V ' T T - ^ ^ Y a d ig â rı harp, C ih an H a rb i esn a sın d a ve B aşk u m an d an v e k ili ve H a r
b iy e N a z ırı E n v e r P a şa n ın a rz u ve ta le b ile ( m an az ırı m u h te life y i
h av i tiy a tr o ta rz ın d a y az ılm ış m e n su r ve m anzum b ir e s e rd ir.) B ir bel k e m iğ in d e n , esas v ak a ve e şh a sta n m ah ru m olup, ru s o ld u ğ u h a ld e h arp esn a sın d a b ir düşm an d e lik a n lısın a âş:k d üşm üş b ir G eneral kızı, en çok g ö rü le n sim a la rın d a n b irid ir. V e P e ş te g a rın d a ecnebi re fik a sile dolaşan seyyah, tü r k de g alib a bu ese ri y a z d ık ta n so n ra V iy a n a ’da b ir m ü d d e t k a l m ış o lan m ü e llifi h a tıra g e tirir. E s e rin h a k ik a te n gü zel ik i m eclisi v a r d ır k i, b iri L o n d ra ’da H a ric iy e N e z a re tin in in tiz a r o dasında, itilâ f d ev le tle rin in ve b ilh assa B ü y ü k B rita n y a n a h v e tin in b ir e r s a fra sa y d ığ ı m ü t- 4
te fik k ü ç ü k d e v le tle rin s e firle ri arasında, itiz a rla cevap verecek o lan N a zırı görm ek in tiz a rı içindeki b ir m usahabeden, diğeri de N a z ırın o d asın d a,
B aşvekil, H ariciye ve H arbiye N a zırlarile kabullerine lüzum g ö rü lm ü ş
b ü y ü k e lç ile r a rasın d ak i m uhaverelerden m ürek k eb d ir. B irç o k siy aset in c e lik le rin i de te b a rü z e ttire n bu m uhavere ve m usahabelerde, F in te n ’in varm ak isted iğ i L o rd ’un a n a sın ın salonundaki m usahabelerin m a ğ ru r ze- ra fe ti m evcut o ld u ğ u gibi, m u h a rririn g ü zid e ve zev k p erv er b ir d ip lo m a t şek lin d e h a y a tın ın m ühim b ir k ısm ını g e ç ird iğ i L o n d ra salo n ların ın ih tişam ın a g ayri ih tiy a rî çek tiğ i h a s re t de pek aşikârdır. E se rd e vatan a ş k ı nı te re n n ü m eden p arçalar da bulunm akla beraber, bu p arçalar da -esa sen b ü tü n devam ınca iştirake m ecbur b ıra k ıld ığ ım ız a yandığım ız- b u Ci han H a rb in ’e k a tılışım ız a ad e tâ sevinen ve h a rb i aşkla te re n n ü m eden a te şin ve candan b ey tlere ra st gelinm ez.
Y a d ig â rı H arb’den a rtık son esere, H a ka n 'a geçmek ü ze re iken b ir te
re d d ü t a n ı g eç iriy o r ve iki cüzden m ürekkep o lu p 1924 d e çıkan Y abancı
Dostlarca, şairin eski ese rlerin d en olup b ilâ h a re Kahbe a d ıy la te k ra r n e ş -
re d ile n B ir S e file n in H asbihali’n i de tiy a tro ese rleri a ra s ın a alm ak m ü n a
sip olm az m ıydı d iy e d ü şünüyorum . B ir S e file n in H asbıhali, a lü fte m n
m asum ve biçare o ld u ğ u n u aynı id d iay ı g ü tm ü ş olan H ü g o ’n u n devri d e n e bilecek b ir zam anda ve onun ro m a n tik edasın ı tan zirle ta s v ir eden b ir e s e r dir. E şh a s ve vakası o lm ad ığ ın d a n uzun b ir tira d say ıla b ilir. Ve te le fo n başında konuşup telefo n d a b izim d u y m ad ığ ım ız şeyleri iş id e n tek b i r ka d ın ın sah n e sin d e n F ra n sız tiy a tro su n a b ir p e rd e lik m e şh u r bir piyes ge - linçe, b u B ir S e file n in H asbihali’n i de b ir sahne eseri saym ak acaba m ü m -
kün olm az m ıydı ? Yabancı D ostlar ise, L o n d ra ’da y aşlı, iç k iy e ve k a d ın a
d ü şk ü n b ir erkekle b ir m üzikhol a rtis tin in o k u y u cu y u b ira z o to b iy o g rafik b ir h av a içinde saran m uhaverelerin d en m ürek k eb d ir. B u küçük e se ri de d ek o ru n u İn g ilte re ’d en alan e s e rle rin yani F in te n ’in a ltın a -fa k a t p ek a l t ı na!- koym ak acaba kabil değil m iy d i ? Şu k a d a r ki, Y abancı D ostlar'la B ir
S e file n in H asbihali’n i b irer tiy a tro eseri sayınca, bu s ilsile y e , bazı m u h av e
re le ri de ih tiv a e ttiğ i için Garam’ı da belki alm ak icabedecekti. O nun için, ilk te rtib e sadık kalm ağı terc ih ediyorum .
Ve n ih ay et son m atbu eser : H akan. B u n a ilâve e ttiğ i s a tırla rd a A b - d ü lh ak H âm id onu öm rünün se k se n üçüncü y ılın d a y az ab ilişin i İlâh î b ir m a z h a riy e t olarak ilân eylem ek ted ir. Biz bu esere, b ü tü n ötekilere ta h s is
eylem iş olduğum uz satırlard an ve yerd en fazlasını vereceğiz. F a k a t bu
k e y fiy e t bunun z a tî k ıy m etin d en değil, H a ka n piyesin in kim se ta ra fın d a n
hü lâsa ve tah lil edilm em iş o lm asın d an m ü te v e littir. B ü tü n öteki e se rle r
İsm ail H ab ib ’in E d e b î Y e n iliğ im iz ünvanile ik in c i tabı y a p ıla n T ü r k T eced -
d ü d E d e b iy a tı T a r ih i'nde uzun u z u n , İb rah im N ecm i’nin ş a ir in h ay at ve âsa-
rın a ta h s is ettiğ i ince ciltde ise d ah a kısa lâk in daha vazıh ve ışıklı h a tla rla tah lil ed ilm işle rd ir. Ve A rzîle r ise hak ik aten bahse değ m iy en bir ş e y d ir.
F a k a t H a k a n ’ın n e şri, b ü tü n d iğ e r e s e rle rin in tiş a rın d a n so n ra ve 1935 d e d ir. H am i d, p iy ese ilâv e e ttiğ in i sö y led iğ im iz s a tırla r ın d a b u n u n m evzu - u n u öz tü rk ü n k ay n a ğ ın d a n ç ık a rd ığ ı iç in â s a rın m en genci ve ca n lısı say m ağa n e fsin d e h ak g ö rm e k te d ir. F ilv a k i, tâ İlh a n 9d a n b a şlay a n bu T ü rk
ta rih in e g id iş, v ak ’â ve ş a h ısla rı o ta r ih te n alış te m a y ü lü H a k a n ’da tam b ir m ah iy et a lm ıştır. L â k in ese rd e tasav v u r ve ta h a y y ü l o lu n a n v a k 'a la r ve bu v a k ’a la ra v ü c u t v eren eşhasdaki d ü şü n ü ş şe k ille ri b ir eski A lm an Dev - le tin in te ş r if a t ve ü n v an ih tir a s la rı için d e d e lirm iş a s ilz a d e le rin i h a tır la t m akta, hele H a k a n ’ın vevcesi ve b in aen a ley h h a tu n ı m em lek et ik en b u m a kam ını kay b ed en k a d ın ın h id d e t ve ih tir a s la rı, h id d e t ve ih tir a s lı sim ası, m e şh u r P a ris E sra rı ro m an ın d ak i P re n s R o d o lf’un k a rıs ı olm ağı s ı r f m ini m in i d ev le tin in ta h tın a geçm ek iç in is tiy e re k b u u ğ u rd a c in a y e tle r işle - y en ve şim di a d ı h a trım a gelm iyen k ad ın ı a d e tâ h a tırla tm a k ta d ır.
M anzum o lan ve d ili içine b irk a ç yeni k elim e k a tılm ış o lm ak la b erab er
a ra b ve acem k elim elerile p ek y ü k lü b u lu n a n piyes, bazısı k ıs a ve bazısı
u z u n olm ak ü zere d ö rt fa sıld a n m ü re k k e b d ir, ve v a k ’a fig ü ra n d erek esin d e k a la n ve fig ü ra n o lan k im selerd e n s a rfın a z a r d ö rt k iş i a ra sın d a g eçm ekte
d ir ki, b u n la r H a k an , ü m era sın d a n G ökaîp, ilk önce H a k a n ’ın zevcesi ve
b in aen a ley h h a tu n : m em leket olup sonra G ök alp ’a v a rın c a G ünay h a tu n
olan k a d ın la ilk önce b ir çoban k ızı şe k lin d e g ö rü n ü p so n ra G ök alp ’ın
k ızı o ld u ğ u a n la şılın c a G uncuy ism ini alan ve n ih a y e t H a k a n ’a v a rıp h a tu n u m em lek et pay esin e çık an k ız d ır.
Bu kız ilk önce b ir çoban k ızı ve h ü sn ü zekâsı say e sin d e b ir k ip ti
k a b ile sin in ad e tâ re isi şek lin d e g ö rü n ü r. « S aray i h a k a n în in b ah çesin d ek i b ir çim en zard a » h a tu n u m em leketle k o n u şu rlar. H a tu n bu kızd ak i güzel - lik te n ve c ü re tte n end işeli ve bu bahçeye g ireb ilm iş o lm asına m ü ta h a y y ir- d ir. V e kız g ird iğ i gibi a n sızm k ay ıp da oluverince, b u m ah lû k u n b ir cin veya p e ri olm asın d an endişe eder. S o n ra h a tu n u kocası H a k a n ’la g ö rü rü z. H a k an da rü y a sın a g ire n b ir çoban k ızile m e şg u ld ü r ve sad a k ati hak k ın d a -ne k a rısın ı ne de bizi ta tm in etm iy en sö zler sö y ley ip so n ra y a ln ız k a lın c a - ıü y a d a g ö rü lm ü ş k ızın hay alin e u z u n b e y itle r ta h s is ed er. N ih a y e t, b ir y ay lada, rü y a sın a g ire n o k ızı g ö rü p ta n ır. K e n d isi bu y a y la d a b ir yabancı k ı y a fe tin d e d o la şırk e n kızı g örm üş ve h ü v iy e tin i g iz liy e re k ta n ış m ış tır. F a k a t zekâsı ve n a g ih a n m ey d an a çık rp n ag ih an k ay b o lu şlarile tab iî ıbir m ah lû k o lm adığı şü p h esin i bize v eren çoban kızı, m u h atab ın ın kim oldu . ğu n u an lam a k ta asla te re d d ü d e düşm ez.
B irço k m an za rala rd an te re k k ü p eden ve pek uzu n olan üçü n cü faslın ilk k ısm m d a b ir k u ru lta y g ö rü rü z ki, H a k an ile H a tu n b u n a aynı salâhi _ y e tle rle riy a se t e y le m e k te d irle r ve k ab ilesin in e lç isi s ıfa tile gelen çoban k ızı b u k ab ilen in b irta k ım d ile k le rin i arzey lem e k te ve H a k a n ’dan m uva - fa k a t görm eden önce H a tu n ’u n m u h a le fe tile k arşılaşm a k ta d ır. B u k u ru l -
m em lek etle k ız lığ ın d a sevişm iş o lan G ö k alp ’ın k ız ıd ır. B u n d an so n ra H a kan, çoban k ız ın ı h a tu m m em lek et pâyesin e m azh ar edecek, ve G ünay h a tu n , k e n d isin i h iç b ir zam an aşk la sevm em iş o ld u ğ u h ü k ü m d a rın tem in e t tiğ i şe re f ve ih tişa m ı iz tıra p , nev m id i ve k in için d e terk e d ece k , k e n d isin i h a k ik î b ir a şk la hiç sevm em iş o ld u ğ u H a k a n ’dan a y rılıp h âlâ sevdiği G ök- a lp ’a n ih a y e t v a rırk e n asla b a h tiy a r g ö rü n m iy e c e k tir. B u ik i sev g ilin in u zu n h a s re t y ılla rın d a n so n ra k u rd u k la rı y u v ad a m esud o laca k ları şü p h eli, fa k a t h ü k ü m d a rın a ld ığ ı sabık çoban k ızile m esud ve b a h tiy a r o lacak ları m u h a k k a k tır. L â k in itir a f etm eli ki, p iy e sin en s ilik çehresi, piy ese ism ini v eren bu H a k a n ’d ır. S enelerce m ü d d e t k en d isin e zevce o lan k a d ın ı esefsiz te rk e ttiğ i h ald e o k ad a r zeki, güzel ve fev k alâd e o lara k ta s v ir ed ilen genç k ıza k en d isin i sev d ire b ilm esin i -genç de olm ad ığ ın d an - ancak b aşın d a b ir ta ç ta şım asın d an b ile b iliriz . H a lb u k i, b u n u n için, genç k ızı h a ris ve ikbale d ü şk ü n ta s v ir etm ek icab e d erd i. D iğ e r ta ra fta n , fa z ile tli b ir in san ve m üş fik b ir baba su re tin d e ta sv ir ed ilen G ö k alp ’ın y ılla rc a H a k an ta ra fın d a n ta s a r ru f ed ild ik te n so n ra b ık ılıp k e n d isin e v e rile n b ir k ad ın ı m in n etle ka bul edip se v g ilisin in eski k ocasına da k en d isin e y en i k av u ştu ğ u k ız ın ı m e se rre tle ta k d im ed işi için H a k a n ’ın ta ç taşım asın d an başka b ir sebep ile ri sü rü lem ez k i b u n u n da ile ri sü rü le n c ü m h u riy e t d ev rin e u y g u n lu ğ a ne de recede u y g u n o ld u ğ u in san ı d ü ş ü n d ü rü r. B u n d an sa rfın a z a r eserin b ir bü y ü k kalem in eseri o ld u ğ u b esbelli ve y e ry e r can sıkacak te k ra rla rla ve tam - tıra k lı edası b a sitliğ in i g izliy em iy en sözlerle berab er, lâ tif ta sv irle ri ve g ü zel d ü şü n ce le ri de ih tiv a ey lem e k te d ir. B u ta sv ir ve d ü şü n ce le r, b i r k eli _ m e ile : H â m id a n e d ir !...
B ü y ü k H âm id, K a n u n î S üleym an’ı ih tiy a rlığ ın d a cellâda v e rd iğ i k ıy m etli ve y e tişk in oğlu, h ile le rin e m ağ lû p o ld u ğ u k a rısı ve sesin i su s tu ra - m ad iğ i v icd an ile k arşı k a rşıy a g ö stere n ve b itm e d iğ i b ild irile n en son ese rin d e n acaba kaç m eclisi tam am layabilm iş, hallin e çok sav aştığ ı ölüm m u am m asına m ağ lû p düşün cey e k a d a r b ü y ü k ih tiy a r acaba kaç say fa yaza - b ilm iş ? H e rh ald e H â m id ’in ikm aline ecelin m üsaade etm ed iğ i bu en son m ah su lı kalem i b ir çekm ede uyum am alı, h a tıra sın a b ir h ü rm e t n işan esi ola ra k b a stırılıp n e şre d ilm e lid ir.
