OTORİTE - 41
ARAP DÜNYASINDA GAZİ OSMAN PAŞA (Tercümetü’l-Merhûm Osman Paşa el-Gâzî)
AHMET İNANIR – MURAT HANİLÇE ISBN 978-605-82919-7-3 Yayıncı Sertifika No 13267 Ahmet İnanır-Murat Hanilçe, 2018
Bu kitabın tüm hakları Ahmet İnanır ve Murat Hanilçe’ye aittir. İzinsiz kopyalanması hukuki açıdan sorumluluk doğurur.
Baskı Notları
Aralık 2018
Baskı Vadi Grafik Tasarım Reklam Ltd. Şti.
İvedik Organize Sanayi Sitesi Oto 88 3. Bölge 2284 Sok. No: 101 Ostim/Ankara
Tel: (312) 395 85 71
OTORİTE KİTAP
LOTUS YAYIN GRUBU
Gelemiş Mahallesi Tömler Sokak No: 27 Kaş-Antalya www.otoritekitap.com
OTORİTE KİTAP, LOTÜS Yayıncılık Reklamcılık Matbaa Bilgisayar Bilişim
İçindekiler
Takdim ... 7 GİRİŞ ... 10 Gazi Osman Paşa ve Plevne Konulu Türkçe Çalışmalar Üzerine ... 10 Bir Bibliyografya Denemesi... 10 1. Gazi Osman Paşa’ya ve Plevne Savunması’na Yer Ve-ren Kitaplar ... 15 2. Gazi Osman Paşa ve Plevne Savunması’nı Konu Edi-nen Süreli Yayınlar ... 25 3. Gazi Osman Paşa ve Plevne İçerikli Tezler ... 29 4. Gazi Osman Paşa, Plevne ve Dönemi ile İlgili Sem-pozyum Bildirileri ... 31 5. Gazi Osman Paşa ile İlgili Ansiklopedi Maddeleri ... 42 6. Gazi Osman Paşa ve Plevne Savunması Konulu Ya-yınlar Üzerine Bir Değerlendirme ... 44 BİRİNCİ BÖLÜM ... 49 “Tercümetü’l-Merhum Osman Paşa El-Gâzî” Adlı Arapça Biyografi Eserinin Tercümesi Ve Tanıtımı ... 51
1.Yazarı Hakkında... 52 2. Eser Hakkında ... 58
İKİNCİ BÖLÜM ... 71
Eserin Türkçe Çevirisi ... 73
Tercümetü’l-Merhum Osman Paşa el-Gâzî ... 73
1. Mukaddime [Önsöz] ... 73
2. Cenaze ve Defin Merasimi ... 75
3. Rahmetli’nin Fiziki Görünümü ve Kısa Biyografisi 79 4. Bu Cevvâl Kahramanın Hayat Hikâyesi ... 80
5. Sırplarla Harp ... 86
6. Plevne Vakası [Plevne Savunması] ... 88
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 93
1. Eserin Arapçası ... 95
Takdim
Tokat’ta 2017 yılı 5-7 Nisan 2017 tarihinde Gazi-osmanpaşa Üniversitesi’nin ev sahipliğinde düzenle-nen İkinci Uluslararası Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu’nun sekreterliği bana verildiğinde ben aynı zamanda o büyük komutanın adını taşıyan üni-versitede çalışan bir tarihçi olarak nasıl bir bildiri hazırlayabilirim diye düşünürken birden Paşa ile ilgili Türkçe yayınların bir bibliyografyasının hazırlanma-dığını fark ettim. Sempozyum süreci yoğundu ve böy-le geniş bir taramayı tek başıma yapmam zor görü-nüyordu. Doktora öğrencimiz Metin Aydar’a birlikte bu çalışmayı yapmayı önerdim. O da kabul etti ve ortaya Gazi Osman Paşa ve Plevne konulu Türkçe yayınların bir listesini çıkardık.
Bibliyografya çalışmasını yaparken Erzurum Ata-türk Üniversitesi Kitaplığı’nda bir kitap dikkatimizi çekti. Kitap adeta Paşa’nın biyografisi gibi duruyordu. Ancak Paşa ile ilgili Osmanlı harfleriyle yazılan eser-ler gibi değildi ve dilinin Arapça olduğunu fark ettik. Sempozyum bittikten sonra bu kitabın dijital görün-tüsünü temin edip Üniversitemiz İlahiyat Fakültesi öğretim üyelerinden yakın dostum Ahmet İnanır’a
götürdüm. Ahmet Bey de beni kırmadı. Uzun bir emek sarf edip kitabı önce Arapçadan Türkçeye ter-cüme etti. Ardından kitabın orijinalini de Arap harfle-riyle yazdı.
Tokat’ta yine Gaziosmanpaşa Üniversitesi tarafın-dan 18-20 Ekim 2018 tarihinde düzenlenen Geçmiş-ten Günümüze Tokat’ta İlmi ve Kültürel Hayat Ulusla-rarası Sempozyumu’nun bu defa düzenleme kuru-lunda Ahmet İnanır vardı. Bana hazırladığımız bu çevriden yola çıkıp bir bildiri sunmamızı önerdi. Bir-likte kitap üzerinde son incelemelerimizi yapıp de-ğerlendirmelerimizi de içeren bir bildiri sunduk. Ne var ki bildiriye sadece tercüme ve değerlendirmeyi koyabildik. Bunun üzerine bu kitabı hazırlama gerek-sinimi doğdu.
Kitabı beş bölüm olarak tasarladık. İlk bölüme bu kitabı bulmamıza vesile olan 2017’deki bildiriyi koy-duk. Böylece ilk bölümde Gazi Osman Paşa hakkında yazılanlarla ilgili bir bibliyografya güncellenmek su-retiyle yerini aldı. İkinci bölümde ise bu kitaba vesile olan Cemil Bey el-Azm’in hayatı, eserinin kısa bir de-ğerlendirmesini yerleştirdik. Üçüncü bölümde ise Cemil Bey el-Azm’in “Tercümetü’l-Merhum Osman Paşa El-Gâzî” isimli kitabının Arapça’dan Türkçe’ye çevirisine yer verdik. Dördüncü bölümü eserin Arap-ça metni, beşinci bölümü kitabın orijinal görüntüleri-ne ayırdık.
Çalışmaya konu olan kitap toplam 24 sayfadan oluşmaktadır. Kitapta sırasıyla Gazi Osman Paşa’nın cenaze merasimi, kısa biyografisi ve Plevne hâdisele-rine yer verilmiştir. Dolayısıyla elinizdeki kitapta ay-rıca Paşa’nın biyografisine yer vermeyi gerekli gör-medik. Anlaşıldığı kadarıyla Cemil Bey, hem II. Ab-dülhamid’e hem de Gazi Osman Paşa’ya çok yakın birisidir. Bu açıdan eserinde, başka kaynaklarda bu-lunmayan detay sayılabilecek bilgiler de vardır. Ken-disi Paşa’nın vefatından dolayı derin üzüntü duymuş-tur. Bu üzüntüsünü duygu dolu cümlelerle kitabında ifade etmiştir. Bu ifadelerin Türkçe’ye aktarılmasında bazı güçlüklerle karşılaşılmış fakat ifadelerin lafzına bağlı kalınmaya çalışılarak aynı duygu tercümeye de yansıtılmaya çalışılmıştır. Tabii yine de bazı eksiklik-ler olacaktır. Tercümede anlaşılmayan bazı kelimele-rin tercümesinde emeği geçen Süleyman Kayagil’e Şehmus Ünverdi’ye, Enes el-Cahd’e ve Süleyman Taan’a teşekkür ederim. Okuyucuların fark etikleri eksiklikleri tarafımıza bildirmeleri sonraki baskılarda söz konusu hataların düzeltilmesine yardımcı olacak-tır. Bu çalışmanın Tokat’ın yetiştirdiği ve dünyanın tanıdığı bu büyük komutanın daha iyi anlaşılmasına katkı sunması ümidiyle…
GİRİŞ
Gazi Osman Paşa ve Plevne Konulu
Türkçe Çalışmalar Üzerine
Bir Bibliyografya Denemesi
Araştırmacılar; üretken, verimli ve sıhhatli çalış-malarda bulunabilmeleri için güvenilir ve güncelliğini koruyan çalışmalara ihtiyaç duymaktadırlar. Bu ba-kımdan belirli bir dönem, konu ya da şahıslar üzerine hazırlanmış olan bibliyografya çalışmaları büyük önem arz etmektedir. Nitekim hazırlanmış bir bibli-yografya çalışması, güncelliğini korumakla birlikte, çalışma sahasına dair kaleme alınmış türlü yazılı eserleri ihtiva etmekte ve araştırmacılara kolaylık sağlamaktadır.
Bilindiği üzere, Gazi Osman Paşa, Türk tarihinde ön plana çıkmış olan önemli komutanlardan birisidir. Bununla birlikte, Osman Paşa’yı tarih sahnesinde etkin kılan olayların başında şüphesiz Plevne
Savun-ması gelmektedir. Osmanlı ile Rusya devletleri
ara-sında meydana gelen Plevne Savaşı’nda, Osman
tanı-nır kılan özellikleri olmuştur. Gazi Osman Paşa ve
Plevne Savaşı, yerli ve yabancı araştırmacılarca
kale-me alınan önemli bir konu olmuştur. Bu bağlamda,
1877-78 Osmanlı-Rus Harbi sırasında Garp Ordusu Kumandanı Gazi Osman Paşa ve Plevne Savunması
hakkında yapılmış farklı çalışmaların bir araya getiri-lerek bir bibliyografya çalışmasının hazırlanması bu bölümün başlıca amacını teşkil etmektedir.
Plevne Savunması, Türk tarihinde 93 Harbi olarak
adlandırılan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda büyük çekişmelere sahne olması nedeniyle bu savaşın önemli çatışma arenalarından birisi olmuştur. Bu savaşta gösterdiği üstün başarılarıyla takdir edilen
Gazi Osman Paşa (1833-1900) 93 Harbi’nin önemli ve
meşhur kahramanlarından birisi olarak tarihe geç-miştir. Paşa’nın tam adı Osman Nuri’dir. Tokat’ta doğmuştur. Küçük yaşta İstanbul’a babasının yanına gitmiş; önce Beşiktaş Askeri Rüşdiyesi’ne, bundan son-ra 1844’te dayısının ders nâzırı bulunduğu Askeri
İdâdi’ye kayıt olmuştur. Buradaki beş yıllık eğitimini
tamamlayan Osman Nuri, Mekteb-i Harbiye’ye girmiş ve 1853 yılında Mülâzım-ı Sânî rütbesiyle mezun ol-muştur1. Onun ilk harp deneyimleri Kutsal Yerler
So-runu’nun sebep olduğu Kırım Harbi esnasında
şekil-lenmiştir. Osman Nuri, bu süreçteki başarılarından ötürü Yüzbaşı; 1856 Paris Antlaşması ile sonuçlanan
bu harpten sonra da, İstanbul’da Erkân-ı Harbiye
Dai-resi’ndeki özverili çalışmaları sayesinde 1857’de Ko-lağalığı rütbesine terfi etmiştir2.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çok farklı bölgelerin-de görev yapan Osman Nuri, sırasıyla 1864’te Suri-ye’de ortaya çıkan Cebel-i Lübnan İsyanı, Girit İhtilali ve 1868’de Yemen İhtilali esnasında önemli faaliyet-lerde bulunmuş; rütbesi Tuğgeneralliğe yükseltilmiş-tir. 1876 Osmanlı-Sırp Savaşı’nda üstün başarılar ser-gilemiştir. Ortaya koyduğu başarılarla dikkatleri üze-rine çeken Osman Paşa, 93 Harbi’nde de Plevne’yi müdafaa etmekle görevlendirilmiştir3. Onun Plevne
Savunması’nda gösterdiği askeri başarılar, sonucu
olumsuz olmasına rağmen, onu haklı bir şöhrete ka-vuşturmuştur. Bu bağlamda Gazi Osman Paşa ve
Plevne Savunması, Osmanlı ve Dünya tarihinde yerini
alan önemli hadiselerden biridir.
Bu bölümde, Gazi Osman Paşa hakkında Türkçe li-teratürde mevcut olan çalışmaların bir bibliyografya-sı oluşturulmuş ve bu çalışmalar hakkında bir değer-lendirme yapılmıştır. Bibliyografya için bir zaman aralığı sınır olarak konulmamış, Osmanlı Devleti
2 Bahaeddin Yediyıldız, “Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, Ankara, 1983, s. 54.
3 Besim Özcan, “Ölümünün 102. Yıl Dönümünde Gazi Osman Paşa ve Plevne’den Manzaralar”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 19, (Erzurum 2012), s. 239-240.
neminden bu eserin hazırlandığı 2018 yılına kadar yayımlanan çalışmalar dikkate alınmıştır. Bölüm, Gazi Osman Paşa hakkında hazırlanan Türkçe çalışmalar kadar, farklı dillerde kaleme alınıp çeviri yoluyla Türkçeye kazandırılan yazıları da içermektedir. Şüp-hesiz Gazi Osman Paşa ve özellikle onun Plevne’de yaptığı üstün savunma birçok eser içerisine az ya da çok girmiştir. Ayrıca Paşa’nın farklı yönlerini kaleme alan yazıların da kendi içlerinde kaynak listeleri bu-lunmaktadır. Bununla birlikte, bu çalışma için tarama yapılırken öncelikli olarak Gazi Osman Paşa ve onun faaliyetlerini doğrudan içeren yayınların listeye alınmasına gayret edilmiştir. Bibliyografyayı oluştu-ran yayınlar kitaplar, tezler, süreli yayımlar, ansiklo-pedi maddeleri ve sempozyum bildirileri başlıkların-da ayrı ayrı tasnif edilmiştir.
Bibliyografya çalışmaları araştırmacıların üst dü-zeyde istifade edebilecekleri önemli kaynaklar ara-sındadır. Zira yeni bir konuya yönelen araştırmacılar, ilk iş olarak literatür taraması gerçekleştirerek çalış-ma alanına ilişkin bilgilere ulaşırlar; böylelikle tekra-ra düşebilecek çalışmalardan kaçınatekra-rak hem özgün hem de kapsayıcı bir çalışma ortaya koyabilirler. Bu bakımdan basılmış ve çoğaltılmış metinler bilgisi an-lamına gelen bibliyografya, fikir faaliyetlerini kolay-laştırmak amacıyla dokümanların araştırılması, kay-dı, tanımı ve tertibi gibi prensipler üzerine
kurulu-dur4. Bu bibliyografya, Gazi Osman Paşa ve Plevne
Savunması’na dair yapılan çalışmaların incelenmesi kadar bunların derlenmesinin ve tasnif edilmesinin ayrı bir öneme sahip olduğu düşünülerek hazırlan-mıştır. Bu yönüyle buradaki geniş liste, bu konuda araştırma yapmak isteyenlere kaynak olmak üzere tertip edilmiştir.
4 Türker Acaroğlu, “<<Bibliyografya>> Nedir?”, Türk Kütüpha-neciliği, C. 10, S. 3-4, s. 138.
1. Gazi Osman Paşa’ya ve Plevne
Savun-ması’na Yer Veren Kitaplar
Gazi Osman Paşa’ya ilişkin Türkçe yayınların önemli bir çoğunluğunu onun hakkında yazılmış ki-taplar oluşturmuştur. Bu kiki-tapların türü çok farklı olmakla beraber önemli bir kısmını Tarih kitapları oluşturmaktadır. Bu kitaplardan bir kısmı Paşa ile bir arada bulunmuş kişilerin anılarıdır. Yine onun hak-kında yazılmış çeşitli romanlar da bulunmaktadır. Kitaplar arasında Plevne Savunması üzerine beste-lenmiş müziklerin içerisinde yer aldığı eserler dahi yer alabilmektedir. Bu kitapların listesi aşağıda çıka-rılmıştır:
1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi Harp Tarihi Broşürü,
Genelkurmay Basımevi, Ankara 2000.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Zaman Dizini,
Genel-kurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayını, Ankara 2004.
ACAR, Kezban. Resimlerle Rusya, Savaşlar ve Türkler, Nobel Yayınları, Ankara 2004.
Ahmed Cemal, Mefâhir-i Milliye-i Osmaniyemizden
Plevne Müdafaası, Kostantiniye: A. Asaduryan
Şir-ket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul 1316. Ahmed Cemal, Plevne Müdafaası, İstanbul 1295. Ahmed Midhat, Plevne Müdafaası, İstanbul 1326.
Ahmed Muhtar, Anılar, Cilt 2, Hazırlayan: Nuri Akba-yar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996. Ahmed Saib, Son Osmanlı-Rus Muhârebesi, Hindiyye
Matbaası, Mısır 1327.
AKIN, Mehmet Hilmi, Plevne Savunması ve Gazi
Os-man Paşa, Ege Matbaası, Ankara 1962.
Albay Talat, Plevne Savunması, Talat Yalazan (Çev.), Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1997.
Ali Fuad, Osmanlı-Rus Seferi, Üçüncü Plevne,
Plev-ne’nin Sükutu, C.III, Kitabhane-i İslâm ve Askeri,
Dersaadet 1326.
Anonim (Plevne’de Bulunan Ecnebi Gazeteleri Muha-birleriden Biri Tarafından Tarih Yollu Yazılmıştır.),
Gazi Osman Paşa Hazretleri Nezdinde Yüz Gün,
Mihran Matbaası, İstanbul 1295.
ATAK, Sadık, Rusya Siyaseti ve (Rusların Yayılma
Siya-seti), Ankara 1964.
ATALAR, Mehmet Münir, Gazi Osman Paşa
(1833-1900), Tokat Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları,
Tokat 2000.
BAHTİYAR, Niyazi Hüseyin, Plevne Mektubu:
Esaret-ten Özgürlüğe, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1990.
BALKAN, A.Kadri, Plevne Müdafaası ve Gazi Osman
Paşa, Balıkesir 1952.
BANOĞLU, Niyazi Ahmet, Türk Kahramanları, Gazi
BAŞKÂTİB HİKMET, Plevne Kahramanı Gâzi Osman
Paşa Şânındadır, İstanbul 1294.
Cemil, Tercümetü’l Merhum Osman Paşa el-Gazi, Tahir Bey Matbaası, İstanbul 1900.
ÇAĞATAY, M., Gazi Osman Paşa, İstanbul 1957.
DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi
Kro-nolojisi, C.IV, İstanbul 1955.
DELİCE, Halil, Görmedin mi Aliş’imi Tuna Boyunda, BKY Yayınları, İstanbul 2008.
DOSTOYEVSKI, Fyodor Mihayloviç, Bir Yazarın
Gün-lüğü I, Kayhan Yükseler (Çev.), Yapı Kredi
Yayınla-rı, İstanbul 2012.
DOSTOYEVSKİ, Bir Yazarın Günlüğü II, Kayhan Yükse-ler (Çev.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012. DÜNDAR, Orhan-Erhan Dündar, Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa, T.C. Tokat Valiliği, 2013.
ERDEMGİL, Osman Senai, Plevne Kahramanı Gazi
Os-man Paşa, İstanbul 1317.
ERDEN, A. Fuad, Musavver 1293 - 1294 Osmanlı - Rus
Seferi, Kitaphane-yi İslâm ve Askeriye, İbrahim
Hilmi, Dersaadet 1326.
ERDEN, Osmanlı-Rus Seferi Şıbka ve Plevne
Muhareba-tı, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1327.
ERDEN, Osmanlı-Rus Seferi, Üçüncü Plevne, Plevne’nin
Sükutu, C.III, Kitabhane-i İslâm ve Askeri,
ERTUNA, Hamdi, Gazi Osman Paşa ve Plevne Savaşı
(Türk Asker Büyükleri ve Türk Zaferleri Seri No. 6),
Ankara 1982.
Fotoğraf ve Gravürlerle 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Plevne’den Erzurum’a 93 Harbi, Atlas Tarih Eki,
İs-tanbul 2004.
FURNEAUX, Rupert, Plevne Savunması Tanıklarının
Kaleminden: Tuna Nehri Akmam Diyor, Şeniz-Derin
Türkömer (Çev.), İş Bankası Kültür Yayınları, İs-tanbul 2012.
FURNEAUX, Tuna Nehri Akmam Diyor, Plevne
Müda-faası, Şeniz-Derin Türkömer (Çev.), Milliyet
Yayın-ları, İstanbul 1971.
Gazi Osman Paşa, Bizim Kahramanlar, İstanbul, 1961. Gazi Osman Paşa, Resimli Gazete, İstanbul, 1948.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlı-ğı, Gazi Osman Paşa ve Plevne Savunması, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986.
GOLTZ, Colmar von der, Plevne Müdafaası, Ali Kur-doğlu (Çev.), Gündoğan Yayınları, İstanbul 2013. GOLTZ, Plevne Müdafaası, Nurettin Artam (Çev.),
Yüksel Yayınevi, İstanbul 1954.
GOLTZ, Plevne: Tarih-i Harbden Asâkir-i Redife
Kısmı-na Dair Tedkikat, Miralay Mehmet Tahir (Çev.),
GÖKŞEN, Enver Naci, Plevne Siperlerinde, İstanbul 1961.
GÖVSA, İbrahim Alaaddin, Meşhur Adamlar Hayatlar
Eserleri, İstanbul 1933-36.
GÖZTEPE, Faruk M., Gazi Osman Paşa İstanbul’un
Kol-larında, İstanbul 1946.
HERBERT, F. William von, Plevne Müdafaasında Bir
İngiliz Zabitinin Hatıraları, Çev.Nurettin Artam,
Ulus Basımevi, Ankara 1938.
Hikmet (Birinci Kolordu-yı Hümayun Başkatibi),
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa Şanındadır,
İs-tanbul 1924.
HÜLAGÜ, Metin, Gazi Osman Paşa, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
Hüseyin Cemal, Yeni Harb: Başımıza Tekrar Gelenler:
Edirne Harbi, Muhasarası, Esâret ve Esbâb-ı Felâket, Şems Matbaası, Dersaadet 1332.
Hüseyin Cemal, Yeni Harb: Başımıza Tekrar Gelenler:
Edirne Harbi, Muhasarası, Esâret ve Esbâb-ı Felâket, Aziz Korkmaz (Haz.), Türk Tarih Kurumu
Yayını, Ankara 2014.
Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları
Tarihçe-i Vak’a-i Zağra, Tercüman 1001 Temel
Eser 24, Baskıya Hazırlayan: Ertuğrul Düzdağ, (Basım tarihi yok).
HÜSREVOĞLU, Ali, 93 Harbinde Plevne Müdafaası ve
EDHEM, İbrahim, Plevne Hatıraları: Sebat ve Gayret
Kıyametten Bir Elamet, Dersaadet 1296.
EDHEM, Plevne Hatıraları: Sebat ve Gayret Kıyametten
Bir Elamet, Seyfullah Esin (Haz.), Kervan
Kitapçı-lık, İstanbul 1979.
Kalelizade, Plevne, İstanbul 1932.
KAPLAN, Sadettin, Plevne’ye Saplanan Tuğ Gazi
Os-man Paşa, Nesil Yayınevi, İstanbul 2003.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet
ve İstibdat Devirleri (1876-1907), C. 8, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
KEÇECİZADE Ferik İzzed Fuad, Kaçırılan Fırsatlar,
1293 Osmanlı-Rus Seferi Hakkında Tenkidat ve Mü-lahazat-ı Askeriye, Matbaa-ı Ahmed İhsan, İstanbul
1325.
KEÇECİZADE, Kaçırılan Fırsatlar: 1877 Osmanlı-Rus
Savaşı Hakkında Eleştiriler ve Askeri Düşünceler,
Rasim Süerdem, Nurcan Fidan (Çev.) Genelkurmay Basımevi, Ankara 1997.
Kemaleddin Şükrü, Plevne, Kanaat Kütüphanesi Yayı-nı, İstanbul 1932.
KİRAZLI, Mahmud ve Ali Hüsrevoğlu, 93 Harbinde
Plevne Müdafaası ve Gazi Osman Paşa, Erkam
Ya-yınları, İstanbul 1982.
Kolağası Reşid, 1293 Seferi Avrupa’da, Matbaa-ı Hay-riye, İstanbul 1326.
KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Türk Tarih Ku-rumu Yayınları, Ankara 2014.
KURAT, Türkiye ve Rusya, Sevinç Matbaası, Ankara 1990.
KUTUCUOĞLU, Zeki, Gazi Osman Paşa Plevne’de, Erkânı Umumiye Basımevi, Ankara 1957.
Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakikat, Berekât Yayınevi, İstanbul 1983.
Mahmud Talat, Plevne Müdafaası, Eyüp Kul (Haz.), BKY, İstanbul 2008.
Mahmud Talat, Plevne Müdafaası, Askerî Matbaa, İs-tanbul 1927.
Mehmed Arif, 93 Osmanlı Rus Harbi ve Başımıza
Ge-lenler, Akçağ Yayınevi, Ankara 2014.
Mehmed Arif, Başımıza Gelenler, Rusya Muharebe-i
Ahiresinin Anadolu Kısmından ve Mısır Ahvalinden ve Bu Münasebetle Tenkidat-ı Mühimme-i Ahlakiye-den Bahistir, Mürettebin-i Osmaniye Matbaası,
Dersaadet 1328.
Mehmed Hulusi, Niçin Mağlup Olduk? 1877-1878
Os-manlı Rus Seferi, Sancakciyan Matbaası, İstanbul
1326.
Mehmed Rifat, 93 Harbi Faciası, Tahsin Yıldırım (Haz.), Dün Bugün Yarın Yarınları, İstanbul 2010. MENEKŞEOĞLU, Zenbilli Hacı Ali, Plevne Müdafii
Hilmi Paşa’nın 93 Plevne Harbi Hatıraları, Özel
Ya-yın, Adana.
MERDİVENCİ, Ahmet, 1877-78 Türk-Rus Savaşı’nda
Plevne’de Vatan Savunması Destanı, İstanbul 1992.
MUDRA, Bruno von, Goltz Paşa’nın Hatırası ve Hal
Tercümesi, Pertev Demirhan (Çev.), Kara
Kuvvetle-ri Komutanlığı AskeKuvvetle-ri Basımevi, İstanbul 1953. Muzaffer Paşa ve Talat Bey, Défense de Plevna de
Muchir Ghazi Osman Pasha, Paris 1889.
Osman Nuri, Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı, C. III, İbrahim Hilmi Kitabevi, İstanbul 1327.
OZANOĞLU, İhsan, Kastamonu’nun Yetiştirdiği
Meş-hur Adamlar Plevne Kahramanı Sadık Paşa,
Doğru-söz Matbaası, Kastamonu 1960.
Ölümünün 81. Yılında Gazi Osman Paşa, (Tercüman
Eki).
ÖNAL, Mehmet Naci, Plevne Türküleri, Atatürk Kültür
Merkezi Yayını, Ankara 2011.
ÖZDEMİR, Mehmed Niyazi, Plevne, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
ÖZDEŞ, Oğuz, Tuna Nehri Akmam Diyor, 3. Baskı, Teknik Yayınları, İstanbul 1972.
RYAN, Charle ve John Sanders, Plevne’de Bir
RYAN, Kızılay Emri Altında Plevne ve Erzurum’da
1877-1878 Rus-Türk Harbi, Ali Rıza Seyfioğlu
(Çev.), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1962.
SEDES, İ. Halil, Osmanlı Ordusu Savaşları, Osmanlı Rus
ve Romen Savaşı, C.XII, I ve II. Kısım, K. K. K.
Yayın-ları, İstanbul 1955.
SERTOĞLU, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. 6, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
SERTOĞLU, Murat, Türk Kahramanları-Gazi Osman
Paşa, İstanbul 1945.
STANLEY, Francis, St. Petersburg’dan Plevne’ye Gazi
Osman Paşa, Salih Cıngıllıoğlu (Çev.), Profil
Yayın-cılık, İstanbul 2007.
SÜER, Hikmet, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi Rumeli
Cephesi, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993.
SÜRAL, Necati, 1877- 1878 Omanlı Rus Savaşında
Bal-kan Cephesi Askeri Harekâtı, Ankara 1997.
ŞAPOLYO, Enver Behnan, Gazi Osman Paşa ve Plevne
Müdafaası, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1959.
ŞIROKORAD, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran
Kırana Osmanlı-Rus Savaşları, Selenge Yayını,
İs-tanbul 2009.
TANSEL, Selahattin, 93 Seferi 1877 Harbinin Sebepleri, Doğuş Matbaası, Ankara 1943.
Tarihte Türk-Romen İlişkileri, Genelkurmay ATASE ve
TİRYAKİOĞLU, Okay, Plevne Kahramanı Osman Paşa, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.
TURAN, Oğuz, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi (93
Har-bi), Harp Akademileri Basımevi, İstanbul 1978
UÇAR, Nail, Gazi Osman Paşa ve Plevne, Orkun Yayın-ları, İstanbul 1978.
UĞUR, Erol, Von der Goltz Paşa’nın 1883-1895 Yılları
Arasında Türkiye’deki Hizmetleri,20. Yüzyıl Başına Kadar Türk Askeri Eğitiminin Tarihi Gelişimi, Harp
Akademileri Basımevi, İstanbul 1983.
UYAR Mesut, Edward J. Erickson, Osmanlı Askeri
Ta-rihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
2014.
ÜNAL, Hüseyin, Plevne Düşerken, Truva Yayınları, 2010.
ÜNSAL, İbrahim, Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa, Genç Hayat Yayını, Ankara 2013.
YAZAR, Necati, Gazi Osman Paşa ve Resimlerle Plevne
Muharebeleri, Özen Çocuk Yayınları Serisi, 1962.
YENİCE, İhsan-Raşit Fidan, Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa (1833-1900), Gaziosmanpaşa
Beledi-yes, Yayını, İstanbul 2001.
YURDAKUL, Mehmed Emin, Plevne
Kahramanların-dan Miralay Yunus Bey, 1325.
YÜCEBAŞ, A. Hilmi, Gazi Osman Paşa ve Plevne, Kenan Matbaası, İstanbul 1943.
2. Gazi Osman Paşa ve Plevne
Savunma-sı’nı Konu Edinen Süreli Yayınlar
Gazi Osman Paşa ile ilgili süreli yayınlardan bura-ya alınan 33 tanesi farklı bura-yayın kanallarında bura- yayım-lanmıştır. Örnek olarak Ahmed Midhat Paşa’nın yazı-ları dönemin gazetelerinde çıkmıştır. Cumhuriyet döneminde 7 Gün Dergisi’nde Paşa’nın eşi Zatıgül Hanım’ın anlatılarına yer verilmiştir. Bu süreli yayın-lar içerisinde akademik dergilerdeki yazıyayın-lar da önem-li yer tutmaktadır. Paşa’ya iönem-lişkin süreönem-li yayınlarda yer alan yayınların listesi aşağıdadır:
93 Harbi Faciası, Tarih Coğrafya Dünyası, S. 2, 1 Mayıs 1959.
ACAR, Kezban. “Bazı Rus Subay ve Komutanların Günlüklerinde ve Hatıratında 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’na Dair İzlenimleri,” Tarih İncelemeleri
Dergisi, C. 31, S. 1, s. 219–234.
Ahmed Midhat Efendi, “Osman Paşa”, Vakit, Nu: 773, (5 Kanun-ı Evvel) 1293.
Ahmed Midhat Efendi, “Şehadet-i Osman Paşa”, Basi-ret Gazetesi, (19 Kanun-ı Evvel), 1877.
AKCAN, Erol, “Colmar Von Der Goltz Paşa’nın Osman-lı Ordusu ve Asker-Sivil Aydınlar Üzerindeki Etki-si”, Atatürk Dergisi, C. 4, S. 1 (2015), s. 14-35. Anonim, “Gazi Osman Paşa’nın Hanımı Fatıma Zatıgül
Neler Anlatıyor,” 7 Gün Dergisi, S. 117, 5 Haziran 1935.
AYDIN, Cemal, “Plevne’nin Kor Düşürmeyeceği Yürek Yoktur”, Star, 11 Ekim 2011, Salı.
BOLAT, Kasım, “Hüseyin Cemal, Yeni Harb: Başımıza Tekrar Gelenler: Edirne Harbi, Muhasarası, Esâret ve Esbâb-ı Felâket” FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve
Toplum Bilimleri Dergisi, S. 5 (2015), s. 481-489.
BOLDUR, Alexandru V., “Plevna”, Tarih Dergisi, S. 32 (1979), s. 679-688.
ÇAVUŞ, Remzi, “İngiliz Basınında Plevne Savunması (19.07.1877-10.12.1877)”, Vakanüvis-Uluslararası
Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, (Mart 2016),
s. 165-179.
ÇAVUŞ, “Plevne Müdafaası’nda Topun Önemi”, OTAM, S. 38 (Güz 2015), s. 1-12.
ÇİFTÇİ, Selahattin, “Tarihi Gerçeklere Sadık Bir Ro-man: Plevne”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları
Enstitü-sü Dergisi, S. 48 (2012), s. 241-256.
Daily News Muharriri, “Plevne ve Gazi Osman Paşa”,
Hayat Tarih Mecmuası, Nu. 3, İstanbul, 1979.
DEMİREĞEN, Özlem, “1877-1878 Ottoman-Russian War, Pleven (Plevna) Defence and Process Leading to Romania’s Independence”, Revista de Istorie
Mi-litara, Nu: 5-6 (Bucureşti 2014), s. 145-146.
GENCER, Ali İhsan-İPEK, Nedim, “1877-1878 Osman-lı-Rus Harbi Rumeli Cephesi Vesikaları (Temmuz 1877), Belgeler, C. XV, S. 19 (1993), s. 205-244.
KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Plevne Seminerinin Işığı Altın-da”, Türk Kültürü, Nu. 184, İstanbul 1978.
MÜMTAZ, Semih S., “İkinci Abdülhamid ve Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa”, Hayat Tarih
Mec-muası, Nu. 10, İstanbul 1980.
ÖNSOY, Rifat, “Plevne Müdafaası Esnasında Osmanlı Devleti’nin Siyasi Durumu”, Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, S.1, Ankara 1983, s.
61-65.
ÖZCAN, Besim, “Ölümünün 102. Yıl Dönümünde Gazi Osman Paşa ve Plevne’den Manzaralar”, A. Ü.
Tür-kiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 19,
(Erzu-rum 2012), s. 239-254.
SARAY, Mehmet, “Balkanlarda Rus Yayılması Gazi Osman Paşa ve Plevne Müdâfası”, İ. Ü. Tarih
Ensti-tüsü Dergisi, Nu. XIII.
ŞAKİR M. Ülkütaşır, “Gazi Osman Paşa-Plevne Türkü ve Destanları”, Türk Kültürü, Nu. 59, İstanbul 1967. ŞAKİR, Ziya, “Dünya Askerlik Tarihinin En Şanlı
Mü-dafaası Pilevne”, Resimli Tarih Mecmuası, C. II, S. 14, İstanbul 1951.
ŞEHSÜVAROĞLU, H. Y., “Plevne Müdafii Gazi Müşir Osman Paşa”, Resimli Tarih Mecmuası, Nu. 21, İs-tanbul 1951.
TURAN, Fatma Ahsen, “Toplumsal Bellekte ve Sözlü Şiir Geleneğinde Plevne Harbi ve Gazi Osman Pa-şa”, IJOESS, C. 6, S. 20, Eylül 2015, s. 21-38.
TURAN, Refik, “Plevne Müdafaası”, Diyanet Gazetesi, Nu. 346, 1987.
UÇAR, Nail, “Gazi Osman Paşa ve Trikopis’in Atları”,
Hayat Tarih Mecmuası, Nu. 1, İstanbul, 1978.
UÇAR, “Kaybolan Tarihi Atlar: Gazi Osman Paşa ve Trikopis’in Atları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Nu. 14, İstanbul, 1988.
UÇAR, “Plevne”, Hayat Tarih Mecmuası, Nu. 4, İstan-bul, 1978.
ULUĞ, Naşit, “Gazi Osman Paşa”, Hayat Tarih
Mecmu-ası, Nu. 3, İstanbul, 1974.
ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, “Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa’nın Hayatı”, Türk Kültürü Dergisi, 15 (182), Ankara, 1977, s. 3-9.
ÜZEN, İsmet, “İki Kuşatma, İki Komutan: Plevne (1877) Ve Kut’ul-Amare (1915-1916), Gazi Osman Paşa ve Tümgeneral C.V.F. Townshend”,
Güneydo-ğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (2014), s. 1-27.
W. HERBERT, William, “Plevne’nin Son Günleri”, Os-man Öndeş (Çev.), Hayat Tarih Dergisi, Nu. 7, İs-tanbul, 1977.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
3. Gazi Osman Paşa ve Plevne İçerikli
Tezler
Türkiye’de şu ana kadar Gazi Osman Paşa’yı doğ-rudan konu alan tek Doktora tez çalışması 1992 yı-lında Metin Hülagü tarafından hazırlanmıştır. Ayrıca Çağrı Yalçın ve Hakan Seyfettin’in Plevne Savunması üzerine Lisans bitirme çalışmaları bulunmaktadır. Bununla birlikte 93 Harbi konulu diğer tezlerde Paşa ve Plevne Savunması’ndaki deki rolü kısmen yer al-maktadır. Bununla birlikte, Metin Hülagü’nün tez ça-lışmasının üzerinden epey bir süre geçtiği, yurt dı-şında ve içinde Paşa’ya ilişkin yeni kayıtlar ortaya çıktığı düşünüldüğünde Paşa’nın yaşamının kesitleri-ni tek tek ele alan yekesitleri-ni Yüksek Lisans ve Doktora ça-lışmaları yapılabileceği ortadadır. Aşağıda bibliyog-rafyaya dâhil edilen sekiz tez çalışmasının listesi yer almaktadır:
ALBEN, Ayşe Sidre Livaoğlu, 93 Harbi’nin Balkan
Cephesindeki Sosyo-Politik Sonuçları (1877-1908),
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, İstanbul, 2009.
ÇAĞIR, Yalçın, Plevne Müdafaası ve Gazi Osman Paşa, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Basıl-mamış Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1974.
ERİNÇ, Emine Tülin, Osmanlı Müelliflerine Göre 93
Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Strateji ve Strate-jik Araştırmalar Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015.
HÜLAGÜ, Metin, Osman Nuri Paşa, Askeri ve Siyasi
Hayatı, (1833-1900), Basılmamış Doktora Tezi,
İs-tanbul Üniversitesi Yakınçağ Anabilimdalı, İstan-bul 1992.
KURÇEREN, Seher Dilber, 1877-1878 Osmanlı Rus
Savaşı’nın Türk Basınına Yansıması,
Yayınlanma-mış Yüksek Lisans Tezi, İÜ. Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, İstanbul, 2001.
UÇAK, Nurcan, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nin Türk
Edebiyatındaki Akisleri, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Ankara, 1997.
UĞUZ, Sacit, Basiret Gazetesine Göre 93 Harbi’nde
Rumeli (1877-1878), Yayımlanmamış Yüksek
Li-sans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2003.
YÜKSELEN, Hakan Seyfettin, Plevne Müdafaası, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlan-mamış Master Tezi, Ankara 2006.
4. Gazi Osman Paşa, Plevne ve Dönemi
ile İlgili Sempozyum Bildirileri
Türkiye’de Gazi Osman Paşa ve Dönemini konu alan şu ana kadar üç sempozyum düzenlenmiştir. Bunlardan ikisi Gaziosmanpaşa Üniversitesi ve biri İstanbul ili Gaziosmanpaşa Belediyesi tarafından ger-çekleştirilmiştir. Bununla birlikte, Tokat’ı konu alan sempozyumlarda da Gazi Osman Paşa hakkında bildi-riler sunulmuştur. Adı geçen sempozyumlar her ne kadar Gazi Osman Paşa’yı merkeze oturtsa da bu sempozyumlarda dönem odaklı bildirilerin sunuldu-ğu da dikkatten kaçmamaktadır. Bu sempozyumlar farklı ülkelerden katılan bilim insanları sayesinde Paşa hakkında başka ülkelerde yapılan çalışmaların ya da kaynakların tanınmasına önemli katkılar sağ-lamıştır. Bildirilerin toplamda sayısı 45 olup sempoz-yum bildirilerinden birisini teşkil eden bu bibliyog-rafya çalışması listeye dahil edilmemiştir. Aşağıda Paşa hakkında adı geçen sempozyumların bir listesi bulunmaktadır:
ACAR KAPLAN, Keziban, “Rus Popüler Kültüründe Plevne Muharebesi ve Gazi Osman Paşa İmgesi”, II.
Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 38-53.
AÇIKEL, Yusuf, “Gazi Osman Paşa’nın Çocukluk Dö-neminde Yetiştiği Eğitim ve Öğretim Kurumları”,
Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu Bildiriler Kitabı,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2004, s. 32-48.
AKCAN, Erol, “Von Der Goltz Paşa ve Plevne Müdafa-ası’nın Askeri Açıdan Tahlili”, II. Uluslararası
Plev-ne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve DöPlev-nemi Sem-pozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gaziosmanpa-şa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 102-111. ALTUNER, Nuran, “Gazi Osman Paşa Hazretlerinin
Nezdinde Yüz Gün” Adlı Eserin Askerî, Sosyal Açı-dan İncelenmesi”, Uluslararası Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat
2004, s. 263-276.
ATALAR, Münir, “Savaş Yılları(1877/1878)’nın Tür-kistan’ı”, Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Os-man Paşa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2004, s. 168-176.
AYKUN, İbrahim, “Gazi Osman Paşa’nın Yemen Gün-leri”, Uluslarası Plevne Kahramanı Gazi Osman
Pa-şa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat
BABACAN, Hasan-Ahmet Yüksel, “Gazi Osman Paşa ve Plevne Müdafaası’nın İçerde ve Dışarda Uyan-dırdığı Akisler”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Ni-san 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayını, Tokat 2017, 126-137.
BABACAN, Hasan, “Plevne ve Gazi Osman Paşa’yı An-lamak”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Os-man Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 24-31.
BAYIR, Önder, “Arşiv Belgeleri Işığında Plevne Savaşı, Gazi Osman Paşa ve Sultan II. Abdülhamid”,
Os-manlı’nın Son Nefesi Sultan II. Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa Uluslararası Sempozyumu (28-29 Ni-san 2016)-Gaziosmanpaşa-İstanbul, Basılmamış
Bildiri. [Basılı Nüshası: Kitap Bölümü: BAYIR, Ön-der, “Arşiv Belgeleri Işığında Plevne Savaşı, Gazi Osman Paşa ve Sultan II. Abdülhamid”, Bir Sultan
Bir Paşa Sultan İkinci Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa, Ed. Coşkun Yılmaz, Gaziosmanpaşa
Belediye-si Yayını, İstanbul 2018, s. 357-382.]
BAYRAM, Sebahattin, “Gazi Osman Paşa’nın Vasiyeti”,
Osmanlı’nın Son Nefesi Sultan II. Abdülhamid ve Ga-zi Osman Paşa Uluslararası Sempozyumu (28-29 Nisan 2016)-Gaziosmanpaşa-İstanbul, Basılmamış
Sebahattin, “Gazi Osman Paşa’nın Vasiyeti”, Bir
Sultan Bir Paşa Sultan İkinci Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa, Ed. Coşkun Yılmaz, Gaziosmanpaşa
Belediyesi Yayını, İstanbul 2018, s. 399-408.] BEŞİRLİ, Mehmet, “Gazi Osman Paşa Zamanında
İn-giltere ve Almanya’nın Osmanlı Politikaları”,
Ulus-lararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dö-nemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Yayını, Tokat 2004, s. 130-148.
BUYAR, Cengiz, “Bir Savaş, Bir Kahraman: Gazi Os-man Paşa ve 1877-1878 OsOs-manlı- Rus Savaşının Rus Literatüründeki Yankıları”, II. Uluslararası
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017), Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 138-159.
ÇELİK, Kemal, “Gazi Osman Paşa, Yaşadığı Devrin Siyasî, Askerî, Sosyal ve Ekonomik Olayları ve Bu Olayların Onun Siyaseti Üzerindeki Etkisi”,
Ulusla-rarası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dö-nemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Yayını, Tokat 2004, s. 49-68.
ÇELİK, Recep, “Gazi Osman Paşa’nın Siyasi Ufku ve Sultan II. Abdülhamid”, Osmanlı’nın Son Nefesi
Sul-tan II. Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa Uluslararası Sempozyumu (28-29 Nisan
2016)-Gaziosmanpaşa-İstanbul, Basılmamış Bildiri [Basılı Nüshası: Kitap Bölümü: ÇELİK, Recep, “Gazi Osman Paşa’nın
Siya-si Ufku ve Sultan II. Abdülhamid”, Bir Sultan Bir
Paşa Sultan İkinci Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa,
Ed. Coşkun Yılmaz, Gaziosmanpaşa Belediyesi Ya-yını, İstanbul 2018, s. 383-398.].
ÇOLAK, Songül, “93 Harbi Öncesi ve Esnasında Alman İmparatorluğu-Osmanlı Devleti İlişkileri: Bis-marck’ın Politikası”, Uluslararası Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat
2004, s. 235-244.
ÇOLAK, Songül, “Alman Gazetelerinde Plevne’de Bir Komutan: General Totleben”, II. Uluslararası
Plev-ne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve DöPlev-nemi Sem-pozyumu (5-7 Nisan 2017), Gaziosmanpaşa
Üni-versitesi Yayını, Tokat 2017, s. 160-169.
ÇOLAK, “Alman Basınında Gazi Osman Paşa ve Plevne Savunması”, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu
(25-26 Eylül 2014) Bildiriler, Cilt: 1,
Gaziosmanpa-şa Üniversitesi Yayını, Tokat 2015, s. 351-362. DALKILIÇ, Bayram, “93 Harbi ve Gazi Osman Paşa’nın
Plevne Savunmasına Dair Politik ve Teo-Stratejik Çözümleme”, II. Uluslararası Plevne
Kah-ramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017), Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Ya-yını, Tokat 2017, s. 170-175.
DUMAN, Sabit, “Amerikan Basınında Plevne Savaşı”,
ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 176-185.
ELİAÇIK, Muhittin, “Bir Ecnebî Gazetecinin Gazi Os-man Paşa’ya Dair Notları”, II. Uluslararası Plevne
Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempoz-yumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 186-191.
FURAT, Mehmet Fahri, “Gazi Osman Paşa’nın Khar-kov Günleri, 5 Ocak-7 Mart 1878”, II. Uluslararası
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017), Tokat, Basılmamış
Bildiri.
GENCER, Mustafa, “1877-1878 Osmanlı-Rus Har-bi’nde Alman Basınına Göre Plevne’den Berlin Konferansı’na Osmanlı Devleti”, Uluslararası
Plev-ne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve DöPlev-nemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Tokat: Gaziosmanpaşa
Üni-versitesi Basımevi, Gaziosmanpaşa ÜniÜni-versitesi Yayını, Tokat 2004, s. 245-262.
HÜLAGÜ, Metin, “Gazi Osman Paşa ve Siyaset”,
Ulus-lararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dö-nemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Yayını, Tokat 2004, s. 107-129.
İBRAHİMZADE, Kemal, “Gazi Osman Paşa’ya Ait Yeni Bir Fotoğraf”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Ni-san 2017), Tokat, Basılmamış Bildiri.
KARACAKAYA, Recep, “Gazi Osman Paşa’nm Hastalığı ve Ölümü”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017)Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 220-227.
KAZİMOVA, Günay, “Yabancı Gözüyle Gazi Osman Paşa Dönemi (Plevne Müdafaası)”, II. Uluslararası
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gazios-manpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 248-257.
KUŞ, Ayşegül, “İngiliz Asker Burnaby’nin İzlenimleri Işığında 93’ Harbi’nin Hemen Öncesinde Gazi Osman Paşa’nın Doğduğu Kent Tokat”, II. Uluslararası Plevne
Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyu-mu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa
Üni-versitesi Yayını, Tokat 2017, s. 258-275.
MERCAN, Mehmet, “Askeri Kişilik Olarak Gazi Osman Paşa”, Osmanlı’nın Son Nefesi Sultan II.
Abdülha-mid ve Gazi Osman Paşa Uluslararası Sempozyumu (28-29 Nisan 2016), Gaziosmanpaşa-İstanbul,
Ba-sılmamış Bildiri [Basılı Nüshası: Kitap Bölümü: MERCAN, Mehmet, “Askeri Kişilik Olarak Gazi Os-man Paşa”, Bir Sultan Bir Paşa Sultan İkinci Ab-dülhamid ve Gazi Osman Paşa, Ed. Coşkun Yılmaz,
Gaziosmanpaşa Belediyesi Yayını, İstanbul 2018, s. 329-356.].
OĞUZ, Ahmet, “Osmanlı Rus Savaşı’nda Gazi Osman Paşa ve I. Meşrutiyet Meclisinde Konuyla İlgili Ya-pılan Tartışmalar”, II. Uluslararası Plevne
Kahra-manı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 201(5-7) Bildiriler, Gaziosmanpaşa
Üniversi-tesi Yayını, Tokat 2017, s. 276-283.
ÖLMEZ, Adem, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Plevne’ye Yardım Götürme Çabaları ve Mirliva Et-hem Paşa”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017)Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 284-297.
ÖNAL, Mehmet Naci, “Tarihiyle Destanlaşan Plevne Türküleri”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 298-313.
ÖZCAN, Besim, “Birinci Kolordu Başkâtibi’nin Kale-minden Gazi Osman Paşa”, Uluslarası Plevne
Kah-ramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Bildiriler Kitabı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2004, s. 69-78.
ÖZDEMİR, Veli Cem, “Türk Halk Edebiyatı Metinle-rinde Plevne Müdafaası ve Gazi Osman Paşa”, II.
Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017), Tokat,
Ba-sılmamış Bildiri.
ÖZTÜRK, Ali Osman, “XIX. Yüzyıl Popüler Alman Re-sim Albümlerinde Gazi Osman Paşa’nın Alımlan-ması”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Os-man Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 330-345.
QASIMOV, Cavid, “Rus Askeri Arşiv Belgeleri Işığında Plevne’ye Sevk Edilen Komutanlar ve Askeri Bir-likler”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Os-man Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017), Tokat, Basılmamış Bildiri.
SARI, Hicabettin, “Fransız Kaynaklarında Gazi Osman Paşa ve Plevne Müdafaası”, II. Uluslararası Plevne
Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempoz-yumu (5-7 Nisan 2017), Tokat, Basılmamış Bildiri.
TEKİNSOY, Yunus Emre, “Plevne’nin Sükûtu: İzmihlal ve Perişanlık”, II. Uluslararası Plevne Kahramanı
Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Ni-san 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayını, Tokat 2017, s. 370-385.
TONKA, Bünyamin Nami, “İvan Turgenyev’in Fırtına Öncesi Adlı Romanı ve Bulgar Milliyetçiliğinin Te-zahürü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşının Çıka-rılması ve Gazi Osman Paşanın Tarih Sahnesine Çıkarılması”, Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Bildiriler Kita-bı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2004,
s. 277-283.
UMUDLU, Vidadi, XIX.Yüzyıl Rus Tarihşinaslığında 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi) ve Plevne Müdafaası, II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017)Bildiriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yayı-nı, Tokat 2017, s. 432-443.
ÜNAL, Osman, “Hiçbir Taktik Başarı Stratejik Yanlışı Düzeltemez (1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi Ru-meli Cephesi)”, Uluslarası Plevne Kahramanı Gazi
Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Bildiriler Kita-bı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2004,
s. 198-210.
ÜNALP, Rezzan-Levent Ünal, “Plevne Savunması Adlı Fransızca Kitaba Dair Notlar Işığında Plevne Ordu-sunun Huruç Harekâtı ve Sonuçları”, II. Uluslararası
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gazios-manpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 494-501.
UYGUR, Fatma, “Fransız Basınında Gazi Osman Paşa”,
II. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını, Tokat 2017, s. 444-459.
YILMAZ, Mehmet Faik, “İslam’a Göre Gazilik Müesse-sesi ve Gazi Osman Paşa”, II. Uluslararası Plevne
Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sempozyu-mu (5-7 Nisan 2017)Bildiriler, Gaziosmanpaşa
Üni-versitesi Yayını, Tokat 2017, s. 502-517.
YILMAZ, Mehmet Serhat, “Plevne Kahramanlarından Mirliva Sadık Paşa (1813-1892)”, II. Uluslararası
Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi Sem-pozyumu (5-7 Nisan 2017) Bildiriler, Gaziosmanpaşa
5. Gazi Osman Paşa ile İlgili Ansiklopedi
Maddeleri
Türkiye’de yayınlanan çok sayıda alfabetik genel kültür ansiklopedisi Gazi Osman Paşa gibi önemli bir tarihi şahsiyet hakkında maddelere yer vermiştir. Bununla birlikte, bu çalışma daha çok bilimsel yayın-ları içerdiğinden bu maddeler çalışmaya dâhil edil-miştir. Ülkemizde bilimsel anlamda yayımlanmış an-siklopedilerde doğrudan Gazi Osman Paşa ve hayatını konu olan başlıca madde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde Metin Hülagü’ye ait olanıdır. Bu-nun dışında Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde Mahir Aydın’ın Doksanüç Harbi, Ali İhsan Gencer’in Ayastefanos Antlaşması, Nedim İpek’in Plevne Muha-rebelerinde Gazi Osman Paşa’nın 93 Harbi’ndeki ro-lüne ilişkin bazı bilgiler bulmak mümkündür. Türkler Ansiklopedisinde Nedim İpek’in 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı da Gazi Osman Paşa’nın bu savaştaki faali-yetlerine dair bazı bilgiler vermektedir. Şerafettin Turan’ın İslam Ansiklopedisi için kaleme aldığı Plev-ne maddesi de Gazi Osman Paşa’nın PlevPlev-ne’de verdiği savunma üzerinedir. Araştırmacıların Gazi Osman Paşa ve Plevne hakkında yararlanabilecekleri altı madde aşağıda sıralanmıştır.
AYDIN, Mahir “Doksanüç Harbi”, TDVİA, C. 9, İstanbul, 1994, s.498-499.
GENCER, Ali İhsan “Ayastefanos Antlaşması”, TDVİA, C. IV, İstanbul, 1991, s. 225.
HÜLAGÜ, Metin, “Gazi Osman Paşa”, TDVİA, C. 13, Ankara, s. 464-465.
İPEK, Nedim, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı”,
Türk-ler, C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.
15-24.
İPEK, Nedim,, “Plevne Muharebeleri”, TDVİA, C. 34, s. 304-305.
TURAN, Şerafeddin, “Plevne”, İA, C. IX, İstanbul, 1964, s. 569-572.
6. Gazi Osman Paşa ve Plevne
Savunma-sı Konulu Yayınlar Üzerine Bir
Değerlen-dirme
Bu bölümde Gazi Osman Paşa hakkında Türkçe li-teratürde yer alan toplam 194 yayın ele alınmıştır. Bu yayınlardan 102 tanesi kitaplardan oluşmaktadır. Bu da gözden geçirilen bütün çalışmaların % 52,57’sine karşılık gelmektedir. Sempozyum bildirilerinin sayısı 45 adet olup bu da bakılan eserlerin % 23,19’una denktir. Yayın Türü Yayın Adedi Oran (%) Kitap 102 52,57 Süreli Yayın 33 17,01 Sempozyum Bildirisi 45 23,19 Tez 8 4,12 Ansiklopedi Maddesi 6 3,09 Toplam 194 100
Bibliyografyaya konu olan eserler tür yönünden incelendiğinde önemli bir çoğunluğu tarih ve edebi-yat türündekilerin kapsadığı belirlenmiştir. 194 eserden 185’i bu alana aittir. Bu da tüm eserlerin % 95,36’sına karşılık gelmektedir.
Yayın Türü Adet Oran (%) Tarih-Edebiyat 185 95,36 Sanat (Resim, Müzik vd.) 8 4,12 Din 1 0,51 Toplam 194 100
Paşa hakkındaki Türkçe eserlerin 168’i Latince olup bu da incelenen eserlerin % 86,59’luk dilimini oluşturmaktadır. Yayın Türü Yayın Adedi Oran (%) Arap Harfleri 26 13,4 Latin Harfleri 168 86,59 Toplam 194 100
Bu bibliyografya çalışması bizi Gazi Osman Paşa hakkında yapılan çalışmalar konusunda bazı sonuçla-ra ulaştırmıştır. Bunlardan ilki Paşa ile ilgili döne-minde ve dönemine yakın tarihlerde Arap harfleriyle yazılmış bazı eserlerin varlığıdır. Bu eserlerden bir kısmı transkribe edilmiş ve Latin harflerine dönüştü-rülmüştür. Bununla birlikte bazıları sempozyumlarda özet olarak sunulmuş, bazılarının tanıtımı yapılmış; ancak henüz Latinize edilmemiştir. Gazi Osman Paşa Üniversitesi’nin öncülük edeceği bir çalışma ile bütün
bu eserler bir seri halinde ve belirli bir metodolojik çizgide yayımlanabilir.
Gazi Osman Paşa ile ilgili çalışmalarda dikkat çe-ken ikinci bir husus Paşa ile ilgili çalışmaların daha çok onun Plevne’deki rolüne yoğunlaşmasıdır. Pa-şa’nın çocukluk evresi, ilk askerlik yılları ve Plevne sonrası siyasi yaşamı şiddetle araştırılmaya ve yeni-den yazılmaya muhtaçtır. Türk araştırmacıların Paşa ile ilgili başta Rusya olmak üzere, Avusturya’dan ABD’ye gerek müzelerde ve gerek arşivlerde, ayrıca süreli yayınlarda bulacağı bolca malzeme kendilerini beklemektedir. Öte yanda Mısır’da basıldığını tespit ettiğimiz Paşanın Arapça Hal Tercümesinin en kısa zamanda dilimize kazandırılması oldukça önem arz etmektedir.
Gazi Osman Paşa’nın yukarıdaki paragrafta andı-ğımız yönlerinde başka Sultan İkinci Abdülhamid’le kurduğu akrabalık bağları, Paşanın çocuklarının yurt dışındaki serüvenleri de üzerine düşülmesi gereken konuların başında gelmektedir. Zira, bu tür çalışma sonucunda Gazi Osman Paşa’nın aile bağları ortaya konulmakla kalmayacak aynı zamanda ailenin elinde bulunan birtakım belge veya eşyalarla Paşa hakkında yeni bulgular sergilenebilecektir.
Son söz olarak, başta Gazi Osman Paşa Üniversitesi olmak üzere Türkiye’deki üniversitelerde bulunan sosyal bilimciler ve dil bilimcilerin Gazi Osman Paşa
gibi önemli bir Türk büyüğünün yaşamına ilişkin or-taya koyacağı daha birçok yeni çalışmaya ihtiyaç ol-duğu muhakkaktır.
Bölüm Kaynakçası
ACAROĞLU, Türker, “<<Bibliyografya>> Nedir?”,
Türk Kütüphaneciliği, C. 10, S. 3-4, s. 135-140.
HÜLAGÜ, Metin, “Gazi Osman Paşa”, TDVİA, C. 13, Ankara, s. 464-465.
ÖZCAN, Besim, “Ölümünün 102. Yıl Dönümünde Gazi Osman Paşa ve Plevne’den Manzaralar”, A. Ü.
Tür-kiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 19,
(Erzu-rum 2012), s. 239-254.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
“Tercümetü’l-Merhum Osman Paşa
El-Gâzî” Adlı Arapça Biyografi Eserinin
Ter-cümesi Ve Tanıtımı
Bu bölüm, Müslüman Arap âlemine hitap etmek üzere Gazi Osman Paşa’nın vefat ettiği 1317/1900 yılında yazılmış küçük hacimli Arapça bir biyografi kitabını tanıtmayı ve tercüme etmeyi amaçlamakta-dır. Tokat’ın yetiştirdiği, dünyanın tanıdığı bu büyük komutanın hayatını konu alan birçok çalışma yapıl-mıştır. Bunlardan birisi de Arapça küçük hacimli bu eserdir. Çalışmaya konu olan kitap toplam 24 sayfa-dan oluşmaktadır. Kitapta sırasıyla Gazi Osman Pa-şa’nın cenaze merasimi ve biyografisine yer verilmiş-tir. Yer yer ölümü üzerine kaleme alınan mersiyenin önce Türkçesi yazılmış; sonra da Arapça açıklamaları yapılmıştır. Son bölümde ise Plevne hâdiseleri anla-tılmıştır. Yazar, Gazi Osman Paşa’nın vefatından do-layı derin üzüntü duymaktadır. Bunu ifade etmek amacıyla eser, neredeyse baştan sona edebî ifadelerle doludur. İfadelerinden anlaşıldığı kadarıyla kendisi hem II. Abdülhamid’e hem de Gazi Osman Paşa’ya çok yakın birisidir. Bu açıdan eserinde, başka
kaynaklar-da bulunmayan detaylı sayılabilecek bilgilere de yer vermektedir. Diğer taraftan eser, döneminin siyasi koşullarının izini de taşımaktadır. II. Abdülhamid’in İslamcılık siyasetine uygun olarak halifelik makamı öne çıkarılmaktadır.
1.Yazarı Hakkında
Eser5 Cemil Bey diye bilinen biri tarafından
yazıl-mıştır. Tamamı 24 sayfadır. Maârif Nezareti ruhsatıy-la tab‘ edilmiştir. Malumat dergisi6 sahibi Tahir
5 Eser Atatürk Üniversitesi Kitaplığı’ndan elektronik olarak te-min edilmiştir. Bk. Cemil Bey el-Azm, Tercümetü’l-Merhum Osman Paşa el-Gâzî, Malumat ve Tahir Bey Matbaası, İstan-bul:1318. Eserin Türkçe çevirisinin tamamı bu çalışmanın ekinde yer almaktadır.
6 Malumat, İkinci Abdülhamid devrinde yayımlanan ilmî, fennî ve edebî muhtevalı haftalık bir dergidir. 11 Mayıs 1311-7 Ağustos 1319 (23 Mayıs 1895-20 Ağustos 1903) tarihleri ara-sında toplam 423 sayı yayımlanmıştır. Devrin diğer mecmua-larından farklı olarak bazı resim ve fotoğraflar ihtiva ettiğin-den Musavver Ma‘lûmât adıyla da tanınan derginin ilk sayısın-da çıkış amacı şu şekilde açıklanmıştır: Hukuk, iktisat, ahlâk, din, eğitim, pedagoji, biyoloji, ziraat, askerlik, ticaret, maarif, tıp, tarih, mûsiki, coğrafya, kimya, astronomi, elektrik, fotoğ-rafçılık, dil, edebiyat, kadın, aşk, aile ve diplomasi gibi pek çok alanda yerli ve yabancı bütün faaliyetlerden okuyucular ha-berdar edilecek; edebî sahada tanınmış yerli ve yabancı yazar-ların eserleri ve şahsiyetleri tanıtılacak, ayrıca dünyada ne olup bittiğine dair son haberler verilecek; yeni buluşlarla önemli siyasî olaylar da belli bir bakış açısından değerlendiri-lecektir. Derginin zaman zaman yayımlanan “Kısm-ı Arabî” ve “Kısm-ı Fârisî” nüshaları dışında “Hanımlara Mahsus
Bey7’in İstanbul’daki matbaasında 1318/1900
yılın-da basılmıştır. Eserin yazarı Cemil Bey el-Azm’in adı bazı eserlerinde Cemil el-Azm, bazı eserlerinde de Cemil b. Mustafa el-Azm olarak da geçmektedir. Ce-mil Bey, Suriyeli edip, şair ve aynı zamanda gazeteci bir şahsiyettir. İstanbul’da 1879’da dünyaya gelmiş-tir. Aslen Konyalı olan ailesi IV. Murad’ın saltanatı Ma‘lûmât” ile notalı müzik ilâvesi ve Teselya Muharebesi dola-yısıyla bazı ilâveleri de vardır. Dergi hakkında detaylı bilgi için bkz. Abdullah Uçman, “Malumat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, s. 544. 7 Malumatçı Mehmed Tahir (1864-1912) olarak da meşhurdur.
Gazeteci, matbaacı ve yayıncıdır. Hayatının ilk yıllarına dair çok az bilgi vardır. Sadece annesinin Recâizâde Mahmud Ek-rem’in oğlu Emced’e sütanneliği yaptığı ve bir kız kardeşi ol-duğu bilinmektedir. Ma‘lûmât Dergisi’ni çıkardığı için Mâlûmatçı olarak şöhret bulmuştur. Baba Tâhir diye tanınması imzasına eklediği Babanzâde unvanından dolayıdır. Muarızları tarafından her ne kadar eğitimsiz ve cahil olduğu sürekli vur-gulanmışsa da gazeteci ve matbaa sahibi olarak yaptıkları belli bir seviyede eğitim gördüğü izlenimini vermektedir. Mehmed Tâhir Bey’in kitap yayımcılığı Türk kitap ve matbaacılık tarihi bakımından önemlidir. M. Seyfettin Özege Kataloğu’na göre Matbaa-i Tâhir Bey’de 1311-1319 (1895-1903) yılları arasın-da 95 kitap basılmış görünmektedir. Bunlar arasınarasın-da Türkçe-Arapça-Fransızca, Farsça-Türkçe-Fransızca sözlüklerle Fran-sızca kitaplar da bulunmaktadır. Ayrıca Tâhir Bey’in, Matbaa-i Âmire kapatıldığında bir kısım resmî dokümanların ve gerçek-te yapılmayan bir nüfus sayımı için birkaç milyon Tezkere-i Osmâniye’nin basımı imtiyazını elde ettiği bilinmektedir. Mehmed Tahir Bey’in hayatı ve matbaacılığı hakkında bk. Hati-ce Aynur, “Malumatçı Mehmed Tahir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, TDV Yayınları, Ankara 2003, s. 546.
zamanında (1623-1640) Suriye’ye yerleşmiştir. Aile-nin bilinen ilk atası Kemik (Azm) Hüseyin’e nispetle bu aileye mensup olanlar “el-Azm” lakabını kullan-mışlardır. Bu yönüyle aile Azmzadeler8 olarak da
8 Azmzadeler, 18 ve 19. yüzyılda Suriye’de önemli hizmetlerde bulunan bir Türk ailesidir. Aslen Konyalı olup daha sonra Suri-ye’ye yerleşen sülâlenin bilinen ilk atası Kemik Hüseyin’dir. Bundan dolayı aile Suriye’ye gittikten sonra, Arapça “kemik” mânasına gelen azm lakabıyla anılmıştır. Hüseyin’in torunla-rından İbrahim Bey 1638’de Bağdat Seferi’nden sonra Suriye bölgesine yerleşmiştir. Azmzâdelerden bazıları ceride başbuğ-luğu, mutasarrıflık, mîrâhurluk ve valilik görevlerinde bulun-muşlar, emîrü’l-hac olarak hizmet etmişlerdir. Vak‘anüvis Ah-med Vâsıf Efendi, 1725’ten 1800’e kadar bu aileden otuzdan fazla vezir ve mîr-i mîran çıktığını kaydetmektedir. Azmzâde-lerden ilk Şam Valisi ve emîrü’l-hac olan kişi İsmâil Paşa’dır. Onun babası ise “vezîr-i ekber Azm” olarak anılmaktadır. Azmzâdeler genellikle Suriye bölgesinde olmak üzere Şam, Ha-lep, Bağdat, Rakka, Kudüs, Sayda, Trablusşam, Yafa, Cidde ve Mısır’da; Anadolu’da Karaman, Konya, Maraş, Sivas, İçel, Trab-zon, Diyarbakır, Afyonkarahisar’da, ayrıca Rodos, Limni, İstan-köy ve Rumeli’de görev yaptılar. Suriye bölgesinde uzun süre bulunmalarından dolayı arşiv vesikalarında “Arabistan vüzerâsı”, 1725’ten 1807’ye kadar aralıklarla emîrü’l-hac ola-rak çalışmalarından dolayı da “ced-beced emîrü’l-hacdırlar” şeklinde anılmışlardır. Azmzâdeler Suriye’de görev yaptıkları sırada göçebe Arap kabilelerinin çıkardığı huzursuzlukları ön-lemişler; ayrıca Lübnan’da Zâhir el-Ömer, Mısır’da Bulutkapan Ali Bey ve Mehmed Zeheb isyanlarına karşı mücadele etmiş-lerdir. Bundan başka Napolyon’un Suriye harekâtı sırasında Azmzâde ailesinden Abdullah Paşa’nın bölgeyi savunmada hizmeti geçmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra ailenin Araplaşmaya başladığı ve Arap milliyetçilik hareketleri sıra-sında aile mensuplarının bazı teşebbüslerde bulundukları
gö-anılmaktadır. Cemil Bey, henüz beş yaşında babasını kaybetmiş; ailesiyle birlikte Şam’a taşınmak zorunda kalmış ve orada okumuştur. Arapçanın yanı sıra Türkçe ve Farsça da öğrenmiştir. Şam, Adana, İstan-bul ve Beyrut’ta çeşitli resmî görevlerde İstan- bulunmuş-tur. 1912’de aylık el-Besâ’ir dergisini çıkarmıştır. Dergi on bir sayı devam etmiştir. İstanbul’da yayım-lanan el-Malûmâtü’l-Arabiye adlı gazetenin bir süre nâşirliğini yapmıştır. El-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî bi-Dımaşk’a üye seçilmiştir. Çeşitlidergi ve gazetelerde makale ve şiirler yazmıştır. 15 Kasım 1933’te Şam’da ölmüştür. Aynı zamanda iyi bir hattat olan yazar,
rülmektedir. Bununla birlikte bu davranışı tasvip etmeyen ve karşı çıkan Azmzâdeler de vardır. 1915’te Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’nda Şam mebusu olarak bulunan Azmzâde Mehmed Paşa buna bir örnek teşkil eder. Onun, Arap milliyetçilik hare-ketlerinde önemli rol oynayan Refik Bey Azm ve Hakkı el-Azm’ın idamı üzerine ilâhî adaletin yerini bulduğunu söylediği ve aile fertlerinden böyle utanç verici davranışlarda bulunan-ların çıkmasından dolayı duyduğu üzüntüyü dile getirdiği bi-linmektedir. Yine bu aileye mensup olup 1956’da Suriye Sa-vunma bakanı olan Hâlid el-Azm ihtilâlden sonra Şam’daki Türk elçiliğine sığınmıştır. Suriyeli tanınmış edip ve şair Cemil el-Azm (ö. 1933) da bu aileye mensuptur. Bazı aile mensupları halen Suriye’de yaşamakta olan Azmzâdeler, görev yaptıkları yerlerde hanlar, hamamlar, çeşmeler, kuyu ve kulelerle pazar yerleri ve daha başka hayır eserleri meydana getirmişlerdir. Şam’daki Azmzâde Esad Paşa Köşkü bugün müze olarak kulla-nılmaktadır. Aynı şehirde bulunan Türk Elçiliği binasının bir bölümünün mülkiyeti de daha önce Azmzâde Hâlid’e aitti. Bkz. Ali Karaca, “Azmzadeler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-lopedisi, c. 4, TDV Yayınları, İstanbul 1991, s. 350.
ma eserlere çok meraklıydı ve bunların ticaretiyle de ilgileniyordu. Cemîl el-Azm’in yarım kalmış çeşitli edebî çalışmaları dışında önemli eserleri bulunmakta-dır. Ukudü’l-cevher fî terâcimi men lehüm hamsûne
tasnîfen fe-mi’e fe-ekser9 bunlardan en mühimi
sayıl-maktadır. Müslüman ve antik Yunan bilginlerinden kırk âlimin biyografisini ve alfabetik olarak eserlerini ihtiva eden iki ciltten oluşan bu kitabın birinci cildi Beyrut’ta yayımlanmıştır (1326). Daha hacimli olan
9 Bu eserde Tokatlı İbn-i Kemal’den de bahsetmekte ve onun biyografisine yer vermektedir. Bkz. s. 217-226. Azmzâde, ese-rinde kırk müellifi iki bölümde ele almıştır. İlk bölümde (kitap-taki sırasıyla); Gazâlî, Şeyhü’l-Ekber İbn Arabî, Ebü’l-Ferec İb-nü’l-Cevzî, Abdülganî en-Nâblûsî, Seyyid Mustafa el-Bekrî, Aristo, Calinus, Huneyn b. İshak, el-Kindî, el-Müsennâ, Sâbit b. Kurrâ, Fârâbî, İbn-i Sînâ, Abdüllatif el-Bağdadî, Fahreddin-i Râzî, İbnü’l-Heysem, Ali b. Rızvan, İbn-i Teymiyye, es-Sübkî, İbn-i Hacer, Süyûtî, İbn Kemâl Paşa, İbn-i Tolun, Abdurrauf el-Menâvî, Molla Aliyyü’l-Kârî, Nuh Efendi, Ahmed Midhat Efendi yer alıyor. İkinci bölümde ise İbokrat [Hipokrat], Efesli Rufu-su’l-Kebîr [doktor], Zemahşerî, İbn-i Ebî Tâlib-i Mekkî, Fîrûzâbâdî, Yusuf b. Abdülhâdî, Ebu’l-Alâ el-Maarrî, Şa’rânî, İbn-i Rüşd, İskenderü’l-Afrodisî, Lisanüddin ibnü’l-Hatîb, Vecîhüddîn el-Ayderus yer alıyor. Kitap nereden baksanız sürprizlerle doludur. Ahmed Midhat Efendi’nin Arapça bir bi-yografisini ihtiva ediyor oluşu, en ünlü Yunan filozoflarını İslâm uleması içinde ele alışı, bazı az tanınmış müelliflere yer verişi gibi hususlar nereden bakılsa ilgi çekicidir. Biyografile-rin kronolojik bir sıralama takip etmediği hemen anlaşılıyor ki bu durum müellife göre önem sırasını gösteriyor olabilir. Eser hakkında Yusuf Turan Günaydın’ın kaleme aldığı yazı için bk. https://www.dunyabizim.com/portre/azmzade-cemilden-nasil-haberdar-oldum-h13421.html (15.10.2018: 01.31).
