Ankara’da Eryaman Sağlık Ocağı Bölgesi’nde Bir Lisenin İkinci Sınıfında Okuyan Kız
Öğrencilerin Beslenme Durumlarının ve Bazı Antropometrik Ölçümlerinin
Değerlendirmeleri
Nutritional Status and Anthropometric Assessment of 10th Grader Girls at a High School in the Catchment
Area of Eryaman District, Ankara
Dilek Aslan *, Elif GÜRTAN *, Adnan HACIM ** , Nezih KARACA **, Eyüp ŞENOL **, Emeti YILDIRIM **
ÖZETAmaç: Bir lisede ikinci sınıfta okuyan kız öğrencilerin
beslenme durumlarının ve bazı antropometrik ölçümlerinin değerlendirilmesi.
Yöntem: Öğrencilerin antropometrik ölçümleri sonucunda yaşa göre Beden Kitle İndeksi (BKİ) persentil değerlendirmeleri, Bel Kalça Oranı (BKO) hesaplamaları yapılmıştır. Beslenme durumları gıda tüketim sıklığı soru formu yardımı ile tespit edilmiştir.
Bulgular: Kız öğrenciler yeterli, düzenli ve dengeli
beslenmemektedirler. Bu sonuçlar arasında BKİ-persentil hesaplamalarına göre kız öğrencilerin % 36’sının zayıf; % 60’ının normal ve % 4’ünün şişman olduğu bulunmuştur. Kızların % 92.5’inin BKO değerleri 0.8’in altında, % 7.5’inin BKO dğerleri ise 0.8 ve üzerinde bulunmuştur.
Öneri: Kız öğrencilerin yetersiz ve dengesiz beslenme
sorunlarının ortadan kaldırılabilmesi için daha detaylı çalışmalara ve müdahale programlarına ihtiyaç vardır.
Anahtar Kelimeler: Kız öğrenci, Beslenme durumu,
Beden Kitle İndeksi, Persentil
SUMMARY
Objective: To assess the nutritional status and
anthropometric measurements of a group of girls at the 10th grade of a high school.
Method: Body Mass Index (BMI) criteria for adults,
BMI-percentile measurements, waist-hip ratio measurements were calculated for the antropometric assessment. Nutritional status were asssessed by using food frequency questionnaire.
Results: Girls had problems regarding adequate and
balanced nutrition. 36% of the girls were undernourished, 60% of them were normal and 4% of them were obese due to the criteria of Body Mass Index-percentile for age. Besides, 92.5% of girls had lower than 0.8 waist/hip ratio values, and 7.5% of them had 0.8 and higher values.
Recommendations: More detailed studies and
interventions are recommended to diminish the nutritional problems of adolescent girls.
Key Words: Girls, Nutritional status, Body Mass
Index, Percentile
C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 25 (2): 55 – 62, 2003 GİRİŞ
Bireylerin fiziksel, ruhsal, ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olması için bazı olumlu sağlık davranışlarının varlığı çok önem taşımaktadır. Sigara ve alkol kullanımından uzak durmak ve düzenli fizik aktivite yapmanın yanısıra yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat etmek de sağlıklı olmak için yapılması gereken çok önemli davranışların temelini oluşturmaktadır (1,2).
* Öğr. Gör. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ankara
Sağlıklı beslenme davranışlarının çocukluk ve adolesan dönemlerde kazanılması, kişilerin yaşamlarının sonraki dönemlerinde de bu davranışlarını sürdürme olasılıklarını artırmaktadır. Adolesan dönem zihinsel, cinsel ve fiziksel olarak büyük bir değişimin yaşandığı dönemdir. Bu dönemdeki bireyler, diğer yaş gruplarına göre hastalık ve ölüm nedenleri açısından toplumun en sağlıklı kesimini oluşturmaktadırlar, ancak, yaşam tarzını ve sağlıklı olmayı belirleyen bir çok değişkene ilişkin temeller bu dönemde atılmaktadır.
Ülkemizde de birçok dünya ülkesinde olduğu gibi yetersiz ve dengesiz beslenme önemli bir sorun haline gelmeye başlamıştır. “Ayak üstü beslenme (fast-food)” alışkanlıklarının yaygınlaşması ve fizik aktivitenin azalıp daha sedanter bir yaşam sürdürülmesi özellikle dengesiz beslenmenin en önemli sonucu olan şişmanlık sıklığının artışının temelinde yatan nedenler arasında yer almaktadır (3).
Bireylerin beslenme durumlarının değerlendirilebilmesi için onların zayıf, normal ya da şişman olma durumlarının ölçülmesi gerekmektedir. Bu değerlendirmelere yönelik olarak pek çok yöntem geliştirilmiştir. Beden kitle indeksi (BKİ), toplumda şişmanlık düzeyinin saptanması için kullanılan en pratik yöntemlerden birisi olarak kabul edilmektedir. Tanım olarak, BKİ, vücut ağırlığının vücut yüzeyine bölünmesiyle elde edilir (kg/m2) (2).
Araştırmalar sonucunda şişmanlığın gelişmiş ülkelerde düşük sosyo-ekonomik düzeylerde, gelişmekte olan ülkelerde ise yüksek sosyo-ekonomik düzeye sahip kesimlerde daha sık olduğu gösterilmiştir. Aşırı şişmanlık ise sosyo-ekonomik durumdan bağımsızdır. Beslenme biçimi ve beslenme alışkanlığı olarak yüksek kalorili yiyeceklerle beslenen çocuklarda şişmanlık daha kolay gelişmektedir (2).
Adolesanların “beslenme” durumlarının pek çok faktör tarafından etkilenebileceği bilinmektedir. Onların bu konuda kendi bedenleri ile ilgili düşünceleri, algıları, genetik faktörler, ebeveynlerinin şişman olup olmaması, yaşam tarzında meydana gelen değişiklikler, vb. kişilerin sağlıklı ya da sağlıksız davranış tercihlerini etkileyen etkenler arasındadır (4,5).
Adolesanlarda saptanan bazı beslenme sorunları kızlarda erkeklerden fazla görülmektedir. Örneğin, yeme bozukluklarının genel olarak kadınlarda daha sık olduğu bilinmektedir (6). Bu nedenle, her iki cinsiyette de çok önemli olmasına rağmen kız öğrecilerin beslenme
alışkanlıkları ve ilgili diğer çalışmalar erkeklere göre daha önem kazanmaktadır.
Yukarıda belirtilen gerekçeler nedeniyle bu araştırmada, Ankara’da bir lisede okuyan ikinci sınıf kız öğrencilerin beslenme alışkanlıklarıyla ilgili bazı özelliklerinin saptanması (beslenme sıklığı, besin tipleri, vb), beslenme durumlarının değerlendirilmesine yardımcı olan bazı antropometrik ölçümlerinin değerlendirilmesi (boy uzunluğu, vücut ağırlığı, bel çevresi, kalça çevresi) amaçlanmıştır.
GEREÇ ve YÖNTEM
Kesitsel tipte bir araştırma olan bu çalışma, Ankara’da Eryaman Lisesi ikinci sınıfta okuyan kız öğrenciler üzerinde yapılmıştır. Lise ikinci sınıfların alınma nedeni, özellikle beden algılamasının önemsenmeye başladığı yaş grubuna denk gelmesi olarak açıklanabilir. Lise üçüncü sınıfların üniversite hazırlıkları nedeniyle okulda bulunma sürelerinin kısıtlı olması bu grubun araştırmaya dahil edilmemesinin nedenidir. Araştırmaya sadece kızların alınma nedeni ise kızların kendi bedenlerine şilmanlık ve zayıflık algısı açısından daha önem verdikleri düşüncesidir. Araştırmanın evrenini 240 kız öğrencinin tamamı oluşturmuştur. Evrenin tamamına ulaşılması planlanmış olup beş son sınıf tıp fakültesi öğrencisi tarafından uygulanan ankete 226 kişi katılmıştır (Katılma boyutu= % 94.2). Anket formunun uygulanmasından sonra öğrencilerin bazı antropometrik ölçümleri yapılmıştır (vücut ağırlığı, boy uzunluğu, bel çevresi, kalça çevresi). Öğrencilerin bu bölüme katılma boyutu ise % 88.5’dir. Antropometrik ölçümler kullanılarak kişilerin bedenlerinin zayıf, normal ya da şişman olup olmadıkları değerlendrilmiştir. Değerlendirmeler yapılırken yaşa göre Beden Kitle İndeksi (BKİ)-persentil ve bel kalça oranı (BKO) hesaplamaları kullanılmıştır (2).
Yaşa göre BKİ-persentil değerlendirmesi, adolesan yaş grubunda kişilerin zayıf, normal ya da şişman olma durumunu ölçen bir başka değerlendirme kriteridir. Bu değerlendirme kriterine göre:
Kategori (persentil) Değerlendirme
<5 Yetersiz beslenme(PEM)
6-15 Zayıf
16-85 Normal
86-95 Hafif şişman
Yukarıdaki tabloya göre 5 persentil ve altı “yetersiz beslenme (PEM)”, 95 persentil üzeri ise “şişman” olarak değerlendirilmektedir.Bu araştırmada BKİ persentil değerleri için yukarıdaki kategoriler kendi içinde birleştirilmiştir. Bu birleştirme sonucunda 16 persentil’in altı zayıf; 16-85 persentil arası normal; 85 persentil üzeri şişman olarak değerlendirilmiştir.
BKO da kişilerin beslenme alışakanlıklarının değerlendirilmesi için kullanılan bir antropometrik değerlendirmedir. Kızların bel-kalça oranının 0.8’in üzerinde olmaması önerilmektedir (2).
BULGULAR
Bulgular bölümünde araştırmaya katılan kız öğrencilerin bazı sosyo-demografik özellikleri, beslenme alışkanlıkları ve bazı antropometrik ölçümleri ile ilgili sonuçlar sunulmuştur.
Kız öğrencilerin büyük çoğunluğu 16 yaşında olduğunu ifade etmiştir (% 72.0). Öğrencilerin % 1.3’ünün 16 yaşından küçük, % 26.7’sinin 16 yaşından büyük olduğu tespit edilmiştir. Araştırmaya katılanların % 97.3’ünün kardeşi bulunmaktadır. Kızların % 7.7’si çekirdek aileye sahiptir (Tablo 1).
Tablo 1. Kız öğrencilerin bazı sosyo-demografik özellikleri
(Ankara, 2003) Özellik Sayı % Yaş (n=225) <16 3 1.3 16 162 72.0 >16 60 26.7
Ortalama(±ss) =16.3 (±0.7); Ortanca=16.0; Alt-üst değer=15-19; Tepe değeri:16
Kardeş olma durumu(n=219)
Yok 6 2.7
Var 213 97.3
1 118 55.3
2 70 32.9
3ve üzeri 25 11.8
Ortalama =1.6 ; Ortanca =1.0 ; Alt-üst değer =0-5 ; Tepe değeri=1.0
Aile tipi (n=221)
Çekirdek aile 200 90.4
Parçalanmış 17 7.7
Geniş 4 1.9
Kız öğrencilerin annelerinin % 1.8’i okur-yazar değildir. Annelerin % 33.3’ü lise mezunudur. Araştırmaya katılanların babaları arasında okur-yazar olmayan yoktur. Kızların annelerinin % 29.6’sının gelir getiren bir işte çalıştığı, % 70.3’ünün ise çalışmadığı tespit edilmiştir. Çalışan annelerin % 31.3’ü “idari personel ve benzeri çalışanlar grubunda; % 28.3’ünün “idari personel ve benzeri” grupta yer aldığı saptanmıştır. Öğrencilerin babalarının % 92.7’sinin gelir getiren herhangi bir işte çalıştığı, % 7.3’ünün ise çalışmadığı belirlenmiştir. Babaların % 26.1’inin “ticaret ve satış personeli” grubunda; % 21.2’sinin “idari personel ve benzeri çalışanlarlar” grubunda; % 20.2’sinin ise “hizmet işleri” grubunda çalıştıkları tespit edilmiştir (Tablo 2).
Kız öğrencilerin % 85.4’ü hiç alkollü bir içecek içmediklerini belirtmişlerdir. Halen alkollü bir içecek içenler grubun % 5.6’sını oluşturmuştur. Ortalama alkollü bir içecek içme süresi 12.0 ay olarak hesaplanmıştır. Kız öğrenciler arasında sigara kullanma sıklığı % 12.8 olarak bulunmuştur. Ortalama sigara içme süresi 12.3 ay; günde içilen sigara sayısı ise 7.9 adet olarak hesaplanmıştır (Tablo 3).
Kız öğrencilerin, %63.2’sinin hergün kahvaltı yaptığı, % 5.5’inin ise hiç kahvaltı yapmadığı tespit edilmiştir. Kız öğrencilerden kuşluk öğününü hergün yiyenler % 38.3 olarak tespit edilmiştir. Öğrencilerin % 78.7’sinin öğle yemeğini hergün yedikleri saptanmıştır. İkindi öğününü hergün yiyen kız öğrenciler % 39.5 olarak bulunmuştur. Akşam yemeğini hergün yiyen kız öğrenciler % 84.9 olarak tespit edilmiştir. Kız öğrencilerin % 20.6’sının hergün gece yatarken yemek yediği belirlenmiştir (Tablo 4).
Kız öğrencilerin % 47.0’sinin süt ve yoğurdu hergün tükettikleri belirlenmiştir. Ankete katılanların % 61.4’ü peyniri hergün tükettiklerini ifade etmişlerdir. Öğrencilerin % 47.2’si beyaz eti; % 41.6’sı ise kırmızı eti haftada 1-2 kez tükettiklerini belirlenmişlerdir.
Öğrencilerin % 40.0’ı yumurtayı; % 47.9’u ise kuru baklagilleri haftada 1-2 kez tükettikleri saptanmıştır. Ekmek % 77.9 sıklığında hergün tüketilmektedir. Pirinç,makarna,bulgur grubu besinler % 43.8 sıklığında haftada 1-2 kez; taze meyve-sebze ise % 69.1 sıklığında hergün tüketilmektedir. Şekeri hergün tüketme sıklığı % 55.8 olarak bulunmuştur. Araştırmaya katılan kızların % 46.8’i zeytinyağı, ayçiçek yağını hergün tükettiklerini belirtmişlerdir (Tablo 5).
Tablo 2. Kız öğrencilerin ebeveynleri ile ilgili bazı özellikleri
(Ankara, 2003)
Özellik Sayı %
Anne öğrenim durumu (n=225)
Okur-yazar değil 4 1.8 Okur-yazar 2 0.9 İlkokul mezunu 73 32.4 Ortaokul mezunu 39 17.3 Lise mezunu 75 33.3 Üniversite mezunu 32 14.3
Baba öğrenim durumu (n=224)
Okur-yazar 2 0.9
İlkokul mezunu 24 10.7
Ortaokul mezunu 32 14.3
Lise mezunu 98 43.8
Üniversite mezunu 68 30.3
Anne çalışma durumu (n=226)
Çalışmıyor 159 70.4
Çalışıyor 67 29.6
Idari personel ve benzeri çalışanlarlar 22 31.3
Ticaret ve satış personeli 17 23.8
Yok(ev kadını,emekli vb) 15 22.3
İlmi ve teknik elemanlar,serbest meslek
13 19.6
Baba çalışma durumu (n=219)
Çalışmıyor 16 7.3
Çalışıyor 203 92.7
Ticaret ve satış personeli 54 26.1
İdari personel ve benzeri çalışanlarlar 44 21.2
Hizmet işlerinde çalışanlar 42 20.2
İlmi ve teknik elemanlar,serbest meslek
36 17.2 Tarım dışı üretim faaliyetlerinde
çalışanlar ve ulaştırma makinaları kullananlar
12 6.0
Yok(Emekli,çalışamaz) 15 7.3
Tablo 3. Kız öğrencilerin alkol ve sigara kullanma durumları
(Ankara, 2003)
Özellik Sayı % Alkol kullanma durumu(n=179)
Hiç kullanmayan 153 85.5
İçip bırakan 16 8.9
Halen içen 10 5.6
Alkol kullanma süresi (ay) (n=31)
≤6 15 48.5
7-12 5 16.1
13 ve üzeri 11 35.4
Ortalama =12.0 ; Ortanca =7.0 ; Alt-üst değer =1-48 ; Tepe değeri=4
Sigara içme durumu(n=186)
Hiç içmemiş 156 83.8
İçip bırakmış 10 6.4
Halen içen 20 12.8
Sigara içme süresi(ay)
≤11 25 73.6
12-24 7 20.6
25 ve üzeri 2 5.8
Ortalama =12.3 ; Ortanca =10.0 ; Alt-üst değer =1-60 ; Tepe değeri=12
İçilen sigara sayısı (adet/gün) (n=31)
≤5 12 38.7
6-9 6 16.2
10 ve üzeri 13 55.1
Ortalama =7.9 ; Ortanca =8.0 ; Alt-üst değer =1-20 ; Tepe değeri=1
Kız öğrencilerin % 43.5’inin haftada 1-2 kez tost yedikleri saptanmıştır. Hamburgeri grubun % 43.4’ünün; sosisli sndeviçi ise öğrencilerin % 71.7’sinin hiç tüketmedikleri belirlenmiştir. Şeker, çikolatayı öğrencilerin % 47.9’unun hergün, % 11.4’ünün ise hiç yemediği tespit edilmiştir. Bisküvi-kek grubu besinleri öğrencilerin % 23.8’inin hergün, % 17.8’inin haftada 3-4 kez, % 3-43.5’inin haftada 1-2 kez tükettiği, %15.0’ının ise hiç yemediği tespit edilmiştir. Cips ve patates
kızartmasının hergün, haftada 3-4 kez, haftada 1-2 kez tüketilme ve bu besin grubunun hiç tüketilmeme sıklıkları sırayla % 20.7, % 22.6, % 29.0 ve % 27.6 olarak bulunmuştur. Kolalı içeceği hergün tüketenler % 23.7, haftada 3-4 kez tüketenler % 20.9, haftada 1-2 kez tüketenler % 26.5, hiç tüketmeyenler ise % 28.8
olarak bulunmuştur. Sütün % 46.7 sıklığında hiç tüketilmediği belirlenmiştir. Ayranı hergün tüketenler grubun % 10.9’unu, hiç tüketmeyenler ise % 38.9’unu oluşturmuştur (Tablo 6).
Tablo 4. Kız öğrencilerin günlük öğün tüketim durumları (%)* (Ankara, 2003)
Öğün n Hergün Günaşırı Haftada 1-2 Ayda 1-2 Hiç
Kahvaltı 217 63.2 8.3 20.7 2.3 5.5 Kuşluk 175 38.3 8.6 13.7 6.3 33.1 Öğle yemeği 216 78.7 8.3 8.3 1.9 2.8 İkindi 180 39.5 7.8 17.2 4.4 31.1 Akşam yemeği 212 84.9 5.2 4.7 1.4 3.8 Gece yatarken 194 20.6 8.8 11.9 11.3 47.4 *Satır yüzdesidir
Tablo 5. Kız öğrencilerin bazı besinleri tüketim sıklıkları (%)* (Ankara, 2003)
Besin grubu n Hergün Günaşırı Haftada 1-2 Ayda 1-2 Hiç
Süt, yoğurt 217 47.0 17.5 23.5 9.7 2.3 Peynir 220 61.4 14.1 18.6 4.5 1.4 Beyaz et 214 12.1 17.8 47.2 19.2 3.7 Kırmızı et 214 4.2 12.1 41.6 26.2 15.9 Yumurta 215 14.4 20.5 40.0 16.7 8.4 Kuru baklagiller 213 12.7 19.2 47.9 18.3 1.9 Ekmek 222 77.9 6.3 7.7 2.7 5.4
Pirinç, makarna, bulgur 219 22.8 22.4 43.8 10.5 0.5
Taze meyve, sebze 223 69.1 12.1 13.9 4.9 -
Şeker 217 55.8 13.8 16.1 9.7 4.6
Reçel, bal 215 25.1 16.7 27.9 19.1 11.2
Tereyağı 216 19.0 14.4 22.2 14.8 29.6
Zeytinyağı, ayçiçekyağı 216 46.8 15.7 14.4 6.5 16.6
Tablo 6. Kız öğrencilerin okulda bulundukları süre içerisinde tükettikleri bazı besinler ve tüketim sıklıkları (%)*(Ankara, 2003)
Özellik n Hiç Haftada 1-2 Haftada 3-4 Hergün
Tost 214 22.9 43.5 19.6 14.0 Hamburger 212 43.4 32.5 17.5 6.6 Sosisli sandviç 205 71.7 15.6 4.4 8.3 Şeker/Çikolata 219 11.4 31.1 9.6 47.9 Bisküvi/Kek 214 15.0 43.5 17.8 23.8 Kuruyemiş 206 52.9 28.2 12.6 6.3 Dondurma 207 41.1 33.3 15.0 10.6
Cips, patates kızartması 217 27.6 29.0 22.6 20.7
Kolalı içecekler 215 28.8 26.5 20.9 23.7
Kahve/Çay 212 51.4 13.2 9.0 26.4
Süt 212 46.7 21.2 13.7 18.4
Ayran 211 38.9 36.5 13.7 10.9
Hazır meyve suyu 209 36.8 31.1 21.1 11.0
*Satır yüzdesidir
Öğrencilerin % 21.5’inin yaşa göre BKİ (persentil) değeri 5 persentilin altında (PEM), % 14.5’ininise BKİ (persentil) değeri 16’nın altında hesaplanmıştır. Kızların % 60’ı normal, % 4’ü ise hafif şişman ve şişman olarak bulunmuştur.
Kız öğrencilerin bel kalça oranları (BKO) da hesaplanmıştır. Kızların % 92.5’inin BKO değerleri 0.8’in altında, % 7.5’inin BKO dğerleri ise 0.8 ve üzerinde bulunmuştur. Bu kriterin ortalama değeri 0.74 (± 0.4), ortanca değeri 0.7, tepe değeri 19.4, alt değeri 0.65, üst değeri 0.89 olarak bulunmuştur (Tablo 7).
Kız öğrencilerin zayıf, şişman ya da normal olma durumlarını etkileyebileceği düşünülen bazı değişkenlerin BKİ-persentil ölçüm değerleri arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Sonuç olarak incelenen değişkenlerin hiçbirisi ile BKİ-persentil değerleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır (Tablo 8).
Tablo 7. Kız öğrencilerin bazı antropometrik ölçümleri (Ankara,
2003) Kategori Sayı % BKİ (persentil) *(n=200) PEM 43 21.5 Zayıf 29 14.5 Normal 120 60.0 Şişman + hafif şişman 8 4.0
Ortalama(±SS)=6.9 (±7.1) ortanca= 8.0 tepe değeri=8 alt-üst değer=1-88
BKO (n=200)
< 0.8 185 92.5
≥0.8 15 7.5
Ortalama(±SS)=0.7 (±0.4) ortanca= 0.7 tepe değeri=19.38, alt-üst değer=0.65-0.89
Tablo 8. Öğrencilerin BKİ-persentil değeri ile bazı değişkenler
arasındaki ilişkileri (Ankara, 2003)
Değişken Ki-kare SD p
Yaş grubu 2.204 1 0.138
Kaçıncı çocuk 2.556 1 0.11
Aile tipi 0.113 1 0.737
Anne öğrenim durumu 0.770 1 0.380
Baba öğrenim durumu 0.135 1 0.713
Anne çalışma durumu 2.507 1 0.113
Baba çalışma durumu 1.682 1 0.195
Alkol kullanma durumu 0.067 1 0.795
Sigara kullanma durumu 0.006 1 0.938
Kahvaltı yapma durumu 0.041 1 0.839
Kuşluk öğünü tüketme durumu 0.963 1 0.326
Öğle yemeği tüketme durumu 0.007 1 0.935
İkindi öğünü tüketme durumu 0.344 1 0.557
Akşam yemeği tüketme durumu 0.272 1 0.602
Gece öğünü tüketme durumu 1.062 1 0.303
Hamburger yeme durumu 0.022 1 0.882
Şeker/çikolata yeme durumu 1.799 1 1.180
Kolalı içecekler içme durumu 0.592 1 0.442
TARTIŞMA
Öğrencilerin anne ve babalarının öğrenim düzeyleri Türkiye genelinde yapılmış olan 1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması değerlerinden yüksek bulunmuştur. Ebeveynlerin öğrenim düzeylerinin yüksekliği kızların beslenme dahil her türlü konudaki tutum ve davranışlarının olumlu yönde etkilenmesine neden olmuş olabilir. Benzer şekilde öğrencilerin babalarının % 92.7’sinin halen çalışıyor durumda olduğu; bunların büyük çoğunluğunun da gelir düzeyi iyi sayılabilecek işlerde çalıştığı saptanmıştır. Ekonomik koşulların orta ve yüksek olması yine kişilerin gıda maddelerine daha kolay ulaşabilmelerini sağlayabilir (Tablo 1,2) (7).
Öğrencilerin % 5.6’sının halen alkol kullandığı ve bunların % 35.4’ünün bir yıldan daha uzun süredir bu alışkanlığı sürdürdüğü görülmektedir. Alkol kullanımının özellikle zihinsel, fiziksel ve sosyal olarak gelişmenin yaşandığı ve bazı alışkanlıkların temelinin atıldığı adolesan döneminde gelişme üzerine olumsuz etkilerinin olabileceği düşünülebilir. Bu yaş grubunda yapılan diğer
araştırmalarda da alkol kullanma sıklıklarında benzerlikler saptanmıştır (10). Öğrencilerin % 12.8’i halen sigara içmekte ve bunların da % 26.4’ü bir yıldan uzun süredir bu alışkanlığı sürdürmektedir. Yapılan araştırmalara göre sigaraya başlama yaşı bazı kaynaklarda 11 bazı kaynaklarda ise 13’e kadar düşmüştür, ilk kez sarhoş olma yaşı 11 e kadar düşmüştür. Sağlık ve eğitim vakfı tarafından yapılan bir araştırmaya göre 15-17 yaş arası gençlerin % 23.3’ü hergün sigara içmekte, % 9.3’ü ise düzenli olarak alkol kullanmaktadır. Sigara ve alkole başlama yaşının erken adolesan dönemine kadar düşmesi, gençlerin büyüme ve gelişmesinin olumsuz etkilenebileceğini düşündürmektedir (Tablo 3) (8).
Öğrencilerin beslenme durumları ana ve ara öğünleri tüketme sıklıklarına göre değerlendirilmiştir. Araştırmaya katılan her 10 kız öğrenciden sadece 6’sının kahvaltı yaptığı görülmektedir. Ana öğünleri yeme yüzdesi akşama doğru yükselmekte olduğundan ailenin bir arada bulunmasının bu durumu açıklayabileceği düşünülebilir (Tablo 4). Yapılan çalışmalar düzenli olarak kahvaltı yapmanın yaşam boyu sağlığın korunmasına yardımcı olan bir alışkanlık olduğunu ortaya koymaktadır (9).
Araştırmaya katılan adolesan yaş grubunun gelişiminde önemli olan temel besin maddelerinin (süt, yoğurt, peynir, taze meyve ve sebze) tüketiminin düşük olduğu görülmektedir. Özellikle yeni besin piramidine göre hergün sıklıkla tüketilmesi önerilen taze sebze ve meyve tüketiminin düşüklüğü, gençlerin yetersiz ve dengesiz beslenmelerine neden olabileceği düşünülebilir (Tablo 5) (10).
Öğrencilerin büyük kısmı öğün aralarında bir şeyler yemektedir. Bunların bir kısmı da yağ içeriği yüksek hamburger, sosisli sandviç, patates kızartması gibi gıdaları tercih etmektedir. Bu durum ileride bazı endokrin, pulmoner, metabolik, gastroenterolojik, psiko-sosyal, kardiyo-vasküler sorunlara yol açabilmesi açısından risk taşımaktadır (Tablo 6) (5). Hamburger, sosisli sandeviç gibi karbonhidrat içeriği yüksek olan besinlerin sıklıkla tüketilmesi, özellikle şişmanlık açısından bir risk oluşturmaktadır. Bu nedenle, öğün aralarında daha sıklıkla tüketilen bu tür besinlerin tüketilmesinin dengelenmesi çok önemlidir. Bu amaçla, okullarda özellikle kantinlerde satılan yiyeceklerin denetlenmesi çok önemli olabilir. Ayrıca, daha sağlıklı beslenmenin sağlanabilmesi için daha ilkokul çağında okullarda uygulanan bazı uygulamaların adolesan yaş
grubu için de yapılandırılması sağlıklı ve dengeli beslenme alışkanlığının yetişkinliğe de taşınabilmesini kolaylaştırabilir (11).
Araştırmada BKİ-persentil standartları kullanılmıştır. BKİ-persentil değeri DSÖ tarafından adolesan yaş grubu için kullanılması sıklıkla önerilen bir değerlendirme ölçeğidir.
Öğrencilerin % 21.5’inin yaşa göre BKİ (persentil) değeri 5 persentilin altında (PEM), % 14.5’ininise BKİ (persentil) değeri 16’nın altında hesaplanmıştır.
Kızların % 7.5’inin BKO dğerleri ise 0.8 ve üzerinde bulunmuştur. Bu kriterin ortalama değeri 0.74 (± 0.4), ortanca değeri 0.7, tepe değeri 19.4, alt değeri 0.65, üst değeri 0.89 olarak bulunmuştur (Tablo 7). BKO değerlerinin 0.8 ve üzerinde olması kişilerin abdominal şişmanlık açısından risk grubunda olduklarını ve kronik hastalıklara yakalanma risklerinin yüksek olduğunu ifade etmektedir (12).
Bu çalışma sonrasında sonuçları özetleyen ve sağlıklı beslenme alışkanlığının önemini, beslenme bozukluklarının yol açabileceği sağlık sorunlarını ve çözümlerini konu alan broşür, vb. hazırlıkları yapılmış ve okulun rehber öğretmenleri ile iletişime geçilmiştir. Rehber öğretmenlerin bu broşürleri öğrencilere dağıtmaları sağlanmıştır.
Benzer şekilde yapılan antropometrik ölçümler sonucu hesaplanan BKİ-persentil değerlerine göre çok zayıf ve şişman olduğu tespit edilen öğrencilerin ailelerine ulaşılması için yine rehber öğretmenleri ile iletişime geçilmiştir. Ayrıca okulun bağlı bulunduğu Sağlık Ocağı çalışanlarının araştırma sonuçları hakkında bilgilendirilmiştir.
KAYNAKLAR
1. Bertan M., Güler Ç (Ed.) Halk Sağlığından Yenilikler.
Güneş Yayınları, Ankara,1997.
2. Baysal A (Ed.). Diyet El Kitabı. Hatiboğlu Yayınları, Yenilenmiş Dördüncü Baskı, Ankara, 2002.
3. Ilgaz Ş. Obesite ve Tedavisi. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk
Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Yayınları, 2001.
4. Health Education Board of Scotland. (2000). Talking about eating disorders. (www.hebs.scot.nhs.uk) (Erişim tarihi: 2 Mayıs 2003).
5. University of İllinois at Urbana-Champaign Counseling
Center. (1999). Eating Disorders. (www.couns_uiuc.edu/eating.html) (Erişim tarihi: 2 Mayıs 2003).
6. Anorexia Nervosa and Related Eating Disorders, inc. (1998). (www.anred.com)
7. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998. Sağlık Bakanlığı, HÜNEE, Macro International. Ankara 1999.
8. Yargıç İ. Gençlerde Madde Bağımlılığı.
(www.pedam.com). (Erişim tarihi: 2 Mayıs 2003.)
9. Özben B. Oğuz G. Kurdoğlu N., Önder F. Gülveren Lisesi
III. Sınıf Öğrencilerinin Beslenme Alışkanlıklarının Saptanması. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. Araştırma Raporu. Ankara, Kasım-Aralık 1999. 10. Willett W. Eat, Drink and be Healthy. The Harvard
Medical School Guide to Healthy Eating. First Fireside Edition, NY, 2002.
11. Ulusal Gıda ve Stratejisi Çalışma Grubu Raporu. İktisadi
Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları, Ankara, 2001.
12. Seidell JC. Perusse L. Despres JP. Bouchard C., Waist and Hip Circumfeences Have Independent and Opposite Effects on Cardiovascular Disease Risk Factors: The Quebec Family Study. Am J Clin Nutr 2001; 74: 315-21.
Yazışma Adresi:
Dr. Dilek Aslan
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD. 06100 - Sıhhiye, Ankara
