ya la rın da ki hu zur suz luk tan, mut suz luk -tan kur tul ma ara yı şı ile de açık la na bi lir.
Ço cuk luk ha ya tı nın cin sel lik dı şın da bir baş ka et ki si de baş ki şi le rin çe şit li kor ku ve ta kın tı la rı üze rin de ol muş tur. Psi ka na li tik yak la şım, ki şi le rin nev ro tik dav ra nış la rı nın te me li ni bi re yin ilk ge liş me dö ne min de arar. Ge nel lik le oi di pal dö ne min -de “sap la nıp kal dı ğı” nok ta ile nev ro tik ta vır ara sın da iliş ki ku rar (Eag le ton, s. 196). De ni zin Ça ğı rı şı’nda Öğ ret men’in üç bü yük kor ku su var dır: ka ran lık, de niz ve ölüm. Öğ ret men çe şit li ko nu lar da ki kor ku la rı nı ve ha ya ta ka ram sar ba kı şı nı ba ba sın -dan al dı ğı nı dü şü nür:
Ya şa ma yı tat sız, dün ya yı mah dut gös te ren bu ade se ba na ba bam dan mı ya digâr kal mış -tı? (Bil ba şar, 1943: s. 81).
Ka ran lık kor ku su ba ba sın da da var dır. Öğ ret men, ço cuk luk za ma nın da sırf ba -ba sı na ben ze memek için, uy ku ve ka ran lı ğın düş ma nı ol mak için ken di ken di ne söz ve rir. Ka ran lık kor ku su ba ba sı ile iliş ki li ol du ğun dan ilk genç lik yıl la rın da bu du rum onu ra hat sız et mez. İler le yen yıl lar da ise bu nu “ço cuk lu ğu nun gü lünç komp leks le ri” ola rak de ğer len di rir. Ama ar tık bu kor ku dan ken di si ni kur tar ma sı müm kün ol maz:
Eğer bu müm kün ol say dı ev ve la ben, ar tık ta ma mıy la bir ir si yet me se le si te lak ki et ti ğim bu ka ran lık tan ve uy ku dan kork mak ruh ha le tin den ken di mi sil kip çı kar ma ya mu vaf fak ola cak tım ve içi min genç ay dın lı ğın da bir ta kım si yah le ke ler pey da ol ma sı na ve o le ke le rin gün gün den ço ğa la rak ru hu mu ebe di bir ka ran lı ğa mahkûm et me si ne izin ver me ye -cek tim. (Bil ba şar, 1943: s. 6).
Ka ran lık kor ku su onu fi zik sel ola rak da et ki ler, ka ran lık ta dı şa rı da ol du ğun da bir sar hoş gi bi sen de ler, kor ku dan ter ler, el le ri tit rer. “Ka ran lı ğın ken di si ni is ti la et me si”nden kork tu ğu için dok to ra gi der. Ken di sin de ki bu kor ku nun se bep le ri ni bul -ma ya ça lı şır:
Ge ce nin ka ran lı ğın dan kor ku, vu zuh ve mu ay ye ni ye ti kay bet me nin şaş kın lı ğın dan doğ -muş ol ma lıy dı. Ka ran lık, be nim gü neş ay dın lı ğın da kur du ğum ni za mı mah vet ti ği için onun düş ma nıy dım. (Bil ba şar, 1943: s. 62).
Öğ ret men ka ran lık kor ku su do la yısıy la ya şa dı ğı olum suz luk lar dan ba ba sı nı so -rum lu tu tar:
Ka ran lık ta yap yal nız kal ma mış ol du ğu ma te es süf edi yor dum. Ma ma fih bu kü çül me de ba -ba ma ben ze me nin de his se si var dı. Bi raz ev vel ara -ba cı nın an nem için sa vur du ğu kü für le ben de ba ba ma söv düm. Pekâlâ, ba bam da di ğer in san lar gi bi ka ran lık tan kork ma ya bi lir -di. O za man ben de ka ran lı ğın ce za la rı na çar pıl maz dım. (Bil ba şar, 1943: s. 16-17).
14 Ba ba sı nın in ti ha rı nı bir fik ri sa bit ha li ne ge tir me du ru mu da ha ön ce Ne cip Fa zıl’ın Bir Adam Ya rat
mak ad lı ese rin de de söz ko nu suy du. Bu pi yes te Hüs rev ad lı baş ki şi nin ba ba sı nın ken di si ni in cir ağa
-cı na asa rak in ti har et me si ve Hüs rev’in yaz dı ğı bir ti yat ro ese rin de de baş ki şi nin ay nı şe kil de in ti har edi yor ol ma sı do la yı sıy la eser de ba baölüm iliş ki si önem li yer tu tar. Ben zer bir iliş ki nin De ni zin Ça
ğı rı şı’nda da gö rül me si Bil ba şar’ın bu pi yes ten et ki len miş ola bi le ce ği ni dü şün dü rür. Bil ba şar, bir ya
-zı sın da bu pi ye si be ğen di ği ni de be lirt mek te dir. (Bil ba şar, 1938).
Ka ran lık, Öğ ret men için “in san la rı yu tan”, “bü tün şe kil le ri ve me sa fe le ri yok eden” bü yük bir güç tür. Öğ ret men, ka ran lık kor ku su nu his set ti ği za man lar da yi ne ço cuk luk gün le rin de ki hu zur lu za man la rı anım sar.
Ço cuk lu ğu mu zun sağ lam top rak la rı nı, bir kah ka ha tu fa nı için de bı rak tı ğı mız o ma sal dün ya sı nın ola nak la rı nı bu ra da göz ya şıy la ha tır la ma yan, son suz lu ğun yal nız ka ran lı ğa öz gü bir şey ol du ğu nu gö re rek ka ram sar lık la eri me yen in san var mıy dı? (Bil ba şar, 1943: s. 137).
Öğ ret men’in kor ku la rın dan bir di ğe ri de niz dir. Şüp he siz bun da ki en bü yük se bep, ba ba sı nın ken di ni de ni ze ata rak in ti har et me si dir. İl ginç tir ki de niz de in ti har et -miş ol ma sı na rağ men as lın da Öğ ret men’in ba ba sı da de niz den kor kan bi ri dir:
De niz ke na rın da do laş mak tan kor kar mış. Kork mak ta ne ka dar hak lıy mış ki o ma vi su -lar da dün ya ya gö zü nü yum muş tu. (Bil ba şar, 1943: s. 6).
Psi ka na list le re gö re su an ne yi tem sil eder (Kap lan, 1997: s. 522), de niz an ne kar nı na dö nü şün bir an lam da ha ya tın son bul ma sı nın sem bo lü dür (Cir lot, s. 281).
Öğ ret men’in ba ba sın dan kay nak la nan bir ölüm ve in ti har kor ku su var dır14. O kü çük ken ba ba sı in ti har et ti ği için ölüm ve in ti har dü şün ce si on da bir fik ri sa bit ha -li ne gel miş tir. Ba ba sı nın ölü mü ai le için bir sır ola rak kal mış, hiç bir der di ol ma dı ğı dü şü nü len ba ba nın ne den in ti har et ti ği an la şı la ma mış tır. So nun da Öğ ret men de tıp kı ba ba sı gi bi ken di si ni ça ğır dı ğı nı dü şün dü ğü de ni ze ko şar. Ba baoğu lun, hem ölüm den kor kup hem de in ti har ede rek ölü me git me si de ay rı bir çe liş ki dir. Ölüm dü şün ce si Öğ ret men’in ha ya tı nı ze hir eder. Çün kü o ölü mün ol ma dı ğı bir dün ya da ya şa -mak is te mek te dir:
Dün ya mı kay bet miş tim iş te… Onu ka ran lık, bir dev gi bi yut muş tu. Şim di gör dü ğüm dün ya ar tık es ki dün ya de ğil di. Bir göl ge oyu nun dan iba ret ti. Hâlbu ki ben sar sıl ma ya cak top ra ğı, bat ma ya cak gü ne şi is ti yor dum. Ben ser vi le rin al tın da açı lan çu kur la rın bu lun ma dı ğı, ya la nın ve fa ni li ğin bir fır tı na gi bi tah ripkâr es me di ği o es ki dün ya mı is ti yor -dum. (Bil ba şar, 1943: s. 121).
Öğ ret men’in ölüm kor ku su nun te me lin de inanç boş lu ğu ya tar; o ina nan in san -la rın hu zur lu dün ya sı na öze nir:
Müs lü man ha cı lar, hac es na sın da şey ta nı ya ka la yıp taş la ya bil dik le ri için bah ti yar dı lar. Fa kat ben içim de ki şey ta nı an cak bir ay na da taş la ya bil miş tim. Bil mem böy le bir taş la -ma ile on dan kur tu la bi le cek miy dim? (Bil ba şar, 1943: s. 102).
Ay lak Adam’da C.’nin en bü yük kor ku su yu ka rı da da söz et ti ği miz gi bi ba ba sı na ben ze mek tir. Yi ne bu du rum la il gi li ola rak ka dın ba cak la rın dan kor kar, bir de bı -yık lı er kek le ri sev mez.
Tu tu na ma yan lar’da “kor ku” en sık kul la nı lan ke li me ler den bi ri si dir. Za ten ro man da “tu tu na ma yan”, “be ce rik siz ve kor kak bir hay van” ola rak ta nım la nır. Se -lim’in ço cuk lu ğun dan iti ba ren pek çok kor ku su var dır. Da ha ön ce söz et ti ği miz gi bi Se lim’in en bü yük kor ku la rın dan bi ri, tıp kı Öğ ret men ve C. gi bi ba ba sı na ben ze mek -tir. Bu nun dı şın da ço cuk ken ho roz dan ve il ko kul öğ ret me nin den kor kar:
Kor ku yu
Bah çe de ki huy suz ve par lak ka nat lı Ho roz ta nıt tı ba na
Bir de ‘öğ ret me nim’ Rânâ. (Atay, 1997: s. 122).
Bu mıs ra lar la il gi li açık la ma da Se lim’in di ğer kor ku la rı şöy le sı ra la nır:
Se lim, bu mıs ra lar da ge çen ho roz ve öğ ret men den baş ka, at tan, şim şek ten, Fran keş tayn ve Kurt Adam dan –özel lik le Kurt Adam dan– kö pek ten, uçu rum dan, ka ran lık tan, ağa ca çık mak tan, yal nız kal mak tan, ölü den, de niz den, ce na ze le va zı mat çı la rın dan –özel lik le dükkânla rın dan– ve tak ma diş ten kor kar dı. (Atay, 1997: s. 202).
Bun lar dı şın da çev re sin de ki ba zı ki şi le rin tel kin et me ye ça lış tı ğı di nî kay nak lı kor ku la rı da var dır. Se lim bun la rın hep sin den kur tul mak is ter, ama bu müm kün ol -maz, çün kü “kor ku man tık tan an la maz”.
Ço cuk luk ta ki kor ku la rı onun iler le yen yıl lar da da pek çok şe ye kor kuy la yak laş -ma sı na se bep olur:
Yal nız bir kor ku kal dı kuş kuy la ka rı şık
So nun da kö tü bir şey olur kor ku suy la ya şa dı Se lim Işık Her ola yı. Es ki bir ya ra izi için de sız la dı, her eği li şin de İn san la ra. (Atay, 1997: s. 124).
Ço cuk ken bir sü rü kor ku su olan Se lim’in du ru mu bü yü dü ğün de de fark lı de ğil -dir. O, in san lar ta ra fın dan an la şı la ma mak tan kor kar, ev len mek ten kor kar, ölüm den kor kar, ya şa mak tan kor kar. Bir çok şey onu kor ku tur:
İç ki içe me mek dü şün ce si be ni kor ku tu yor du. Ki tap oku ya ma mak dü şün ce si be ni kor ku -tu yor du. Gün se li’yi se ve cek gü cüm, is te ğim kal ma ma sı ih ti ma li be ni kor ku -tu yor du. Ona bu kor ku la rım dan bah se de mi yor dum. (…) Dün ya da sev di ğim her şey den uzak laş mak -tan kor kar ken onu öp me yi na sıl is te ye bi lir dim? (Atay, 1997: s. 608).
15 Bu ra da ki kor kubek le me iliş ki si ve Atay’ın hikâye ki ta bı nın adı nın Kor ku yu Bek ler ken ol ma sı Tan pı nar’ın Hu zur ro ma nın da ki bir cüm le yi ha tır la tır: “Bir şey den kork mak, bi raz da onun ge le ce ği ni bek -le mek tir.” (Tan pı nar, s. 137)
16 Oğuz Atay, Gün lük’ünün ba şın da ne den bu na ih ti yaç duy du ğu nu şöy le açık la mış tır: “Se lim gi bi gün
lük tut ma ya baş la ya lım ba ka lım. So nu muz ha yır lı de ğil her hal de onun gi bi. (…) ‘Kim se ye söy le ye me den, içim de kal dı, kay bol du’ de di ğim dü şün ce le rin, duy gu la rın ay na sı ol sun. Kim se din le mi yor sa be
-Ha ya tı nın son gün le rin de kor ku la rı onu has ta lık lı ha le ge ti rir, bu se fer de bir has ta lı ğı ol du ğun dan ve dok tor la rın bu nu an la ma dı ğın dan kor kar. O ka dar ev ham lı bir ha le ge lir ki ke di tır ma lar ku duz ol du ğu nu dü şü nür, son ra lö se mi ol du ğu na ina nır, bir ara bey nin de ur ol ma ih ti ma li ak lı na ge lir. Bü tün bun lar on da kay na ğı be lir -siz bir kor ku ve hu zur suz luk ha li oluş tu rur:
Bü tün gü nüm te dir gin bir bek le mey le ge çi yor: ge le cek mi, gel me ye cek mi? Ne ge le cek? Bil mi yo rum. Adı nı ko ya ma dı ğım bir şey den kor ku yo rum. So yut bir kor ku içi mi dol du -ru yor. Bu kor kuy la uya nı yo -rum ve bek li yo -rum15. Bel ki kor ku la rım sa yı la ma ya cak ka dar çok. Ate şi min düş me me sin den kork mam bun lar dan bi ri. (Atay, 1997: s. 607).
Kor ku la rı en çok yal nız kal dı ğı ge ce sa at le rin de onu ya ka lar; do la yı sıy la son gün le rin de o, ge ce ol ma sın dan, uy ku vak ti nin gel me sin den de kor kar:
Otel oda sın dan, so kak ta ki gü rül tü le rin aza lı şı nı kor kuy la iz li yo rum. Bi raz son ra ses siz lik ge le cek ve ben kor ku la rım la baş ba şa ka la ca ğım. (Atay, 1997: s. 612).
Kor ku la rı Se lim’in ha yat la ba ğı nın gi de rek azal ma sı na se bep olur:
Çok ko nuş mak tan da kor ku yor dum. San ki ko nu şur sam, içim de aza lan ya şa ma gü cü büs bü tün bı ra kıp gi de cek ti be ni. Ko nuş ma dan, dü şün me den, ha re ket et me den dur mak la ko -ru ya bi lir dim gü cü mü an cak. (Atay, 1997: s. 609).
Se lim, so nun da “Ar tık kor ka cak bir Se lim kal ma dı ge ri ye. Tü ken di.” (Atay, 1997: s. 603) di ye rek ölü me doğ ru gi der. İn ti har et me den ön ce sık sık ken di ölü müy -le il gi li de tay la rı dü şü nür:
Ya ta ğa uzan dım, dü şün me ye baş la dım: ne re de ki ölüm da ha iyi? So kak ta öl mek da ha gü -zel; ge ne de ev de öl mek is ti yo rum. Ba ba mın ölü mü gi bi ace le ye gel sin is te mi yo rum. Kim se ya nım da ol ma ya cak so kak ta, kim se nin ha be ri ol ma ya cak. İn san, ev de ted bi ri ni ona gö re alır. Ko nu kom şu yu da vet eder. Ölü mü mü ga ze te den öğ ren me le ri ni is te mi yo -rum. Ya da hiç duy ma ya cak lar. Ay lar ca son ra, öl dü ğü mü bi len bi rin den öğ re ne cek ler. (…) Sı ra dan bir ölüm. İki ‘iyi lik sağ lık’ ara sın da ka la cak ölü müm. Bel ge ler de kal ma ya -cak ge ri de. İs te se ler de öğ re ne me ye cek ler. (Atay, 1997: s. 630).
Bu cüm le le rin den Se lim’in gün lük le ri ni bi linç li ola rak ar dın da bı rak tı ğı nı, in san la rın oku yup ne ler ya şa dı ğı nı, ha yat tay ken na sıl ız dı rap için de kıv ran dı ğı nı bil -me le ri ni is te di ği açık tır16. Bel ki de o ha ya tı bo yun ca an la şı la ma dı ğı nı dü şün dü ğün
ni –ya da is te di ğim gi bi din le mi yor sa– gün lük tut mak tan baş ka ça re kal mı yor. Ca nım in san lar! So nun da, ba na, bu nu da yap tı nız.” (Atay, 1987: s. 6). Se lim’in gün lük tut ma sı nın da ay nı ni yet le ol du
-ğu nu söy le ye bi li riz.
17 İn ci En gi nün, Cum hu ri yet Dö ne mi Türk Ede bi ya tı ad lı ça lış ma sın da Se lim’in du ru mu nun N. Fa zıl’ın
Bir Adam Ya rat mak ad lı ese rin de ki çık ma zı ha tır lat tı ğı tes pi ti ni yap mış tır (En gi nün, s. 375). Pi ye sin
baş ki şi si Hüs rev, ba ba sı nın in ti ha rı nın se bep le ri ni an la ma ya ça lı şır ken ken di si de in ti ha rın eşi ği ne ge -lir. Ba ba sı na ait bir ki tap ta oku du ğu “ölü me ilaç ölüm dür” cüm le si onu sar sar (Kı sa kü rek, s. 129). Bir baş ka yer de de ga ze te ci Tur gut, Hüs rev’in pi ye sin de ba ba sı gi bi in ti har eden baş ki şi den söz eder ken
“bu kor ku, bu gö rül me miş kor ku on da o ka dar bü yü yor ki ölüm den ka ça ca ğı yer de ölü mün ku ca ğı na atı lı yor.” der (Kı sa kü rek, s. 17). Bu du rum Öğ ret men ve Se lim için de ge çer li dir. On lar da hem ölüm
-den kor kup hem de in ti har eder ler.
den hiç ol maz sa öl dük ten son ra in san la rın onu an la ma sı nı is te miş tir. Se lim’in şu cüm le le ri as lın da ölü mün den son ra da an la şı la ca ğı nı um ma dı ğı nı gös te rir:
Ben de in şal lah öl dü ğüm gün, ba bam gi bi unu tu lu rum. Bu na hak kım ol ma lı hiç ol maz -sa. Hiç ol maz sa, is te di ği gi bi ya şa ya ma dı ama is te di ği gi bi öl dü, is te di ği gi bi unu tul du ka bi lin den so ğuk bir söz eder ler ar kam dan. (Atay, 1997: s. 681).
Se lim’in in ti har şek li de il ginç tir: De ni zin Ça ğı rı şı’nda ki Öğ ret men’in de niz den kor kup son ra de niz de öl me yi seç me si gi bi, Se lim de ta ban ca dan kor kar ve yi ne ta -ban cay la in ti har eder17. Ta ban ca kor ku su ro man da bir çok kez vur gu la nır:
“Ba ba sı nın ta ban ca sı nın ça lın dı ğı gün ra hat la dı. Ta ban ca dan çok kor ku yor -du.” (Atay, 1997: s. 712), “Adam ta ban ca sı nı çı kar dı ve ateş et ti. Kor ku yo rum. Ateş edi yor. Ateş edi yor lar. Ne den ateş edi yor lar? Ben den ne is ti yor lar, bil mi yo rum. Kor -ku yo rum. Kor -ku yo rum.” (Atay, 1997: s. 642) gi bi… “Ta ban ca yı al dı ve ateş et ti” cüm le si özel lik le hem fi zik sel hem ruh sal sı kın tı la rı nın art tı ğı son gün le rin de Se -lim’in zih nin de sık sık tek rar la nır.
Öğ ret men ve Se lim’de ki ölüm kor ku su ve in ti har, yi ne Fre ud’u ak la ge ti rir. Fre -ud in san ır kı nı ölüm dür tü sü ne tut sak ola rak gö rür. Ona gö re ha ya tın ni hai ama cı ölüm dür; ölüm ego nun ar tık in ci ne me ye ce ği, mut lu, ha re ket siz du ru ma dö nüş tür (Eag le ton, s. 199). Jung’a gö re ölüm ar zu su an ne kar nı na, ya ni an ney le be ra ber olu -nan mut lu za man la ra dö nü şün ifa de si dir (Kap lan, 1997: s. 520-521).
Söz ko nu su üç ro man da dik ka ti mi zi çe ken bir baş ka un sur da baş ki şi le rin rü ya la rı na ay rın tı lı bi çim de yer ve ril miş ol ma sı dır. Se lim’in, C.’nin, Öğ ret men’in rü ya la rın da ço cuk luk dö ne mi ne ait sah ne ler ol ma sı il gi çe ki ci dir. Fre ud’a gö re rü ya lar bi -linç dı şı is tek le rin sim ge sel tat mi ni dir. Rü ya gü nün olay la rı nı ya da uy ku anın da ki duy gu la rı ço cuk luk dö ne min den bu lup çı kar dı ğı im ge ler le bir leş ti rir. Rü ya lar şif re -le ri çö zül me si ge re ken sim ge sel me tin -ler dir (Kap lan, 1997: s. 195-196).
So nuç ola rak di ye bi li riz ki ça lış ma mız da söz et ti ği miz ro man lar da ki mut suz baş ki şi le rin an ne düş kün lü ğü ve bu na bağ lı ola rak ba ba düş man lı ğı, cin sel lik ko nu sun da ki prob lem li yan la rı ile çe şit li kor ku ve ta kın tı la rı nın ço cuk luk ha yat la rı ile iliş ki li ol du ğu gö rül mek te dir. Her üç ro man cı da söz ko nu su ki şi le rin top lu ma ya ban cı
laş ma sı nı, ay kı rı, tu tar sız ya da aşı rı ta vır la rı nı ço cuk luk ve ai le ha ya tı ile iliş ki len -di ri le cek bi çim de sun muş tur18. Bu ki şi le rin o gün ler de ya şa dı ğı olay lar trav ma et ki si yap mış, bi lin çalt la rın da de rin iz ler bı rak mış ve son ra ki ya şam la rı nı da önem li öl çü de et ki le miş tir. Bu prob lem li yan la rın bir kıs mı psi ka na li tik yak la şım la ele alın dı -ğın da da ha an lam lı ha le gel mek te dir.
KAY NAK LAR
Atay, Oğuz, Gün lük, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1987.
——, Kor ku yu Bek ler ken, İle ti şim Ya yın la rı, 3. b., İs tan bul, 1988. ——,Tu tu na ma yan lar, İle ti şim Ya yın la rı, 12. b., İs tan bul, 1997. Atıl gan, Yu suf, Ay lak Adam, Bil gi Ya yı ne vi, 2. b., İs tan bul, 1974.
Ba yat, Fu zu li, “Mi to lo jik Zıt lık Pa ra dig ma sın da Ba baOğul Mü ca de le si”, Ulus la ra ra sı Sos -yal Araş tır ma lar Der gi si, Kış 2009, s. 63-70.
Be ar, Ay ten Coş ku noğ lu, “Yu suf Atıl gan’ın Ro man la rın da Ya ban cı laş ma”, Türk Di li, Sa yı: 658, Ekim 2006, s. 341-348.
Bil ba şar, Ke mal, “Uçu rum Ke na rın da Ya ra tıl mış Bir Eser: Bir Adam Ya rat mak”, Ana do lu, nr. 7508, 18 Ma yıs 1938.
——, De ni zin Ça ğı rı şı, Yurt ve Dün ya Kül tür Ya yın la rı, An ka ra, 1943. Cir lot, Ju an Edu ar do C., Dic ti onary of Symbols, Ro ut led ge, Lon don, 1983.
Eag le ton, Terry, Ede bi yat Ku ra mı, (çev. Tun cay Bir kan), Ay rın tı Ya yın la rı, 2.b., İs tan bul, 2000.
En gi nün, İn ci, Cum hu ri yet Dö ne mi Türk Ede bi ya tı, Dergâh Ya yın la rı, 9. b., İs tan bul, 2008. Gü dek, Or han, “Bir Mu ka ye se De ne me si: ‘Ye ral tın dan Not lar’ ve ‘Ay lak Adam’ Ro man la rın
-da Mo dern İn sa nın Yal nız lı ğı ve Ya ban cı laş ma sı”, Türk Ede bi ya tı, Sa yı: 401, Mart 2007, s. 44-49.
Kap lan, Meh met, Türk Ede bi ya tı Üze rin de Araş tır ma lar 1, Dergâh Ya yın la rı, 4. b., İs tan bul, 1997.
——, Türk Ede bi ya tı Üze rin de Araş tır ma lar 3, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul, 1985.
Ka ra ca, Ala at tin, “Çağ daş İn sa nın Bu na lı mı ve Oğuz Atay’ın Hikâye le ri”, Mil li Eği tim, Sa yı: 95, Mart 1990, s. 61-66.
Kı sa kü rek, N. Fa zıl, Bir Adam Yaratmak, Bü yük Do ğu Ya yın la rı, 17. b., İs tan bul, 2002.
18Bun la rı su nuş şek li ba kı mın dan her ro man cı nın fark lı yol lar iz le di ği ni de bu ra da be lirt mek ge re kir.
De ni zin Ça ğı rı şı’nda an la tı cı, ro ma nın baş ki şi si olan öğ ret men dir. Onun geç mi şi ni, iç dün ya sı nı, kor
ku la rı nı, et ra fın da ki in san lar la iliş ki si ni, ha yal kı rık lık la rı nı, mut lu luk ve mut suz luk la rı nı ken di ağ zın dan ve onun ba kış açı sıy la öğ re ni riz. Za man za man baş ki şi nin gün lü ğün den ba zı pa saj lar da ro man -da yer alır. Ay lak A-dam’-da an la tı cı 3. te kil şa hıs tır, bi lin ça kı şı, iç mo no log gi bi çe şit li tek nik ler le C.’nin zih nin den ge çen ler ve geç mi şi ne ait ba zı bil gi ler de yan sı tı lır. Ro ma nın ba zı kı sım la rın da yer ve ri len C.’nin sev gi li si ne ait gün lük ler de de C. fark lı bir ba kış açı sıy la ta nı tı lır. Tu tu na ma yan lar ise an la tı cı, kul la nı lan ba kış açı la rı ve an la tım tek nik le ri ba kı mın dan çok da ha zen gin dir. Baş ta Tur gut ve Gün se li ol mak üze re çe şit li ar ka daş la rı Se lim’i an la tır, her bi ri nin an la tı mın dan fark lı bir Se lim or ta ya çı kar. Ro man da şi ir şek lin de yer alan bi yog ra fi si ve gün lü ğü ara cı lı ğıy la Se lim’i ken di an la tı mıy -la da ta nır oku yu cu.
Kol cu, Ali İh san, Yu suf Atıl gan’ın Ro man Dün ya sı, To ros lu Ki tap lı ğı, İs tan bul, 2003. Mo ran, Ber na, Ede bi yat Ku ram la rı ve Eleş ti ri, Cem Ya yı ne vi, 9. b., İs tan bul, 1994. ——, Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış 2, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1990.
Ok tay, Ah met, “İki Taş ra lı: Bil ba şar ve Atıl gan’da Ya ban cı laş mış Bi rey Üs tü ne Not lar”, Yaz -ko Ede bi yat, nr. 29, Mart 1983, s. 92.
Ömer Fa ruk Hu yu gü zel’e Ar ma ğan, Ege Üni ver si te si Ba sı me vi, İz mir, 2010, s. 313-337. Par la, Ja le, Ba ba lar ve Oğul lar, İle ti şim Ya yın la rı, 3. b., İs tan bul, 2002.
Tan pı nar, A. Ham di, Hu zur, Dergâh Ya yın la rı, 16. b., İs tan bul, 2008. Yu suf Atıl gan’a Ar ma ğan, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1992.
