ÂYETULLAH 670 ÂYETULLAH
ÂYETULLAH.
Suphi Paşa Zade Mehm et Ayetullah Bey. On dokuzuncu (hicri 13
üncü) asrın ikinci yarısında yaşamış olan
Mehmet Ayetullah Bey, ilim ve irfaniyle son Osmanlı vezirleri içinde temayüz etmiş, tarih ve âsârı atikaya dair malûmat ve muharrera- tiyle şöhret almış olan, Evkaf Nazırı merhum
Abdullah Suphi Paşa’mn büyük oğludur.
Ceddi, Abdürrahman Sami Paşa’dır. 1262
(1845) yılında Mısır’da doğdu. 1265 (1848), de ceddi ve babası Suphi Paşa ile beraber Mısır dan İstanbul’a geldi. İstanbul’da hususî mu allimlerden ders alarak zamanının ilim ve e-
debiyatına ait bilgileri mükemmelen tahsil
etti. Bu esnada, ecnebi dili olarak, Fransızca yı da öğrendi. Bununla beraber, Ayetullah Beyin yetişmesinde babası Suphi Paşa’nın da mühim tesiri olmuştur.
Ayetullah Bey, önce Defter-i Hâkanî ve di van kalemlerinde, bir müddet te Babıâlî ter ceme odasında bulundu. Bilâhara tahriri em lâk idaresinde tahrir kalemi müdiri oldu. Bu nu ta’kiben de Şûrayı Devlet muavinliğine ta yin olundu. Sadrâzam Âlî Paşa’yı istihlâf eden Mahmut Nedim Paşa’mn yaptığı tenkihatta bu muavinlikten infisal eyledi. Bupdan sonra Suriye’ye giderek, babasının valiliğinde bu lunduğu bu vilâyet dahilinde Ba’iebek _ve Buka-ul-Aziz kaymakamlıklarında bulundu. 1293 (1876) de Tuna vilâyeti mektupçuluğuna ta’yin edildi. Biraz sonra vali Asım Paşa’nm vaki’ şikâyeti üzerine azledildi. 1294 (1877) de Erzurum vilâyeti mektupçuluğuna nasbolun-
du. Erzurum mektupçuluğundan dönerken,
Erzincan’a tâbi’ olan, Tercan kasabasında ti
fodan vefat ederek orada defnedildi 1295
(1878). Vefatında otuz üç yaşlarında idi. Ayetullah Bey, zamanının Avrupa irfaniy le temas eden ve zekâsı, san’atkâr ruhu ile
temayüz eyliyen simalarındandır. Namık
Kemal mekteb-i edebîsine mensup olan
mumaileyh, hakikaten bilgili ve tabiat-ı şi’- riyeye ,de malik idi. Güzel yazar, güzel söz de söylerdi. Ziya Paşa - Namık Kemal devrinin ahrarane hareketlerine' iştirak etmiş olan  ye- tullah Bey, vatanseverliği ile de yine o devir gençleri arasında hakikaten mütemayizdi. «Yeni Osmanlılar Cemiyeti» ne de dah il.ol muştu. Ayetullah Bey de, o devrin bir kısım siyasî şahsiyetleri gibi, Âlî Paşa hükümetine karşı daima mu’teriz idi; Paşayı sevmezdi. Fikir ve siyaset hürriyetinin teessüsü vadisin
de mücadelelerden geri durmamış, hattâ ba- 1 * * * 5
basma karşı bile cidalcûyane bahislerden çe kinmemiştir. Ayetullah Bey, Namık Kemal ile samimane dostluk tesis etmiş, o deviı
ah-rarının bir mecmaı olan «Tasviri Efkâr» idare
hanesinin de müdavimlerinden olmuştur,
rmuzzıya merhum, Meşrutiyette intişar eden Tasviri Efkâr gazetesine tefrika suretiyle der-
oettıgı «Jön. T ürk ter» de, Ayetullah Beyi
Jön Türkçülüğü jurnal etmekle itham etmek te ise de bu, herhangi bir beyyineye istinad edememiş olmakla keyfiyet her ikisinin ara sında kalmış demektir.
Ayetullah Beyin, Alî Paşa aleyhinde, Ziya
Paşa’nm «rü’ya» smı taklıaen yazdığı, aynı
adı taşıyan bir esen, Terkib-i Bendi vardır. Bu risale matbu’dur. Bundan maada Fransız muharrirlerinden V olney’m (1) Tüdmür Ha
rabeleri» isimli eserini de kısmen dilimize çe
virerek neşretmiş tir. Ayetullah Beyin, Tüd mür Harabeleri tercemesinde kullandığı ka lem, zamanının en mu’tena tahrir şivelerinden
ma’dud olacak derecededir. Süleyman Paşa
merhumun eseri olan «Mebani-l~inşa» da
bu terceme suretleri parça parça münderiçtir. Bundan da anlaşılır ki, Tüdmür Harabeleri intişar ettiği tarihte, âsârı matbua noktai na zarından oldukça mühim bir tesir bırakmış ve Namık Kemal’in ifade ve üslûbu Ayetullah Beye de meşki tahrir olmuştur, denilebilir. Bu terceme, ayni zamanda, mumaileyhin Fran- sızcaya olan vukufunu bariz surette isbat eder. Ayetullah Bey, bilhassa eski «Vakit» gazete
sinde birhayli makaleler neşretmiştir. 1287
(1871) de Basiret gazetesi başmuharrirliğin de bulundu. Bir aralık, dostu ve «Hulusat-ül-
Kelâm fî Measir-il-İslâm» adlı matbu eserin
sahibi Musullu Sami Efendi ile müştereken ayrıca «Utarıd» adı ile bir gazete tesis ve neşretmiş ise de bu gazete pek ömürsüz ol muş, bir hafta sonra nükûmet tarafından ka patılmıştır.
M e ’ h a z l e r ; İbn-ül-Emin Mahmut Ke mal, Son Asır Türk Sairleri, cüz 1, İstanbul 1930; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, (1) Volney, Fransa şark emperyalizminin ilk kılavuzlarından ma’duddur. 1782 de şarka yap tığı seyahatte bilhassa Cebel-i Lübnandaki m a nastırlardan birinde üç yıl ikametle Arabca tah sil eylemiş ve Suriyede cevelân ettiği sıralarda Şam ile Haleb arasında ve şimalî Suriye ticaret yollarının noktai iltisakmda bulunmakla ezmi- ne-i kadimede pek büyük şöhret kazanmış olan Tüdmür’e uğrayarak harabeler hakkında bir hi tabe yazmıştır. Eser, Fransa’nın o tarihlerde ıbile Suriye üzerindeki nigâh-ı ihtirasının ilk pa rıltılarını sezdirir. Maahaza « Tüdmür harabeleri» eser denilecek edebi, hikemî mütalâat ve mülâ hazat ile de doludur.
Kişisel Arşıvıerae ıstanouı beııegı Taha Toros Arşivi
