Anabili m Dalı: ġehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı: ġehi rsel Tasarım
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
KUZEY KI BRI S TÜRK CUMHURĠ YETĠ’ NDE TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORUMA ANLAYI ġI VE LEFKOġ A
SURĠ ÇĠ ÖNERĠ KORUMA PLAN YAKLAġI MI
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Ayça SOYGÜR
Tez Danı Ģ manı: Prof. Dr. Nuran Zeren Gül ersoy
ÖNS ÖZ
Bu çalıĢ mada her aĢa mada beni dest ekl eyen ve yönl endiren hoca m sayın Pr of. Dr. Nur an Zeren Gül ersoy‟a sonsuz teĢekkürl eri mi sun mayı borç biliri m.
Tezi n s ür esi boyunca her t ürl ü dest ek ve yar dı mı gör düğü m K. K. T. C. ġehi r Pl anl a ma Dairesi ve Eski Eserl er Dairesi çalıĢanl arı na, bana t ekni k i mkan sağla mal arı nı n yanı sıra e mekl eri ni esirge meyen Ġl ke Pl anl a ma LTD. eki bi ne, Dr. Ar zu Kahra man‟a ve Dr. Nil gün Er kan Bi çer‟e, manevi ve maddi dest eği ni n yanısıra arazi ve anket çalıĢ mal arı nda bil e bana yar dı mcı ol an babama, paft a boyar ken beni yal nı z bırakmayan anne me, f otoğraf ve ka mera çeki mleri sırası nda yanı mda ol an kar deĢi me ayrı ayrı teĢekkür ederi m.
Sayf a No: ÖNS ÖZ ………... II Ġ ÇĠ NDEKĠ LER ………....III KI SALT MALAR ………VI I ġEKĠ L LĠ STESĠ ………VI II TABLO LĠ STESĠ.. ………. ……... X ÖZET. ... ……….... XIII SUMMARY ………... XI V
1. GĠ RĠ ġ ………1
1. 1. ÇALI ġ MANI N AMACI ……….. 2
1. 2. ÇALI ġ MA YÖNTE MĠ ………2
2. KI BRI S’ TA TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORU MA ANLAYI ġI NI N BAġLANGI CI VE GELĠ ġĠ MĠ ……….. 4
2. 1. LUSĠ GNAN DÖNE MĠ ÖNCESĠ ………...5
2. 2. LUSĠ GNAN DÖNE MĠ (1192-1489) VE ME KANS AL GELĠ ġĠ M………8
2. 2. 1. Lusi gnan Döne mi ne Ait Kor un ması Gerekli Tari hi Eserler . . . 10
2. 3. VE NEDĠ K DÖNE MĠ (1489-1571) VE ME KANS AL GELĠ ġĠ M………1 0 2. 4. OS MANLI DÖNE MĠ (1571-1878) ……….. 14
2. 4. 1. Os manlı Döne mi Mekansal GeliĢi mi . . . 14
2. 4. 2. Os manlı Döne mi Kor uma Yakl aĢı mları . . . 17
2. 4. 3. Os manlı Döne mi ne Ait Kor un ması Gereken Tarihi Eserler . . . 20
2. 5. ĠNGĠ LĠ Z DÖNE MĠ (1878- 1960) ………. 21
2. 5. 1. Ġngiliz Döne mi Mekansal GeliĢi mi . . . 22
2. 5. 2. Ġngiliz Döne mi Kor u ma Yakl aĢı mları . . . 24
2. 5. 3. Ġngiliz Döne mi Tari hi Değerl eri Kor uma Yakl aĢı mları Ve Yasal Çer çeve ………... 27
2. 5. 3. 1. Ġngiliz Döne mi Fasıl 31: Eski Eserler Yasası ( Antiquities La w) . 27 2. 5. 3. 2. Ġngiliz Döne mi Fasıl 96: Yoll ar Ve Bi nal ar Yasası ( The Streets And Buil di ngs Regul ati ons) . . . 28
2. 6. 1. K. K. T. C‟ de Tari hi Değerleri Kor u maya Yöneli k Yasal ar Ve
Dayanakl ar ……….. ………30
2. 6. 1. 1. K. K. T. C. Anayasası . . . 30
2. 6. 1. 2. K. K. T. C. Eski Eserler Yasası . . . 31
2. 6. 1. 3. K. K. T. C. Ġ mar Yasası . . . 32
2. 6. 2. K. K. T. C.‟de Tari hi Değerleri Kor umaya ĠliĢki n Ġdari Biri mler Ve ĠĢleyiĢ ………. ….34
2. 6. 2. 1. K. K. T. C. Eski Eserler Ve Müzel er Dairesi . . . 34
2. 6. 2. 2. K. K. T. C. TaĢı nmaz Eski Eserl er Ve Anıtlar Yüksek Kur ul u . . . 35
2. 6. 2. 3. K. K. T. C. ġehir Pl anl a ma Dairesi . . . 36
2. 6. 2. 4. K. K. T. C. Bel edi yel eri . . . 37
2. 6. 2. 5. K. K. T. C. Çevre Dairesi . . . 38
2. 6. 2. 6. K. K. T. C. Vakıflar Ġdaresi . . . 38
2. 6. 3. K. K. T. C.‟de Tari hi Değerleri n Kor un ması na ĠliĢkin Mali Kaynakl ar . 39 2. 6. 3. 1. K. K. T. C. Eski Eserl eri Kor u ma Fonu . . . 40
2. 6. 3. 2. K. K. T. C. Turi z m GeliĢtirme Ve Tanıt ma Fonu . . . 44
2. 6. 4. Lef koĢa Bel edi yesi Ve Eski Eserler Ve Müzel er Dairesi‟ne Yapıl an DıĢ Yar dı mlar ……….... 44
2. 6. 4. 1. Eski Eserler ve Müzel er Dairesi‟ni n TC‟ ni n Kat kıları ile Ger çekl eĢtirdi ği Uygul amal ar . . . 45
2. 6. 4. 2. Lef koĢa Bel edi yesi‟ni n UNDP, UNHCR, UNOPS, EU Kat kıları ile Ger çekl eĢtirdi ği Uygul amal ar . . . 50
3. LEF KOġ A SURĠ ÇĠ BÖLGESĠ NDE YAPI L MI ġ OLAN PLAN ÇALI ġ MALARI ………5 5 3. 1. LEF KOġ A ĠMAR PLANI ( NI COSI A MASTER PLAN) ………55
3. 1. 1. Lef koĢa Ġ mar Pl anı ( NMP) Biri nci AĢa ması (1981-84) . . . 56
3. 1. 2. Lef koĢa Ġ mar Pl anı ( NMP) Ġki nci AĢa ması (1984-1985) . . . 66
3. 1. 3. BaĢkent Lef koĢa Ġ mar Planı . . . 85
3. 2. DE ĞERLENDĠ RME………. 88
4. LEF KOġ A SURLARĠ ÇĠ ÖNERĠ KORU MA PLANI YAKLAġI MI ………... 90
4. 1. 1. Kenti n Öne mli Tari hi Değerl eri . . . 92
4. 1. 2. Pl anl a ma Amacı . . . 103
4. 1. 3. Pl anl a ma Hedefl eri. . . 103
4. 1. 3. 1. Mi mari Ve Kent sel Kalite Yönünden Ol u ml u Bir Çevr eyi Sağl ayacak Hedefl er . . . 104
4. 1. 3. 2. Sosyal Ve Kült ürel Büt ünl eĢ meyi Sağl ayacak Hedefl er . . . 104
4. 1. 3. 3. Sağlı k Ve Konf or KoĢulları nı ĠyileĢtir meye Yöneli k Hedefl er . 104 4. 1. 3. 4. ĠĢlevsel Yet erlili ği Sağl ayacak Hedefl er . . . 105
4. 1. 3. 5. Opti mu m ĠletiĢi mi Sağl ayacak Hedefl er . . . 105
4. 1. 3. 6. Ekono mi k Dest ek Ve Uygun Mali yeti Sağl a maya Yöneli k Hedefl er ………. 105
4. 1. 4. Genel Alansal Anali zl er Ve Fot oğraflar . . . 105
4. 1. 4. 1. Ar azi Kull anıĢ . . . 106
4. 1. 4. 2. Bi na Ci nsi . . . 108
4. 1. 4. 3. Bi na Nit eli kl eri . . . 110
4. 1. 4. 4. Kat Yüksekli kl eri . . . 112
4. 1. 4. 5. Mül ki yet Analizi . . . 114
4. 1. 4. 6. Tescilli Bi nal ar . . . 116
4. 1. 4. 7. Sent ez ve Değerl endir me . . . 118
4. 1. 5. Sosyal Yapı . . . 120
4. 1. 5. 1. Hane Hal kı Büyükl üğü . . . 120
4. 1. 5. 2. Hanede ÇalıĢan KiĢi Sayısı . . . 121
4. 1. 5. 3. Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağılı mları . . . 121
4. 1. 5. 4. Böl gede YaĢayan KiĢileri n Eğiti m Dur umu . . . 122
4. 1. 5. 5. Anket Yapıl an Konutl arın Mül ki yet Dur umu . . . 123
4. 1. 5. 6. Suri çi Böl gesi nde YaĢayanl arı n Böl geye Nerel erden Gel di ği . . 124
4. 1. 5. 7. Suri çi Alanı nda YaĢayanları n Böl geye GeliĢ Sebebi . . . 124
4. 1. 5. 8. Suri çi Alanı nda YaĢayanları n Böl geye GeliĢ Tari hi . . . 125
4. 1. 5. 9. Böl gede Eksi kli ği Duyulan Donatılar . . . 126
4. 1. 5. 10. Böl gede ÇalıĢanl arı n Mesl ek Dağlı mı . . . 127
4. 1. 6. Değerl endir me . . . 128
4. 1. 7. Ekono mi k Yapı . . . 128
4. 1. 7. 1. Ti caret Faali yetl eri . . . 129 4. 1. 8. Pl anl a ma Al anı nda Kor uma Ve GeliĢtir me Kararları nı n Veril mesi . 130
4. 1. 8. 1. Tü m Böl geye ĠliĢki n Genel Pl anl a ma Kararları . . . 131
4. 1. 8. 2. Sosyal Ve Kült ürel Yapıya Yöneli k Kararlar . . . 134
4. 1. 8. 3. Fi zi ksel Yapı ya Yöneli k Kar arlar . . . 134
4. 1. 8. 4. Ul aĢı ma Yöneli k Kararlar . . . 137
4. 1. 8. 5. Yapıl arı n Kull anı mına ĠliĢki n Kararlar . . . 137
4. 1. 8. 6. Değerl endir me . . . 142
4. 1. 9. Lef koĢa Suri çi 1/ 500 Tasarı m Pr oj esi . . . 142
4. 1. 9. 1. Yapıl ara Uygul anacak Müdahal e Bi çi mleri . . . 142
4. 1. 9. 2. Yapı Çevrel eri ni n Düzenlenmesi ne ĠliĢki n Kararlar . . . 143
5. S ONUÇ VE ÖNERĠ LER ……….. ... 145 KAYNAKLAR ………1 48 EKLER ………1 52 ÖZGEÇMĠ ġ ………1 73
KI SALT MALAR
UNDP : Uni ted Nati ons Devel opme nt Progra mme UNOPS : Uni ted Nati ons Offi ce For Proj ect Servi ces
KKTC : Kuzey Kı brı s Türk Cumhuri yeti N MP : Ni cosi a Master Pl an
KT MMOB : Kı brı s Türk Mühendi s Ve Mi mar Odal arı Bi rli ği
KTFD : Kı brı s Türk Federe Devl eti
UNHCR : Uni ted Nati ons Hi gh Co mmi ssi oner For Ref ugees
EU ( EEC) : European Uni on
ġEKĠ L LĠ STESĠ Sayf a No:
ġekil 1. 1 ÇalıĢ manı n Kapsa mı ve te mel böl üml eri . . . 3
ġekil 2. 2 Kı brıs Haritası . . . 6
ġekil 2. 3Kı brıs‟taki eski yerl eĢi mler (1882). . . . 7
ġekil 2. 4 Kuzey Kı brıs tari hi eserler ve kalı ntıları n haritası. . . . 7
ġekil 2. 5 Lef koĢa Surl arı ( Venedi k Döne mi) . . . 8
ġekil 2. 6 Venedi k Surl arı içi n hazırlanan pl an örnekl eri (1882). . . . 11
ġekil 2. 7Venedi k Surl arı (1997) . . . 13
ġekil 2. 8 Venedi k Surl arı (2002) . . . 13
ġekil 2. 9 Büyük Han (1928) . . . 15
ġekil 2. 10 Büyük Han (2002) . . . 16
ġekil 2. 11 Büyük Han‟ı n kent içi ndeki gör ünü mü. (1959) . . . 16
ġekil 2. 12Alt katı Lusi gnan döne mi ne ait üst katı ysa Os manlı stili eski konut. . . . 18
ġekil 2. 13 St. Sophi a katedrali ni n Os manlı döne mi nde ca mi ol arak kullanılma ya baĢl anması. . . 19
ġekil 2. 14 Ġngiliz Döne mi nde Yerl eĢi min surlar dıĢı na taĢ maya baĢl a ması ve yeni ul aĢı m bağl antıları.(1882 . . . 21
ġekil 2. 15 Ġngiliz Döne mi nde i nĢa edilen bet onarme apart man örneği (2002). . . . 22
ġekil 2. 16Ġ ngiliz Döne mi nde i nĢa edilen bet onar me apart man örneği (1959). . . 23
ġekil 2. 17 Ti cari akti vite ve kentsel geliĢi m yönü. (1882) . . . 24
ġekil 2. 18 Eski Luzi nyan Sarayı. . . . 25
ġekil 2. 19 Bugünkü Mahke me bi nal arı. . . . 25
ġekil 2. 20 Ġngiliz Döne mi nde geniĢletil miĢ yol ve köĢel eri düzenl enmiĢ bi na örneği. . . . 26
ġekil 2. 21 Mahke me Bi naları (1959). . . . 26
ġekil 2. 22Lusi gnan evi . . . 45
ġekil 2. 23Der viĢ PaĢa Konağı müze ol arak sergilenen sel a mlı k böl ümü. . . . 46
ġekil 2. 24 Rest orasyonu ta ma ml anan Büyük Han artı k zi yaret edilebil mektedir . . 46
ġekil 2. 25Güzel Sanatlar Ort aokul u bi nası avl usu. . . . 47
ġekil 2. 26 Mahke me bi naları iç avl usundan gör ünümü. . . 48
ġekil 2. 27 TC‟ ni n Kat kıları ile Gerçekl eĢtirdi ği Uygul a ma al anl arı nı göst eren pafta . . . 49
ġekil 2. 28Girne Caddesi kal dırı m düzenl e mesi yapıl dı kt an sonra. . . . 50
ġekil 2. 29Surl ar (rest orasyondan önce). . . . 51
ġekil 2. 30Surl ar (rest orasyondan sonra). . . 52
ġekil 2. 31Seli miye YayalaĢtır ma Pr oj esi sonrası. . . . 53
ġekil 2. 32 Ul usl ar arası örgütleri n kat kıları yl a gerçekl eĢtirilen proj e al anl arı . . . . 54
ġekil 3. 33Önceli kli Rehabilitasyon al anl arı nı ol uĢturan homoj en al anl ar (1982). . . 57
ġekil 3. 34 1982 yılı nda belirlenen kat egorilere göre kor unacak bi na ve al anlar (1982). . . 62
ġekil 3. 35Suri çi‟ni n 1881 yılı ndaki dur umu (1982). . . 64
ġekil 3. 361881 yılı ndan 1981 yılı na yol Ģe ması ndaki değiĢi kli kl er (1982). . . . 65
ġekil 3. 371981 yılı nda hazırlanan kat yüksekli kl eri analizi (1982). . . 65
ġekil 3. 38Suri çi‟ni n 1981 Yılı ndaki dur umu (1982) . . . 66
ġekil 3. 39ÇalıĢ ma al anı ve özel proj e al anl arı (1985). . . . 67
ġekil 3. 40Ġ mar Pl anı çalıĢ ma al anı (1985). . . 68
ġekil 3. 41Al anl ara yapılacak ol an müdahal e bi çi mleri (1985). . . 70
ġekil 3. 42Trafi k ve UlaĢım paft ası( YeĢil Hat ol ması koĢul unda) (1985). . . 71
ġekil 3. 43Trafi k ve UlaĢım paft ası( YeĢil Hat ol madı ğı koĢullarda) (1985). . . . 72
ġekil 3. 44 Mul a burcundan, Loredano burcuna kadar ol an hendek al anı peyzajı (1985). . . 74
ġekil 3. 45Kor u ma politi kal arı paftası (1985). . . 77
ġekil 3. 46At at ürk Meydanı Avan Pr oj esi (1985). . . . 78
ġekil 3. 47At at ürk Meydanı(2002). . . 79
ġekil 3. 48Girne Kapı sı Avan Pr oj esi (1985). . . 79
ġekil 3. 49Girne Kapı sı (2002). . . . 80
ġekil 3. 50Büyük Han ve Çevresi yayal aĢtır ma avan proj esi (1985). . . . 81
ġekil 3. 51Büyük Han iç avl usu (rest orasyonu t a ma ml an mıĢ 2002). . . . 81
ġekil 3. 52Büyük Han‟ı n iç gör ünü mü. (1959) . . . 82
ġekil 3. 53Ar ab Ah med Alanı GeliĢtir me Pr oj esi Planl a ma Politi kal arı Paftası (1985). . . . 83
ġekil 3. 54: Arabah met Mahall esi Konakl arı ( Rest orasyondan sonra) . . . 84
ġekil 3. 55Seli miye Al anı GeliĢtir me Pr oj esi Tasarı m Paft ası (1985). . . . 85
ġekil 3. 56Ġ mar pl anı alanı (1999). . . . 86
ġekil 4. 57: 1996 Tari hli Hava Fot oğrafı . . . 91
ġekil 4. 59Girne Kapı sı. . . 94
ġekil 4. 60At at ürk meydanı ve Venedi k süt unu. . . . 94
ġekil 4. 61At at ürk meydanı ve Venedi k süt unu. . . . 95
ġekil 4. 62Sarayönü Ca mii . . . 96
ġekil 4. 63Ar ap Ah met Ca mii . . . 96
ġekil 4. 64Der viĢ PaĢa Konağı Cepheden gör ünümü . . . 97
ġekil 4. 65Der viĢ PaĢa Konağı cephe ve iç gör ünümü. . . . 97
ġekil 4. 66 Büyük Ha mam . . . 98
ġekil 4. 67 Ku marcılar Hanı . . . 99
ġekil 4. 68 Büyük Han. . . . 99
ġekil 4. 69Seli miye Ca mi i görünüĢü ve Seli miye Ca mii minberi. . . 100
ġekil 4. 70 Bedest en . . . 100
ġekil 4. 71 Bedest en gör ünü m. . . . 101
ġekil 4. 72Sult an Mah mut Küt üphanesi iç gör ünümü. . . . 101
ġekil 4. 73 Haydar paĢa cami i giriĢ kapısı. . . . 102
ġekil 4. 74 Lusi gnan Evi. . . . 102
ġekil 4. 75 Arazi Kull anıĢ Paftası . . . 107
ġekil 4. 76 Bi na Ci nsl eri Paft ası . . . 109
ġekil 4. 77 Bi na Nit eli kl eri Paftası . . . 111
ġekil 4. 78 Kat Yüksekli kleri Paftası . . . 113
ġekil 4. 79: Mül ki yet Analizi Paftası . . . 115
ġekil 4. 80 Bi na Tescil Dur umu . . . 117
ġekil 4. 81 Sent ez Paftası . . . 119
ġekil 4. 82 Pl anl a ma al anı böl gel eri anaht ar paftası . . . 133
ġekil 4. 83 Tari hi dokuya uyu ms uz yeni bi nal arı n bul unduğu al anl arı göst eren pafta . . . 136
ġekil 4. 84 Mevcut UlaĢım Aksl arı . . . 138
ġekil 4. 85 Öneri UlaĢı m Paft ası . . . 139
ġekil 4. 86 Genel pl an kararları paft ası . . . 140
ġekil 4. 87 Önerilen Yapı Kull anı mları paftası . . . 141
TABLO LĠ STESĠ Sayf a No:
Tabl o 2. 1 Kı brıs adası kronol oji k tari hi. . . . 5
Tabl o 2. 2 Tari hi değerl eri n rest orasyonu, bakı m ve onarı mı içi n ayrıl mıĢ olan büt çe ve yapıl an harca mal ar. (1996- 2002) . . . 42
Tabl o 2. 3 1995- 1999 ( 1-23 Haziran‟a kadar) eski eserl eri kor u ma f onu‟ nun yaptı ğı harca mal arı göst eren dökü m t abl osu ( 26/ 6/ 199) . . . 43
Tabl o 2. 4 Eski eserleri n bakı m ve onarı mı içi n giderl er ( 1997- 2001) . . . 44
Tabl o 3. 5 1982 tari hi nde hazırlanan Kent sel Kor uma Rapor u Pr obl e m Tespit Tabl osu. . . . 60
Tabl o 4. 6 Lef koĢa Suri çi Al anı Arazi Kull anı m Dağılı mı. . . . 108
Tabl o 4. 7 Lef koĢa Suri çi Al anı Bi na Ci nsi Dağılımı . . . . 110
Tabl o 4. 8 Lef koĢa Suri çi Al anı Bi na Dur umu Dağı lı mı. . . 112
Tabl o 4. 9 Lef koĢa Suri çi Al anı Kat Yüksekli kl eri Dağılı mı. . . . 114
Tabl o 4. 10 Lef koĢa Suri çi Alanı Tescilli Bi nal ar Dağılı mı. . . 116
Tabl o 4. 11 Hanehal kı Sayı sı. . . . 120
Tabl o 4. 12Hanehal kı Sayısı Dağılı mı. . . . 120
Tabl o 4. 13 Hanede ÇalıĢan KiĢi Sayıları. . . . 121
Tabl o 4. 14Hanede ÇalıĢan KiĢileri n Dağılı mı. . . 121
Tabl o 4. 15 Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağılı mları. . . 122
Tabl o 4. 16Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağlı mı. . . . 122
Tabl o 4. 17 Böl gede YaĢayan KiĢileri n Eğiti m Duru mu. . . . 122
Tabl o 4. 18Böl gede YaĢayan KiĢileri n Eğiti m Duru mu. . . . 123
Tabl o 4. 19 Konutl arı n Mül ki yet Dur umu. . . . 123
Tabl o 4. 20Konutl arı n Mül ki yet Dur umu. . . . 123
Tabl o 4. 21 Suri çi‟nde YaĢayanl arı n Böl geye Ner eler den Gel di ği. . . . 124
Tabl o 4. 22 Suri çi‟nde YaĢayanl arı n Böl geye Nereler den Gel di ği. . . . 124
Tabl o 4. 23 Böl geye GeliĢ Tari hl eri. . . 125
Tabl o 4. 24Böl geye GeliĢ Tari hl eri. . . . 125
Tabl o 4. 25 Böl geye GeliĢ Tari hi. . . 125
Tabl o 4. 26Böl geye GeliĢ Tari hi. . . . 126
Tabl o 4. 27 Eksi kli ği Hissedilen Donatılar. . . 126
Tabl o 4. 29 Böl gede ÇalıĢanl arı n Mesl ek Dağılı mı. . . 127
Tabl o 4. 30 Böl gede ÇalıĢanl arı n Mesl ek Dağılı mı. . . 127
Tabl o 4. 31 Ti caret anketleri nden el de edilen is konusu dağılı mı. . . 128
Tabl o 4. 32 Ti caret biri mini n açılıĢ tari hileri tabl osu. . . . 129
Tabl o 4. 33 Ti cari biri mleri n daha önceki kullanı m bi çi mleri tabl osu. . . . 130
Tabl o 4. 34 Yeni bir iĢyeri kur mak isteseydi ni z, iĢini zi Ģehri n neresi nde kurar dı nı z? . . . 130
KUZEY KI BRI S TÜRK CUMHURĠ YETĠ’ NDE TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORU MA YAKLAġI MLARI VE LEFKOġ A SURĠ ÇĠ ÖNERĠ KORUMA
PLANI
ÖZET
Tari hi değerl eri kor uma yakl aĢı mları nı n, Kı brıs kapsa mı nda el e alı ndı ğı bu çalıĢ manı n il k böl ümünde ni çi n bu konunun seçil di ği, a maç, i çeri k ve çalıĢ ma yönt e mi açı kl anmıĢtır. Konunun seçi m nedeni Kı brıs‟ta kor uma yaklaĢı mları nı n henüz t a m anl a mı yl a düzenl enme mi Ģ ol ması ve sor unl ara çözebil ecek yet erlili kt e ol ma ması dır.
Ġki nci böl ümde, Kı brıs‟ta t ari hi değerl eri koru ma anl ayıĢı nı n t ari hsel geliĢi mi i ncel enmiĢtir. Kı brıs‟ta tari hi değerl eri kor uma anl ayıĢı nı n yasal boyut a taĢı nması 1878 yılı nda Ġngiliz Egeme nli ği döne mi ne rastlama kt adır.
Üçüncü böl ümde, çalıĢ ma al anı ol arak seçilen LefkoĢa Suri çi böl gesi nde daha önceki yıllarda yapıl mıĢ ol an kor uma pl anl arı Ģehir pl ancısı gözüyl e i ncel enmi Ģ, uygul a ma ve pl anl a ma sorunl arı ortaya kon muĢt ur.
Son böl üm ol an dör düncü böl ümde i se, daha önce yapıl mıĢ ol an kor uma pl anl arı nı n değerl endiril mesi ıĢı ğı nda yeni bir koruma pl anı yakl aĢı mı öneril miĢtir.
Kor u ma pl anl arı nı n uygulanabilirlili ği ni sağl ayan en öne mli et ken pl anı nı n bir büt ün ol arak t asarlanması dır. Plan, bir büt ün ol arak el e alı narak sağlı klı yür üt ül düğü öl çüde baĢarılı ol ur. Dör düncü böl ümde, bu düĢünce ile hareket edil erek Lef koĢa Suri çi böl gesi sosyo-ekono mi k yapı sı ndan bi nal arı na kadar det aylı ol arak i ncel en meye çalıĢıl mıĢtır. Daha sonra, veriler değerl endirilerek kararlar üretil miĢtir.
CONS ERVATI ON POLI CI ES ON HI STORI C HERI TAGE I N TURKI S H REPUBLI C OF NORTHERN CYPRUS AND NI COSI A WALLED CI TY
CONS ERVATI ON PLAN
SUMMARY
The first chapt er of t hi s st udy whi ch i s about t he appr oaches of conser vati on poli ci es i n t he scope of Cypr us, t he r eason of choosi ng t his t he me, t he obj ecti ve, cont ext and t he met hodol ogy of t he research has been expl ained. The r eason of t he sel ecti on of t his t he me i s t hat t he conser vati on poli ci es i n Cyprus i s not co mpl et el y arranged and i nsuffi ci ency t o sol ve t he pr obl e ms.
In t he second chapt er t he hi st ori cal pr ocess of conser vati on appr oach i n t he i sl and i s st udi ed. The l egali zati on of t he conser vati on approach i n Cypr us coi nci ded t he age t hat t he British soverei gnt y is est ablished over t he isl and.
In t he t hird chapt er t he pr ecedi ng conser vati on ur ban pl ans t hat have been ma de i n Ni cosi a wall ed cit y as t he st udy case i s exa mi ned and t he pl anni ng pr obl e ms ar e exposed.
In t he f ourt h chapt er as t he concl usi on, a r ecent conser vati on ur ban pl an i s pr oposed wi t h t he consci ousness on t he base of t he pl ans made bef ore.
The most consi derabl e t echni que t o achi eve t he i mpl e ment ati on of conservati on pl an is t he co mpr ehensi ve pl anni ng appr oach. Pl anni ng pr ocess can be s uccessful if onl y it i s consi dered as a t ot al fact. I n t hi s poi nt of vi e w, i n t he f ourt h chapt er t he s oci al econo mi c conditi ons and t he constructi on struct ure of Ni cosi a Wall ed cit y i s researched i n det ail. Fi nall y, deci si ons are made as t he out co me of t his st udy.
1. GĠ RĠ ġ
Kür eselleĢen dünya ort amı nda en büyük birli kt eli kl erden biri ol an Avr upa Bi rli ği t opl ul uğunun hayatı mızda et ki n r ol oyna maya baĢl adı ğı Ģu süreçt e sı k sı k günde me gel en Kı brıs sor unu, sadece politi k ve sosyal açıdan değil kentl eri n fi zi ksel yapı sı nı da et kil eyen bir sor un ol arak da öne m t aĢı makt adır.
Uzun savaĢ döne mi ni n ar dı ndan yaĢanan belirsizli k ve çözü ms üzl ük ort a mı nda kentl er ve özelli kl e eski kent mer kezl eri köhne meye bırakıl mıĢtır.
Lef koĢa Suri çi böl gesi de en eski mer kezl erden biri ol arak bu gerile meden payı nı al mıĢtır. Ancak, kent sel ve dokusal öl çekt e ki mliği ni yitir me miĢ ol ması ndan dol ayı UNOPS ve UNDP gi bi ul usl ararası kur ul uĢl arın il gi si ni ve yatırı mlarını çek meyi baĢar mıĢtır.
Tez konusu çerçevesi nde, uzun yıllar baĢkent olma yı sür dür müĢ, birçok pr oj eye ev sahi pli ği yap mıĢ ol ması ndan dol ayı LefkoĢa kenti çalıĢ ma al anı ol arak seçil miĢtir. Lef koĢa üzeri ne pek çok yazıl ar, kit apl ar ve t ezl er yazıl mıĢtır. Bunun nedeni bu kenti n, zengi n t ari hi ve bi n yıl a yakı n bir süredir Kı brı s‟ı n baĢkenti ol arak kal abil miĢ ol ması dır. Bu yerl eĢ me, birçok uygarlı ğı n eserleri ni bünyesi nde büt ünl eĢtirebil miĢ bu da, birçok araĢtır macı nı n il gisi ni çekmiĢtir ve çekme ye de deva m edecektir.
Lef koĢa‟nı n t ari hsel geçmi Ģi bu kadar il gi çeker ken, bugünl erde karĢılaĢtığı sor unl ara çözü m bul un ması na yöneli k çalıĢ mal ar ne yazı k ki yet ersi z kal makt adır. Bu s ürece bağlı ol arak, kenti n t arihi dokusu günden güne yok ol makt adır. Bu yok ol uĢun en öne mli sebepl eri K. K. T. C‟ de t ari hsel çevre kor uma ya yöneli k ör gütl enme ve yasal düzenl e me adı na yapıl an çalıĢ mal arı n çok yavaĢ geliĢ me göst eri yor ol masıdır. Bunun yanı nda Lef koĢa‟nı n zengi n t ari hi mirası nı n yitiril mesi, t ari hi dokunun öne mi ni n bili nme mesi ne ve beni ms en me mesi ne bağlı dır. Hal kı n bili nç eksi kli ği ve yasal süreci n yet ersizli ği, hazırlanan pr oj el eri n uygul ana mayı Ģı Lef koĢa‟nı n t arihi mirası nı kor uyabil mek i çi n gerekli za manı n hı zl a t üken mesi ne sebep ol makt adır.
1. 1. ÇalıĢ manı n Amacı
Bu çalıĢ mayl a a maçl anan kor u ma politi kal arı nı n Kı brıs‟ta nasıl geliĢti ğini, bugüne kadar geçirdi ği süreci ve bugün ne dur u mda ol duğunu i ncel e mektir ve çalıĢ ma al anı na uygun kor uma politi kal arı geliĢtirebil mektir.
Lef koĢa Suri çi öneri koruma pl anı yakl aĢı mı, önceden yapıl mıĢ çalıĢ mal ar t e mel alı narak, Suri çi‟ni n bi n yıllı k yaĢa mı nda kazandı ğı ve yitir mekt e ol duğu mi rası n kor un ması nda farklı bir ıĢı k yak mayı a maçl ayarak hazırlanmıĢtır.
1. 2. ÇalıĢ ma Yönte mi
Tez konusu ve çalıĢ ma al anı nı n belirlenmesi ni n ar dı ndan konunun genel çerçevesi ol an “ K. K. T. C‟ de kor uma yakl aĢı mları” il e il gili bil gi t opl anması a macı yl a kaynak araĢtır ması yapıl mıĢtır.
Ġki nci böl ümün de ana baĢlı ğı ol an bu konu i çerisi nde t ari hsel süreci n kr onol oji k ol arak t anı mlanabil mesine yöneli k; Kı brıs, Türki ye ve yurt dıĢı nda yayı mlanan kaynakl ara ul aĢıl mıĢ,il gili web siteleri taranmıĢtır.
Kor u ma politi ka ve yakl aĢı mları nı belirl e mekt e öne mli bir r ol üstl en mi Ģ ol an yasal kaynakl ar ve değerl endirmel er, bire bir res mi kuru ml arl a gör üĢül erek el de edil miĢtir. Dör düncü böl ü mde hazırlanan “Lef koĢa Suri çi Öneri Kor u ma Pl an Yakl aĢı mı” çerçevesi nde gerekli halihazır haritaları n 1927 yılı na ait ol ması ve güncelleĢtiril miĢ dijital haritaları n bul unma ması nedeni yl e el de edebil en Ģekli yl e hali hazır harital ar dijital orta ma akt arıl mıĢtır.
Kor u ma Pl anı hazırlanması aĢa ması nda arazide t espit ve gözl e m çalıĢ mal arı yapıl mıĢtır. Ka mera ve f ot oğraf çeki mleri al anı n daha rahat al gılanabil mesi ve tanıtı mını n sağl anması amacı yl a hazırlanmıĢtır.
Yapıl an arazi tespitleri NETCAD kull anılarak dijital ort a mda hazırlanı p sunul muĢt ur. Ar azi çalıĢ mal arı nı n yanı sıra böl gedeki sosyo-ekono mi k yapı nı n kor uma pl anı na et kisi ni n i ncel enebil mesi i çi n anket çalıĢ ması yapıl mıĢtır. Anket sor ul arı t escilli ve tescilsiz bi nal arda ot uran kiĢilere ayrı ayrı sorul arak değerl endiril miĢtir.
2. KI BRI S’ TA TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORU MA ANLAYI ġINI N BAġLANGI CI VE GELĠ ġĠ MĠ
Bu böl ümde Kı brıs Adası nda hükü m sür müĢ uygarlı kl arı n Lef koĢa kenti ne kattı ğı ve kaybettirdi ği t ari hi değerl eri n genel bir çerçeve i çerisi nde t anı mlanması na çalıĢıl mıĢtır. Bunun yanı sıra, daha sonra hazırlanacak öneri kor uma amaçlı i mar pl anı na ı Ģı k t ut acak Ģekil de, kor un ması gereken belli baĢlı t ari hi değerl eri n hangi yönl eri yl e öne mli ol duğu ve neden kor un ması gerekti ği ne deği nil meye çalıĢıl mıĢtır. Tü m kur a mcıl ar ve kültür ada ml arı nca pek çok kez belirtil di ği gi bi t ari hi değerl eri kor u ma uygar ol manı n en öne mli öğel eri nden bi ri dir. Tari hi değerleri kor u ma uygarlı ğı n bir göst ergesi ol duğu kadar bir t opl uma ki mli k kazandıran, t opl um bireyl eri arası ndaki bağı kuvvetl endiren, yaĢadıkl arı yörel ere saygılı kılan ve o yöreye sahi p çı kması nı sağl ayan bir araçtır. Buna bağlı ol arak, yaĢadı ğı yeri beni mseyen ve sahi p çı kan hal kı n kor uma i steği ni n daha da geliĢ miĢ ol acağı söyl enebilir. Ör neği n, Venedi k döne mi nde yaĢandı ğı gi bi Cu mhuri yeti n öne msi z bir parçası ol arak gör ül en Lef koĢa kenti nde 1567 yılında yaĢanan yı kı m, yaĢanan yör eye saygı duyul mayı Ģı nı göster mekt edir.
Bi rçok ül kede ol duğu gi bi Lef koĢa kenti nde de önceki çağl arı n yapıl arı sonraki kuĢakl ar t arafı ndan mal ze me ocağı ol arak kull anıl mıĢtır. Kendi ni kurt aracak kadar gör ke mli ve güçl ü ol an büyük sanat ür ünü anıtlar ise, yeni kull anı cıları n zevki ne ve istekl eri ne göre deği Ģikli kl ere uğra mıĢtır. Osma nlı döne mi nde, Lusi gnanlılar tarafı ndan i nĢa edil en St. Sophi a kat edrali ni n, ca mii ol arak kull anıl maya deva m et mesi de buna bir örnek teĢkil et mekt edir.
Her uygarlı k, bul unduğu yöreye i z bırakmak iste miĢ ancak bunu yapar ken bir önceki ni yok et me yol una git miĢtir. Bugün el de kal an t ari hi değerl eri n t opl u ml arı n kor uma kaygı sı ile ol duğu s onucuna var mak pek mü mkün değil dir. Buna rağ men, günü müze kadar gel ebilen t ari hi değerl er Kı brıs adası na da mgası nı vur muĢ uygarlı kl arı tanı ma mı za yar dı mcı ol abilecek nitelik ve ni celi kt edir.
2. 1. Lusi gnan Döne mi Öncesi
Kı brıs Adası uzun yıllar coğrafi konu mu nedeni yl e birçok Ġ mparat orl uğun ve krallı ğı n deneti mi altı na gir miĢtir. Bu Ġ mparat orl ukl arı n ve krallı kl arı n özelli kl e adanı n mer kezi nde bul unan Lef koĢa kenti ni n fizi ksel değiĢi minde öneml i et kileri ol muĢt ur. Bu sebepl e, Kı brıs‟ı n yazılı kaynakl ara göre M. Ö. 7000- 3000 tari hl eri ne kadar uzanan geç mi Ģi bu böl ü mde kı saca anl atıl mıĢtır.[1, s. 43]
Tabl o 2. 1 Kı brıs adası kr onol oji k t ari hi. [2]
MÖ 7000- 3000 Yeni TaĢ Devri
MÖ 3000- 1450 Br onz Çağı
MÖ 1450- 700 Eski Mısır Ege menli ği
MÖ 700- 545 As url ul ar Ege menli ği
MÖ 545- 345 Ġran Pers Ege menli ği
MÖ 345- 290 Eski Yunan ( Hel en) Egeme nli ği MÖ 290- 58 Pt ol e mi k Krallı ğı Ege menli ği
MÖ 58- MS 395 Ro malılar Ege menli ği
MS 395- 1190 Bi zans Ege menli ği
1190- 1191 Ġngiliz Ege menli ği
1191- 1489 Lusi gnan Ege menli ği
1489- 1570 Venedi k Ege menli ği
1570- 1878 Os manlı Ege menli ği
1878- 1960 Ġngiliz Ege menli ği
1960- 1974 Kı brıs Cu mhuri yeti
1974- 1983 Kı brıs Tür k Federe Devleti- Kı brıs Ru m Yöneti mi
1983 Kuzey Kı brıs Tür k Cu mhuri yeti
Kı brıs, M. Ö. 2300- 1050 yılları arası ndaki Tunç Çağı nda, Doğu Akdeniz ül kel eri arası nda bakır i hraç eden ül kel eri n baĢı nda yer al mıĢtır. Bu t ari hl erde Kı brıs adası belli aralı kl arla Hitit Ġmparat orl uğuna bağlı kal mıĢtır. M. Ö. XIII- VIII. Yüzyılları arası nda Kı brıs‟ı n deği Ģi k böl gel eri nde Aka, Dor ve Feni ke kol onil eri kur ul muĢt ur.[1, s. 43]
ġekil 2. 2 Kı brıs Haritası [3]
Bundan sonraki Tunç Çağı nda ( M. Ö. 2300- 1050) Kı brıs Doğu Akdeniz ül kel eri arası nda bakır i hraç eden ül kel eri n baĢı nda yer almı Ģtır. Bu döne mi t aki ben Kı brıs‟ı n öne mi ni n art ması yl a, adanı n deği Ģi k böl gel eri nde Aka, Dor ve Feni ke kol onil eri kur ul muĢt ur ( M. Ö. XIII-VIII).[4,s. 5]
Kı brıs adası, daha sonra ar dı ar dı na Asur, Mısır ve Pers haki mi yeti ne gir miĢtir. M. Ö. 332 yılı nda adaya on yıl süreyl e Büyük Ġskender‟in ege menli ği nde kal mıĢ, öl ü müyl e birli kt e adanı n t a mamı Mısırda yaĢayan Pt ol omai os Kr alları nı n i daresi ne gir miĢtir.[4,s. 5]
ġekil 2. 3Kı brıs‟taki eski yerleĢi mler (1882). [5]
1185- 1191 yıll arı arası nda Kı brı s‟a haki m ol an Ġ sak Ko mnenus‟ un ar dı ndan Ar sl an Yür ekli Ri char d‟ı n eli ne geçen ada, daha sonra Te mpl er ġöval yel eri‟ne satıl mıĢtır. Ancak, ġöval yel eri n Ar sl an Yür ekli Ri char d‟a kirayı öde me mel eri ni n ar dı ndan Kı brıs adası Kudüs Kralı Guy De Luzi gnan‟a hediye edil miĢtir.[1, s. 43]
ġekil 2. 4 Kuzey Kı brıs tari hi eserler ve kalı ntıları n haritası. [2]
Bu döne mi n ar dı ndan 1192- 1498 yılları arası nda Lusi gnan Döne mi yaĢanmıĢtır. Lusi gnan döne mi ne yöneli k kaynakl ara eriĢilebil mesi ve hal en Lef koĢa Suri çi böl gesi nde bu döne me ai t et kileri n ve eserleri n bul unması nedeni yl e bu döne m daha det aylı ol arak el e alı nmıĢtır. [3,s. 6]
ġekil 2. 5 Lef koĢa Surl arı ( Venedi k Döne mi) [4]
2. 2. Lusi gnan Döne mi (1192-1489) Ve Me kansal GeliĢi m
Ort açağ‟ da t üm dünyada hükü m süren savaĢl ar nedeni yl e Ģehirleri n güvenli ği ön pl anda t ut ul muĢ ve buna göre t asarlanmıĢtır. Bu döne mde de savunma, Bi zans döne mi nde ol duğu gi bi, önceli kli ol muĢt ur. Bi zans döne mi nde Ġ. S. 600 yılı nda baĢl ayı p 300 yıl süren Arap akı nl arı sonucunda Konst anti ya ( Sal a mis) t erk edili nce i dare mer kezi daha güvenli bir yer ol an Lef koĢa‟ ya t aĢı nmıĢtır. Lef koĢa, Mesar ya ovası nı n ort ası nda ve Kı brıslı Tür kl eri n “ Kanlı dere” dedi ği Kı brıslı Ru ml arı n res mi mer cil eri t arafı ndan “Pedhi eos”, t üm Kı brıs Türk ve Ru m hal kı nı n “Pit hki as” di ye adl andırdı ğı dereni n düzlükt e doğuya doğr u yön değiĢtirirken yaptı ğı kı vrımı n i çi nde kur ul muĢt ur.[6, s. 6-7]
Böl geni n güvenli ol masını n yanı nda Kanlı dere‟ni n ( Pedhi eos) de et kisi yle t oprağı veri mli dir. Bu özelli kl erinden dol ayı bu al anda bi rbiri ardı na ve birbiri üzeri ne bazı kentl er kur ul muĢt ur. Ġ. S. 1192 yılı nda Adayı Templ ar dan ( Mabetlilerden) devral an eski Kudüs Kr alı Fransız asıllı Guy de Lusi gnan da „ Kı brıs Lor du‟ sıfatıyl a gel di ği Kı brıs‟ta kendi ne baĢkent ol arak Lef koĢa‟yı seç miĢtir. Bu yıl dan iti baren Kı brıs bağı msı z bir krallı k ol arak en zengi n ve en geliĢ miĢ döne mi ni yaĢa mıĢtır. 1489 yılı na dek sürecek ol an Lusi gnan döne mi nde önceli kli ol mayan Lef koĢa kenti büyüyüp, güzel ve gör ke mli katedrali, büyük ve göst eriĢli sarayl arı, kilisel eri, Ģapelleri,
zi yaret gah, manastır, konak, geni Ģ meyve bahçeleri ve benzeri yerl eri ile ünü ada sı nırları nı aĢı p Batı ülkel eri ne dek yayıl an bir kent hali ne gel miĢtir. Kenti n geliĢebil mesi i çi n bağı msı z bir krallı ğı n yöneti cileri ol an Lusi gnan Kr aliyet Ail esi ül ke gelirleri ni n bir bölü münü böl geye harca mıĢtır. Çünkü Lef koĢa bu döne mde baĢkent ol ması nı n yanı sıra büyük bir di ni mer kez özelli ği de t aĢı makt aydı. Feodal bir yöneti m bi çi mini beni mse miĢ ol an Lusi gnanlılar bu döne mde yerli hal kın e meği ni sömür mek pahası na da ol sa yurt edi ndi kl eri bu Akdeni z Adası nı bir t araft an i mar et miĢ, öt e yandan da savun ması nı güçl endir miĢtir. [6,s. 11]
Lef koĢa kenti ni n il k surları Lusi gnan döne mi nde i nĢa edil miĢtir. Kenti 1211 yılı nda zi yaret eden Kont Wil brand von Ol denbur g‟a gör e i se bu yıl da kentin hi sarı nı n ol madı ğı ancak güçl ü bi r kal esi ol duğu anl aĢıl makt adır. Lusi gnanlılar Ģehri saran 7 mi l geni Ģli ği nde, yüksek, “bar ut devri mi” öncesi Ort açağ Ģehir duvarl arı stili nde, üzeri nde yer yer Ģehre giriĢ kapıl arı nı n bul unduğu çok katlı kul el eri n yer al dı ğı bir sur i nĢa et miĢl erdi. Lusi gnan döne mi nde Lef koĢa kenti günü müzdeki Venedi k surları yl a sı nırlandırıl mıĢ hali nden daha geni Ģ bir al ana yayıl mıĢtır. Ancak daha sonraki döne ml er de yı kıl arak küçült ül müĢt ür. Far klı za manl arda Ģehre gel en gezgi nl eri n Lef koĢa i çi n yazdı kl arı el e alı ndı ğı nda, Lusi gnan döne mi nde t icareti n ve eğiti min çok geliĢ miĢ olduğu gör ül müĢt ür. Hi çbir devl et e bağlı ol mayan Lef koĢa bu döne mde, ti carette çevre Ġsl a m ve Tür k ül kel eri dahil her ül keyl e ser bestçe ti caret iliĢkileri ni yür üt müĢt ür. Adanı n geliri Kı brıs‟ta kal makt a ve çeĢitli a maçlarl a burada harcan mıĢtır. Bunun yanı sıra, 1336- 1341 yılları arası nda adaya gel di ği t ahmi n edil en Von Suchen Lef koĢa i çi n Ģöyl e söyl e miĢ ve eğiti min ne dur u mda ol duğunu yansıt mıĢtır:
“ … gök kubbesi ni n altı ndaki her ul usa ait diller duyul ur, okunur ve konuĢul ur. Tü m bu diller özel okull arda öğretilir. ”[6]s. 9
Lusi gnan döne mi nde hı zlı bir geliĢ me i çi ne gi ril miĢse de yoğun bir yapıl aĢ ma gör ül me mi Ģtir. Ancak bu döne mde kenti n mi marisi ni belirleyen, kent sel geliĢi mi baĢl a mıĢtır. Geni Ģ yeĢil al anl ara özen göst erilerek bağı msı z konakl arı t erci h eden Lusi gnanl ar Lef koĢa‟ da belli bir a maca (savun ma, ti caret, barı nma, vs.) yöneli k il k pl anlı yerl eĢi mi ol uĢt ur muĢt ur. Lef koĢa‟da Lusi gnan döne mi nde i nĢa edil en kat edraller, kilisel er, sarayl ar, hükü met konakl arı, ka mu kull anı mları ( Pazar al anı,
kat edral meydanı, hükümet konağı meydanı) dini yerl eĢi mler ve birçok konut al anı Os manlı Döne mi ne kadar ana kentsel dokuyu ol uĢt ur muĢ kentsel öğel erdir.[7,s. 28]
2. 2. 1. Lusi gnan Döne mi ne Ait Korun ması Gerekli Tari hi Eserl er
Bu döne me ait hal en ayakt a duran eserler az da olsa bugün bil e Lusi gnan kült ür ünü ve et kisi ni yansıtabilecek düzeydeki değerl erdir. Bur ada kı saca t anıtılan bu eserl er böl üm 3. 1. 1.‟ de daha detaylı ol arak i ncel enmiĢtir.
Er meni Kilisesi: M.S. XIII. y. y.‟a ait ol an yapı yı kıl dı kt an sonra Lusi gnan Kr alı Henr y II (1285- 1324) tarafı ndan yeni den i nĢa edil miĢtir.[8,s. 165]
Seli mi ye Ca mi si ( Ayasofya Ca mi si, St. Sophi a Kat edrali): M.S. 1208- 1326 tari hl eri arası nda Lusi gnanlılar döne mi nde i nĢa edil miĢtir.[8,s. 169]
Bedest en ( St. Ni kol as Ki lisesi): XI V. y. y.‟da i nĢa edil miĢ bir Lusi gnan döne mi yapısı dır.[8,s. 170]
Haydar PaĢa Ca mi si ( St. Kat eri n Kat edrali): Lusi gnanl ar döne mi nde XI V. y. y.‟da i nĢa edil miĢtir.[8,s. 174]
Lusi gnan Evi: XV: y. y.‟da i nĢa edil miĢtir.[8,s. 175]
2. 3. Ve nedi k Döne mi (1489-1571) Ve Mekansal GeliĢi m
Lef koĢa Venedi k döne mi nde de adanı n baĢkenti olma ya deva m et miĢtir. Bu döne mde tari hi değerl eri n kor unması adı na özen göst eril di ği ne yöneli k yakl aĢıml arı ör nek gör mek mü mkün değil dir. Ta m t ersi ne önceki döne ml er de Ģehri n el de etti ği güçl ü, zengi n t ari hsel mirası nı n yok edil di ği bili nmekt edir.
Önceli kl e, Lusi gnan döne mi nde ol duğu gi bi bağımsı z bir krallı k ol mayı Ģı, Venedi k Cu mhuri yeti‟ni n deni z aĢırı ül kel eri nden biri hali ne gel mesi eski zengi nli ği ni ve gör ke mi ni kaybet mesi ne neden ol muĢt ur. Venedi kliler Kı brıs‟ı bir yerl eĢi m yeri nden zi yade, askeri ve ti cari sö mür ge, yada kol oni ol arak kull anmıĢl ardır. Bunları n yanı sıra, sı k sı k meydana gel en depre mler, kuraklık ve çekirge afetleri de ekl eni nce Venedi k döne mi nde LefkoĢa‟nı n eski canlılı k ve zengi nli ği ni yitir miĢ ol ması nı n nedenl eri de çoğal mıĢtır. Kent 1560‟lı yıll ar da, Tür k baskıl arı na mar uz kal mıĢtır. Bu yıllarda, kenti n Tür kl ere karĢı daha kol ay savunul abil mesi i çi n üçt e i ki si ni n
yı ktırılarak küçült ül mesi de onun eski gör ke mi ne i ndirilen son dar be ol muĢt ur.[7, s. 151]
“Lef koĢa‟da hal en ayakta duran Venedi k surl arı 1567- 1570 yılları arası nda i nĢa edil miĢtir. Surl arla birli kte Rönesans il e ort aya çı kan yeni “Ġ deal ġehir” yakl aĢı mı Lef koĢa kent pl anı nda da uygul anmıĢtır. O döne mi n mi marl arı ndan “ Gi uli o Savor gnano” t arafı ndan yapıl an Lef koĢa surl arı Doğu Akdeni z‟ deki “PAL MANOVA”* Ģehri ni n surl arı ile benzer pl andadır. ” Surl arı n i nĢası sırası nda farklı t asarı mlar üretil miĢ ve en sonunda bugünkü hali ni al ması nı sağlayan daire for ml u surları n i nĢası na karar veril miĢtir.[9,s. 10]
ġekil 2. 6 Venedi k Surl arı içi n hazırlanan pl an ör nekl eri (1882). [5]
Surl arı n i nĢası sonrası nda ( 1570) Lef koĢa kenti nin mer kezi nde yer al an Pazar al anı dı Ģı nda yerl eĢi min hi çbir yeri nde al gılanabil en bir sokak dokusu ol uĢ ma mı Ģtı. Me vcut sokakl ar ise kapla ması ol mayan kendili ğinden ol uĢ muĢ yoll ardı. [9,s. 10] Lef koĢa, büyük ve yaygı n bir kent gör ünt üsünü Venedi k döne mi ni n sonları na dek sürdür müĢt ür. Ancak, Tür kl eri n Kı brıs‟ı al ma ni yetleri ni n açı ğa çı kmasıyl a birli kt e Venedi kliler bazı savunma önl e mleri al ma yol una git miĢl erdir. Kı brıs‟a gel en askeri mühendi s ve mi marl ar Lef koĢa‟nı n strat eji k durumunu i ncel e miĢ eski Lusi gnan
*
Pal manova, Venedi k Cu mhuri yeti sı nırl arı i çi nde ol uĢtur ul an pl anl an mıĢ Rönesans Ģ ehri dir ve Rönesans döne mi nde ta m ol arak tasarlanan ve uygul anan “Ġdeal ġehir” anl ayıĢı nı si mgel er.
surları kenti n savun ması i çi n yet ersi z bul un muĢt ur. Üst eli k kenti n çevresi 7 mil ol duğundan çok sayı da asker ve silah bul undur mayı gerektir miĢtir. Bu nedenl e askeri uz manl ar kenti küçült meyi düĢün müĢ ve St. Sophi a Kat edrali ( Ayasof ya: Seli mi ye Ca mii) mer kez ol mak üzere 3 milli k bir daire üzeri nde yeni surl ar yapıl ması na karar veril miĢtir. Surl arı n i nĢası sırası nda Venedi klil er pl anl anan s ur çevresi nin dı Ģı nda kal an t üm bi nal arı yı kıp, ağaçl arı kesi p, kentin ort ası ndan geçen Kanlı dere‟ ni n güzer gahı nı değiĢtirerek dereyi kent dı Ģı na çı kar mıĢl ardır. Yı kıl an bi nal ar dan sağl anan mal ze meyl e kı sa sürede i çi t oprak dol u, dı Ģı t aĢ kaplı daire bir hi sar yap mıĢl ardır (1567). [2]
Hi sarı n i nĢası sırası nda pek çok ev, saray ve muht elif mezhepl ere ait 80 tane kilise yı kıl mıĢtır. Bu yı kı mların yanı sıra, 1783 yılı nda Lef koĢa‟yı zi yaret eden Ri char d Pococke adlı Ġ ngiliz gezgi ni ni n i zl eni mleri nden anl aĢıl dı ğı üzere, Kı brıs Kr all arı ( Lusi gnan) za manı na ait gör ke mli bi nal arı n Venedi klilerce çağdaĢ mi mari ye uygun ol arak onarıl mıĢ ol duğu da bili nmekt edir. Venedi kliler Lef koĢa kenti ni n i ç strükt üründe pek deği Ģikli k yap ma mı Ģtır ancak sur duvarl arı nı n i nĢası il e kent sel al anı n küçül mesi, ana kentsel aksı n yeni den düzenl enmesi ve kenti n i çerisi nden geçen nehri n yönünün deği Ģtiril mesi gi bi kenti n çehresi ne yeni kat kılar yap mıĢl ardır. Kenti n ort ası ndan doğu-batı yönünde uzanan Pedhi eos nehri ni n kapl adı ğı al anı n kull anılabil mesi i çi n nehri n yat ağı surl ar dı Ģı na alı nmıĢtı. Bu al an daha sonra uzun yıllar kenti n ana ticaret ve alıĢveriĢ aksı nı ol uĢt urmuĢt ur.[6,s. 36]
As keri mi mari ni n en müke mmel ör nekl eri nden biri ol an Lef koĢa surları, 5 k m uzunl uğunda, birbiri ne uzaklı kl arı eĢ 11 burçt an ve 3 anıtsal kapı dan ol uĢ makt adır. Ma ğusa Kapı sı, Baf Kapısı ve Gi r ne Kapı sı surl ar i çi ni n ve dı Ģı nı n sirkülasyonunu sağl a makt adır. Os manlılar 1571‟ de adayı el e geçirdi ği za man kent i yi dur umda bir or gani k si st e me sahi p, kuzeyi nden güneyi ne doğru uzanan bi r ana aksı ol an geli Ģ mi Ģ bir kent e dönüĢ müĢt ür.[10, s. 106]
ġekil 2. 7Venedi k Surl arı (1997) [11]
2. 4. Os manlı Döne mi (1571-1878)
Kı brıs adası 22 Te mmuz- 9 Eyl ül 1570 yılları arası nda Padi Ģah II. Seli m döne mi nde, Lal a Must afa PaĢa t arafı ndan fet hedil miĢtir. Bu f eti ht en iti baren ada 1878 yılı nda Ġngiliz Yöneti mine kiral anana dek Os manlı ege menli ği nde kal mıĢtır. Os manlı döne mi hal en kenti n koruduğu özgün dokusunu bi çi mlendiren en öne mli süreçtir. Bugün Suri çi böl gesi nin en öne mli odak noktaları nda, kull anılır halde birçok Os manlı yapı sı bul unma kt adır. Bu nedenl e kapsa mlı ol arak el e alı nmaya çalıĢıl mıĢtır.
2. 4. 1. Os manlı Döne mi Me kans al GeliĢi mi
Lef koĢa Os manlı döne mi nde de adanı n baĢkenti stat üsünü kor u muĢt ur. Bu döne mde de yi ne önceki uygarlı klara ait yapıl ar, yeni gelenl eri n kült ürel, di nsel ist ekl eri ne göre Ģekillendiril miĢtir. Tür kl eri n Kı brıs‟a haki m ol duğu döne mde muht elif tari hl erde Lef koĢa‟ya gel en yabancıları n anl attıkl arı ndan, kenti n za manla yapı sal karakt er bakı mından büyük değiĢi kli ğe uğradı ğı anl aĢıl makt adır.[6,s. 45]
Os manlı Ġ mparat orl uğu feti ht en sonra harap ol an adanı n yeni den i marı ve geliĢi mi ne yöneli k çalıĢ mal ar yapmı Ģtır. Önceli kl e, Anadol u‟nun birçok böl gesi nden zor unl u göçl erle nüf us akt ararak kent sel ve kırsal kesi mlere yerl eĢtir miĢtir. Böyl ece böl ge nüf usunu güçl endirerek me kanl arı n kullanılır hale gel mesi ni sağl a mıĢtır.[7, s. 120] Os manlı döne mi nde Suri çi böl gesi Tür k kült ürüne uygun Ģekil de düzenl enmiĢtir. Lusi gnan ve Venedi k döne mi nden kal an geni Ģ al anl ar ve bahçel er, bunl arı çevrel eyen bi naları n za manl a yı kılı p yerl eri ne yenil eri ni n yapıl ması yl a gi derek daral mıĢ ve Os manlı kentl eri ne özgü or gani k dokusuna kavuĢ muĢtur. Ancak, adanı n i kli msel koĢulları na uygun ol arak bu döne mde özel bahçel ere özen göst eril miĢ ve yüksek duvarlı i ç avl ul ar ol uĢt urul muĢt ur. Tü m bu yapı sal deği Ģi kli kl er uzun bir za man süreci i çi nde, eski ve yeni ni n uyu ml u bi r Ģekil de kaynaĢ ması yl a gerçekl eĢti ği nden, Lef koĢa uyu ml u bir kent nit eli ği ni kor uyabil miĢtir. Kenti n uyu ml u gör ünü münün ar kası nda kuĢkusuz bahçel eri n kor un ması ve kent e ayrı bir hava veren Os manlı yapısı ve stili han, ha ma m, ca mii, mescit, t ekke, t ürbe, çeĢ me gi bi donatı yapıları nı n eklenmesi ol muĢt ur.[12, s. 13]
Özelli kl e ti caret ve zanaatı n geliĢtirilebil mesi a macı yl a Anadol u‟dan getirilen t üccarları n barı nması i çin öne mli hanl ar yaptırılmı Ģtır. Lef koĢa bu dönemde zirai üreti min yapıl dı ğı kırsal kesi mlerden baĢka, üretimi n söz konusu ol duğu en öne mli mer kez hali ne gel miĢtir. Os manlıları n Lef koĢa‟da il k i nĢa etti kl eri bi na „ Büyük Han‟ dır ( 1571). Bunu t aki ben böl geye daha sonra yeni han ve Pazar al anl arı da ekl enmiĢtir. Lef koĢa‟da ti careti n canlı t ut ul abilmesi i çi n di ğer Ģehirlerle iliĢkileri et ki n bir rol oyna mıĢtır.[4, s. 56]
ġekil 2. 10 Büyük Han (2002)
ġekil 2. 11 Büyük Han‟ı n kent içi ndeki gör ünü mü. (1959) [13] s. 4
Os manlı döne mi nde Ģehirleri n genel yapı sal özelli ği ol an farklı böl geler de farklı akti viteleri n bul un ması Lef koĢa Suri çi al anı nda da gör ül müĢt ür. Suri çi böl gesi nde üç ana akti vite al anı ol uĢ muĢt ur. Bunl ar konut al anları ol an mahall el er, ( LefkoĢa‟ da 24
adet mahall e biri mi bul un makt aydı), ticari aktivit el eri n yoğunl aĢtı ğı Pazar, arast a, bedest en al anl arı, di ni ve kült ürel faali yetleri n yoğunl aĢtı ğı al anl ardır. [6,s.37]
Di ni ve kült ürel al anl ar ise Lef koĢa‟da yaĢayan farklı et ni k gr upl arı n ayrıl ması il e Ru m, Tür k ve Er meni ol mak üzere üç farklı ma halli biri mi ol uĢt ur muĢt ur. Bu ma hall el erde her gr ubun kendi di ni ve kült ürel özelli kl eri ne göre değiĢen mi mari t arz ve karakt er gözl enmi Ģtir. Ancak t ümünde yi ne Os manlı t arzı baskı n ol muĢt ur.[14, s. 24]
2. 4. 2. Os manlı Döne mi Koruma Yakl aĢı mları
Yasal bir çerçeveye ot urt ul ma ması na karĢı n, Osma nlı döne mi nde farklı bir kor u ma yakl aĢı mı gözl enmekt edir. Lusi gnan ve Venedi k döne mi nde i nĢa edil miĢ t oprak kaplı çatıları ol an bi nal arı n za man i çerisi nde çök mesi nden sonra, Tür kl er bu bi nal arı n sağl a m kal mıĢ yont ma t aĢt an, Goti k t arzı nda ze mi n katl arı üzeri ne ker pi ç yada dol gu duvarl ar yapı p cu mba il ave ederek bu bi nal ara kendi mi mari üsl upl arı nı kat mıĢl ardır. Böyl ece, bugün bil e ayakt a duran, alt katı Lusi gnan ve Venedi k, üst katı ysa Os manlı stili yapılar ort aya çı kmı Ģtır. Os manlıları n bi nal arı nda ker pi ç kull an mal arı i kli m koĢulları na uygun ol ması nı n yanı nda böl gede sı k sı k yaĢanan depre ml ere de dayanı klı ol duğu i çi ndir. Os manlı Döne mi yapıl arı nı n hal en ayakt a dur uyor ol mal arı da bu düĢünceni n doğr u ol duğunu göst er mekt edir. [14, s. 26]
ġekil 2. 12Alt katı Lusi gnan döne mi ne ait üst katı ysa Os manlı stili eski konut. [11]
Bunun yanı sıra, Tür kl er yı kı m yeri ne mevcut eski yapıl arı kendi a maçl arı na uygun ol arak yeni den kull anmıĢlardır. Ör neği n, Lusi gnan döne mi nde yapıl an Lusi gnan Sarayı, Tür k döne mi nde ise „ Vali Konağı‟ ol arak kull anıl mıĢtır. Bazı dur uml ar da i se, Tür kl er yı kılan bir Lati n konağı nı n veya manastırı nı n üzeri ne kendi zevk ve mi mari stilleri ne uygun konutl ar i nĢa et miĢl erdir. Bu konutl ar, eski yapı dan geriye kal mıĢ Goti k veya Venedi k t arzı, göst eriĢli t aĢ kapı kemeri nden girilen bir bahçeni n yada avl unun ort ası ndadır. Bu da Tür kl eri n mevcut ol an yapı ve/ veya yapı parçal arı nı i yi bir Ģekil de değerl endirdikl eri ni göst er mekt edir. [10, s. 111]
Os manlı döne mi nde f onksi yon deği Ģi kli k yapılarak kor unan bi nal arı n yanı sıra, Os manlı devl eti t arafı ndan Kı brıs Ru m hal kı na da yı kı k kilisel eri n onarı mı i çi n izi nl er (fet va) veril miĢtir. Yi ne bu döne mde t a mir gören kilisel erin kayıtları t ut ul muĢt ur.[6] Ör neği n, Lef koĢa‟nı n en eski kilisesi ol an Phaner ome ni, köt ü dur umda ol duğundan yı kıl arak yeri ne Yunan, Rönesans ve Bi zans stili nde yeni bir kilise i nĢası na bu döne mde baĢl anmıĢtır.[15, s. 13]
Far klı bir anl ayıĢı n sergil endi ği Tür k döne mi nde bugün bil di ği miz anla mda bir kor uma yakl aĢı mı ol masa da önceki döne ml ere kı yasl a daha belirgi n bir t avır
sergilenmiĢtir. Ancak, yine de güvenli k kaygı sı yla, f onksi yon deği Ģi kli ği nedeni yl e za man za man yı kı mlar gerçekl eĢtiril miĢtir. Ör neği n, önceki döne ml er den kal an t ü m kilisel eri n çan kul el eri tahri p edil erek çanl arı eritili p t op hali ne getirilmi Ģtir. Bu yı kı mlara ör nek t eĢkil edebil ecek bir baĢka dur um i se Lusi gnan ve Venedi k döne mi nden kal an geniĢ meydanl arı çevrel eyen bi nal arı n yı kılarak yerl eri ne yenil eri ni n yapıl ması dır. Bunun nedeni, Os ma nlı‟ya özgü ol an ma hr e mi yet kavra mı nı gerçekl eĢtirebil mek ol duğu söyl enebilir. Fonksi yon deği Ģi kli ği ne bağlı ol arak, birçok kilise ve kat edral, mi nare ekl enerek, ca mi ye dönüĢt ür ül müĢt ür. Bunun en öne mli ör neği St. Sophi a kat edrali ni n, Ayasof ya ( Seli miye) cami i hali ne getiril mesi dir. [14- 6]
ġekil 2. 13 St. Sophi a kat edralini n Os manlı döne mi nde ca mi ol arak kullanıl maya baĢl an ması. [16] Ki lisel eri n ca mi ye dönüĢt ürül mesi bir Hristi yan kenti ol an Sel çuk‟ un alı nması yl a Os manlı Tür kl eri nde i nancı n gücünü se mboli ze edil mesi ni sağl ayan bir gel enek hali ne gel miĢtir. Lef koĢa‟ da ca mi ye dönüĢt ürül en bir di ğer öne mli ör nek i se yi ne Ayasof ya Ca mii yakı nı nda yer al an Lusi gnan kilisesi St. Cat heri ne‟i n Haydar PaĢa Ca mii ol ması dır.[6,s. 46]
Yı kı mları n yanı sıra Osma nlı Döne mi nde Kı brıs adası nda bul unan anti k bul unt ul arı n yurt dı Ģı na çı karıl ması da söz konusuydu. Venedi k döne mi nde i nĢa edilen surl ara giriĢi sağl ayan kapıl arda bul unan ve anti k döneme ait t opl arı n en i yileri seçil erek Ġstanbul‟a gönderil miĢtir.[14, s. 102]
Os manlıları n önceki döne ml er den kal an yapıları farklı a maçl arla yeni den kull an ması nı n bir di ğer nedeni i se bu böl geye yatırı m yap mak zor unda kal ma ma k ve kendi yaptırı m gücünü i spatla mak i çi n ol duğu söyl enebilir. Yi ne bu döne mde Kı brıs‟a gel en gezgi nl eri n Lef koĢa il e il gili anl atı mları ndan anl aĢılacağı üzere, mer kezi Ġst anbul ol an hükü meti n buradan kazandı ğı geliri yi ne mer keze gönderil mekt e ol duğudur. [7,s. 58]
Tü m bu ol umsuzl ukl ara karĢı n Lusi gnan dönemi nde il k Ģekli ne kavuĢ muĢ ol an Lef koĢa, Os manlı dönemi nde de birçok kült ürün uyu ml u bir Ģekil de bir arada yaĢayabil di ği özgün bir kent hali ne gel miĢtir. 300 yıllı k Os manlı yöneti mi ni n ar dı ndan kenti n dokusu tipi k bir Tür k Ģehri ki mli ğine bür ün müĢt ür.[10, s. 113]
2. 4. 3. Os manlı Döne mi ne Ait Kor un ması Gereken Tari hi Eserl er
Os manlı döne mi nde nüf usun ve ti careti n artması il e birçok donatıya i hti yaç duyul muĢ ve bu dönemde hal en ayakt a duran birçok eser üretil miĢtir. Bugün kull anılabilir dur umda ol an ve kor un ması gereken esel er aĢağı da sıral an mıĢ ve böl ü m 3. 1. 1.‟de daha det aylı ol arak açı kl anmıĢtır.
Sarayönü Ca mi: 1840- 1824 yılları arası nda II. Sult an Mah mut döne mi nde i nĢa edil miĢtir.[8, s. 165]
Ar ap Ah met Ca mi: Ar ap Ah met PaĢa‟nı n adı na 1845 yılı nda i nĢa edil miĢtir.[8,s. 165]
Der viĢ PaĢa Konağı: 1869 t ari hi nde gazet eci Der viĢ PaĢa i çi n i nĢa edil miĢtir.[8, s. 166]
Tur unçl u Ca mi: 1825 yılı nda Kı brıs Valisi Seyit Meh met Ağa t arafı ndan yaptırıl mıĢtır.[8,s. 167]
Kor kut Ha ma mı: t a m i nĢa yılı bili nme mekt edir ancak hal en f onksi yonunu deva m ettiren bir ha ma mdır.
Büyük Ha ma m: Kl asi k Os manlı döne mi ne ait bir yapı dır.[8, s. 167]
Ku mar cılar Hanı: XVII. y. y. sonl arı na doğr u i nĢa edil miĢtir.[8, s. 168]
Büyük Han: XVI. y. y.‟da Kı brıs‟ı n il k Tür k Valisi Muzaffer PaĢa t arafı ndan i nĢa ettiril miĢtir.[8, s. 169]
II. Sult an Mah mut Küt üphanesi: 1829 yılı nda Kı brıs Valisi Ali Ruhi Ef endi tarafı ndan yaptırıl mıĢtır.[8, s. 172]
Büyük Medrese ÇeĢ mesi: Ali Ruhi Efendi t arafı ndan 1827- 28 t ari hl eri nde yaptırıl mıĢtır.[8,s. 180]
Küçük Medrese ÇeĢ mesi: Ali Ruhi Efendi t arafı ndan 1827- 28 t ari hl eri nde yaptırıl mıĢtır.[8,s. 180]
2. 5. Ġngiliz Döne mi (1878- 1960)
12 Te mmuz 1878 Cu ma günü öğl eden sonra saat 5‟ de Baf Kapı sı‟ndaki Kı Ģl a‟da yapıl an bir t örenl e Ġ ngiliz bayrağı çekil miĢ ve Lef koĢa‟da yakl aĢı k 308 yıl süren Tür k ege menli ği de son bul muĢt ur. Ġ ngilizl er de, kendil eri nden önceki yöneti mler gi bi LefkoĢa‟yı baĢkent olarak kull anmıĢl ardır.
Ġngiliz döne mi nde muht elif t ari hl erde Lef koĢa‟yı zi yaret eden yada burada görevl e bul unan Ġ ngiliz yazar ve araĢtır macıl arı n yazdı kları na göre, Lef koĢa‟da baĢl angı çt a bir süre Tür k karakt eri ağır bas mıĢ ve Lef koĢa uzun süre bir doğu kenti özelli ği ni taĢı mıĢtır. [17, s. 55]
Sonr al arı, Lef koĢa yavaĢ da ol sa bir deği Ģi m s ür eci ne gi r miĢ, 1880‟l eri n sonl arı nda, Ġngiliz döne mi baĢl arı nda kent sur dıĢı na yayıl maya baĢl a mıĢtır.[5,s. 43]
ġekil 2. 14 Ġngiliz Döne mi nde Yerl eĢi min surlar dıĢı na taĢ maya baĢl a ması ve yeni ul aĢı m bağl antıları.(1882)[5]
2. 5. 1. Ġ ngili z Döne mi Me kansal GeliĢi mi
Bu döne mde kent 1567 yılı ndan beri i çi ne hapsol duğu surl arı n dı Ģı na t aĢarak yeni den yayılı p büyü meye baĢl amı Ģtır.
Ġl k Ġ ngiliz Yüksek Ko mi seri General Sir Gar bet Wol sel ey, Suri çi‟nde Sarayönü‟ nde bul unan Vali Konağı‟na yerl eĢ me mi Ģ ve konağı kenti n dı Ģı na t aĢı mıĢtır.[17]s. 56 Sur dı Ģı na i nĢa edil en ka mu bi nal arı böyl eli kl e hal kı duvarl arı n dı Ģı na çı kmaya t eĢvi k et miĢtir.[10, s. 108]
Kenti n sur dı Ģı na t aĢ ması yl a, Suri çi‟ne ul aĢı mı sağl ayacak yeni giriĢ kapıl arı da açıl maya baĢl anmıĢtır ( ġekil 2. 3). Bunl arı n il ki 1882‟ de açılan Li masol Kapı sı‟dır. Bu da dör düncü radyal ticaret aksı nı n geliĢi mine i mkan sağl a mıĢtır. Yol boyunca geliĢen ti cari akti vite yeni kapı il e birli kt e kent mer kezi ni n doğusuna bağl a mıĢtır. Ti cari akti viteleri n geliĢi mi kent dokusunu t a ma men deği Ģtiren yoğunl uk ve bi na yüksekli kl eri ni n artıĢı na sebep ol muĢt ur.[17, s. 56]
ġekil 2. 16Ġ ngiliz Döne mi nde inĢa edilen bet onar me apart man ör neği (1959). [13, s. 5]
1882‟ de ti cari akti vite, yoğunl uk ve bi na yükseklikl eri ni n artıĢı nı n kenti n güneyi nde, doğu- batı yönünden kuzey- güney yönüne kay ması nı n( ġekil 2. 4) i ki nedeni vardı;
Ti cari akti vitel eri n, kent mer kezi ni n batısı na doğru ol an mevcut geliĢi mi,
Yeni açılan Li masol Kapı sı‟nı n kuzeyde Ledra ve Gi r ne caddel eri ne güneyden bağl antı sağl aması.[5, s. 102]
ġekil 2. 17 Ti cari akti vite ve kentsel geliĢi m yönü. (1882)[5]
Ġngiliz döne mi boyunca, 1930 yılı na dek surl ar i çi ndeki bi na yoğunl uğunda artıĢ ol muĢt ur. Surl ar i çi nde bi nal arı n i nĢa edil di ği tari hl ere bakıl dı ğı nda bi nal arı n % 58‟i ni n 1878- 1930 yılları arası nda yapıl dı ğı gör ülür.[10, s. 111]
Ġngiliz döne mi ni n baĢl aması yl a Lef koĢa‟nı n sur dı Ģı na t aĢ ması nı n bir diğer öne mli sebebi yse nüf us artıĢı dır. 1878 yılı nda 9- 10 bi n ol an nüf us, 1881‟ de Ġngilizl eri n yaptı ğı il k nüf us sayımı nda 11, 513, 1931 yılı ndaki sayı mda 23, 324 ol arak bul un muĢt ur.[6]s. 56 Nüfus artıĢı nı n yanı sıra moder n i nĢaat met otları nı n ve mal ze mel eri ni n daha yüksek bi nal ar i nĢa et meye el veriĢli ol ması da kat yüksekli kl eri ni n artıĢı nı et kile miĢtir.[18, s. 10 ]
2. 5. 2. Ġ ngili z Döne mi Koru ma Yakl aĢı mları
20. yy baĢl arı nda, Lef koĢa sadece sur dı Ģı nda geniĢl e meyi değil, aynı za manda surl ar içi ndeki eski bi nal arı n, yı kılı p, t ahri p edil mesi yl e de yüz yüze kalmı Ģtır. Bu yı kı mları n en öne mlisi 1901 yılı nda, 14. yy‟a ait Lusi gnan Sarayı‟nı n( ġekil 2. 18) yı kılarak yeri ne yeni ofis ve mahke me bi nal arı nı n( ġekil 2. 19) i nĢa edil miĢ ol ması dır.
ġekil 2. 18 Eski Luzi nyan Sarayı.
ġekil 2. 19 Bugünkü Mahke me bi nal arı.
Sar ayı n yanı sıra, Lusi gnan ve Os manlı döne mi ne ait birçok bi na bu döne mde yok edil miĢtir. 1930 yılı nda, 52 yıl aradan sonra adayı zi yaret e gel en Ġs mail Hakkı Ef endi‟ni n doğup büyüdüğü Lef koĢa‟nı n deği Ģi mi karĢısı ndaki ĢaĢkı nlı ğı nı anl attı ğı ma kal esi nde bu yı kı mlara da deği nmiĢtir. Eski konakl arı n yerl eri ne ot el, han ve dükkanl arı n i nĢa edil di ğinden bahset miĢtir.[6,s. 87 ]
Döne mi n kent dokusunu yı prat an en öne mli kentsel geliĢi mi i se yol geniĢletil mesi sırası nda yaĢan mıĢtır. Bi nal arı n yanı sıra yeni açılan yoll ar en çok kenti n yeĢil al an ve meyve bahçel eri ni ol umsuz et kile miĢtir.[5, s.12] 1946 yılı nda yür ürlüğe giren, „ Yoll ar ve Bi nal ar Yasası‟nı n uygul anması Suri çi böl gesi ndeki t ari hi, or gani k dokuya zarar ver miĢtir.
Ke nt dokusunda t ari hi eserl ere zarar vererek yapıl mıĢ ol an deği Ģi kli kl er i ki ye ayrıl makt adır:
Ar aç trafi ği ne uygun ol ma yan, dar sokakl arı n kapasit esi ni n arttırıl ması a macı yl a Yoll ar ve Bi nal ar Yasası na bağlı ol arak yol geni Ģl etil miĢtir. Bu uygul a manı n sonucunda da birçok tarihi bi na yı kıl mıĢtır.[5, s. 15]
ġekil 2. 20 Ġngiliz Döne mi nde geniĢletil miĢ yol ve köĢel eri düzenl en miĢ bi na ör neği.
KöĢel eri n düzenl enmesi de yi ne t ari hi bi nal ar araçl arı n dönüĢ manevraları nı daha rahat yapabil mesi ve araçl ara ot opar k al anl arı yaratılabil mesi i çi n yı kılmı Ģtır. Bu deği Ģi kli kl er t ari hi sokak dokusu ve yı kılı p yerl eri ne yeni bi nal ar yapıl mıĢ ol an eski eserler açısı ndan tahri p edi ci ol muĢt ur. [5, s. 18]
Ancak, Ġ ngiliz döne mi nin kent dokusuna kazandırdı ğı değerl er de göz ar dı edil e mez. Özelli kl e 1. Dünya SavaĢı‟ndan sonra savaĢ zengi nl eri ni n yaptırdı ğı taĢ bi nal ar bugüne kadar gel ebil miĢ ve kent e özgün bir ki mli k kazandır mıĢtır.[6,s. 54] 1882‟ den bu yana eski bi nal arı n yanı nda veya yeri ne yapıl mıĢ ol an yeni bi nal ar Ġ ngiliz mi marisi ni n en güzel ör nekl eri dir. Kenti n kült ürel mi rası nda yeni ve öne ml i bir t ari hi gel ecek kazandır mıĢtır.[5,s. 15]
2. 5. 3. Ġ ngili z Döne mi Tari hi De ğerl eri Koru ma Yakl aĢı mları Ve Yas al Çerçeve
Kı brıs‟ta t ari hi değerl erin kor un ması na yöneli k yasal ar il k kez Ġ ngiliz döne mi nde hazırlanmıĢ ve yür ürl üğe kon muĢt ur. Bu döne mde hazırlanan yasal ar Kı brıs‟ta t ari hi değerl eri kor uma anl ayıĢını n geliĢi minde öne mli bir kil ometre taĢı ol muĢt ur.
Ġngiliz döne mi nde Anayasa i çerisi nde böl üml er hali nde yayı mlanan yasal ar Fasıl ( Chapt er) ol arak adl andı rıl mıĢtı. Bu yasal ar i çerisi nde es ki eserl eri n kor un ması il e doğr udan bağl antılı ol an i ki yasa bul un makt adır:
Fasıl 31 . Eski Eserler Yasası ( Anti quities La w)
Fasıl 96 . Yoll ar ve Bi nalar Yasası ( The Streets And Buil di ngs Regul ati ons)
2. 5. 3. 1. Ġ ngili z Döne mi Fasıl 31: Es ki Eserl er Yas ası ( Anti quiti es La w)
1935 yılı nda yür ürl üğe giren Eski Eserl er Yasası ile Kı brıs Adası nda il k kez t ari hi değerl eri n kor un ması yasal bir boyut a t aĢı nmıĢtır. Ancak, bu yasada konu edil en kor un ması gerekli t ari hi eserler M. Ö. 1700 yılı ndan önce i nsan eli yl e yapı l mıĢ ol an eserl eri kapsa makt aydı. Bu yasa 1949 ve 1959 yılları nda yeni den düzenl enmi Ģtir. Fasıl 31 yasası na göre bu döne mde sadece anıtsal bi nal ar değil, artisti k ve mi mari değeri ol an bi nal ar da list el enmeli dir (t escil). Ancak hazırlanan listel ere göz atıl dı ğı nda bu değer deki bi nal arı n çok azı nı n çi zelgel erde yer al dı ğı gör ül müĢt ür. Ġngiliz döne mi nde il k kez baĢl anan bi nal arı n listel enmesi iĢl e mi Fasıl 31 Yasası na bağlı ol arak gerçekl eĢtiril miĢtir. Yasaya göre hazırlanan i ki ti p çi zelge var dır. Bunl ar;
Bi ri nci Çi zel ge ( First Schedul e): Hükü met e ait olan eski eserleri n yer al dı ğı list e.
Ġki nci Çi zel ge ( Second Schedul e): Özel mül ke ait ol an eski eserleri n yer al dı ğı liste.
Buna göre biri nci veya i ki nci çi zel gede bul unan her hangi bir obj e, bi na ve ar keol oji k bul unt u al anı anti k anıt (anci ent monu ment) ol arak adl andırıl mıĢtır. Ayni za manda yasanı n 6. böl ümünde bu i ki çi zel ge arası nda değiĢi m ol abileceği de belirtil mekt edir. Bu madde de hükü met i n, özel mül ke ait ol an eski eserlere sahi p olabil mesi ni kol ayl aĢtır makt adır.[19, s. 5-9]
2. 5. 3. 2. Ġ ngili z Döne mi Fasıl 96: Yoll ar Ve Bi nal ar Yas ası ( The St reets And Buil di ngs Regul ati ons)
„Ġ mar Yasası‟ nit eli ği nde hazırlanı p, 1946 yılı nda yür ürl üğe giren „ Yoll ar ve Bi nal ar Yasası‟ t ari hi değerl eri n kor un ması yl a doğr udan bağl antılı ol an bir di ğer yasadır. 1989 yılı nda yeni Ġ mar Yasası‟nı n hazırlanmasına dek yapıl an bazı değiĢi kli kl erle yür ürl ükt e kal mıĢtır. Ancak t a m anl a mı yl a bir „Ġ mar Yasası‟ düzeyi nde ol madı ğı ndan tari hi kent sel al anl arı n kor un ması nda et kili ol a mamı Ģtır. Fakat, bu yasada alı nan bazı tedbirler kent dokusunun t e mel karakt eristi ğini n sür dür ül ebilirli ği ni sağl a maya yöneli kti. Buna bağlı olarak yasada t ari hi al anl arı ve bi nal arı et kileyen kararl ar Ģu Ģekil de sıral anabilir.
Ma dde 14:
Bu maddede yet kili ot oriteye özel al anl arı n belirlen mesi ve bu al anl ara yöneli k özel mi mari karakt eri, yapı t arzı ve ti pi, pl an ve dı Ģ gör ünüĢ ve kull anıĢları nı tayi n et me, bi nal arı n aza mi kat sayısı nı, bi nal arı n veya bi nanı n her hangi bir kı s mını n aza mi yüksekli ği ni, bi nal arı n aza mi kat al anl arı t opl amı nı veya bu al anı n arsa il e ol an oranı nı veya yukarı da belirtilenl erden bir kı s mını veya t ümünü birden düzenl e me yet kisi veril miĢtir.
Bu maddeye bağlı olarak 1960‟lı yılları n baĢl arı nda Eski Eserl er Dairesi yöneticileri ni n uğraĢl arı yla Mağusa t ari hi böl gesindeki kat yüksekli kl eri iki kat il e sı nırlandırıl mıĢtır. [20, s. 545]
Ma dde 12:
Bu Yasada “ Yoll arı n geniĢl etil mesi ve doğr ultul ması il e il gili özel kurall ar” ı n belirlendi ği maddedir. Ancak bu maddeni n bel ediyel erce uygul anması t arihi al anl arı n or gani k sokak dokusuna zarar ver miĢtir. Özelli kl e, Lef koĢa Surl ar i çi nde 1930‟l arı n baĢı nda bel edi yel erce hazırlanan yol geniĢl et me proj el eri ne uygun t asarlanan geliĢ me kontrolleri bu böl geyi ol umsuz et kile miĢtir. Artan araç trafi ği ne daha f azl a yer
