Hakkari Meydan Medresesi

Yrd. Doç. Dr. Şahabettin OZTURK' - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP**

H

a k k â r i ili Türkiye'nin güneydoğusunda yer a l a n oldukça engebeli bir coğrafi yapıya s a h i p yerleşim a l a n l a r ı n d a n b i r i d i r . Coğrafyasının oluşturduğu zorluklar ve diğer yerleşim a l a n l a r ı n a uzaklığı dolayısıyla eski bir t a r i h i o l m a s ı n a k a r ş ı n , m i m a r i eserler bakımından f a z l a z e n g i n değildir.

H a k k â r i ' n i n 1 5 3 5 ' d e O s m a n l ı idaresine girmesiyle birlikte yerel Hakkâri Beyleri tarafından y ö n e t i l m e y e d e v a m e d i l m i ş t i r ' . H a k k â r i ' d e Osmanlı D ö n e m i n d e inşa edilen en önemli m i m a r i eserler a r a s ı n d a Zeynel Bey Medresesi ile M e y d a n Medresesi s a y ı l m a k t a d ı r . B u n l a r d a n Zeynel Bey M e d r e s e s i X V i . y ü z y ı l ı n ikinci yarısında Zeynel Bey t a r a f ı n d a n , diğerini ise XVIII. y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a inşa edilmiş o l a n M e y d a n Medresesi'ni oluşturmaktadır.

Zeynel Bey M e d r e s e s i ' n i n b ü y ü k ölçüde yıkılmış olmasına karşın. M e y d a n Medresesi'nin sağlam ve anıtsal yapısı haklı olarak kendini Hakkâri'nin sembolü d u r u m u n a getirmektedir.

Y ü z ü n c ü Yıl Üniversitesi t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n ve D i y a r b a k ı r Kültür ve T a b i a t Varlıkları Kuruma Kurulunun 2 9 . 0 3 . 2 0 0 2 tarih ve 2 8 3 9 nolu kararı ile Rölöve, Restorasyon, Çevre Düzenleme, Kullanım ve Tesisat projeleri kabul edilmiştir.

1. Medresenin İncelenmesi

1 . 1 . K o n u m u

M e y d a n Medresesi, Hakkâri merkez Biçer M a h a l l e s i ' n d e b u l u n m a k t a d ı r . Kale Altı Mezarlığı'nın d o ğ u tarafındaki düz bir platforma kurulmuştur. G ü n ü m ü z d e medresenin kuzey ve batı tarafına Belediye Çocuk Parkı, güneyinde ise sonradan inşa edilen dört katlı konut yer almak­ tadır. Medresenin güneyinde kısmen meskenlerin çevrelediği d ü z bir a l a n , d o ğ u yönü ise yol ile çevrelenmektedir (Çiz. 1 , İ l a ; Res. 1).

H a z ı r l a n a n p r o j e y e g ö r e medresenin çevresinde yer a l a n konutlar ve çocuk parkı kaldırılarak çevresi otopark, bahçe ve yeşil alan y a p ı l a r a k yeniden düzenlenmiştir. A y r ı c a , tüm bu birimler ihata duvarı ile çevrelenerek koruma altına alınmıştır.

1 . 2 . T a r i h ç e

Giriş kapısı üzerindeki kitabesine g ö r e medrese, 1 1 1 2 / 1 7 0 0 - 1 7 0 1 tarihinde yaptırılmış­ tır. Kapı üzerindeki iki satır ve dört bölümden oluşan kitabenin büyük bir bölümünü Kur'ân-ı Kerim'den ayetler oluşturmaktadır. Bu nedenle kitabeden medreseyi kimin yaptırdığı anlaşılama­ mıştır.

Ancak, o yıllarda Osmanlı Devleti'ne bağlı Hakkâri bölgesinin yöneticisi olan İzzeddin oğlu i b r a h i m Bey t a r a f ı n d a n yaptırılmış o l a b i l i r i Kitabede Kur'ân-ı Kerim'den seçilen ayetlerde İbrahim isminin geçmesi bunu teyit etmektedir. A y r ı c a , medresenin 1 4 7 2 tarihli bir Akkoyunlu eseri olduğuna dair görüşler mevcuttur^. Yapım tarihi üzerindeki kitabeyle kesin olarak belirlenen medresenin bu tarihte yapılmış olması mümkün görülmemektedir. Kitabe, iki parçadan oluşan mermer üzerine nesih bir hatla iki satır halinde yazılmıştır. 0 . 3 0 x 0 . 9 0 m ölçülerindeki kitabelerin metni şöyledir (Res. 2):

Ve İZ bewe 'na li-Ibrahime mekane 'l-beyti

en la tuşrik bî şey 'en. (el-Hac-26). Fetevekkel alallah kale Ibrahimu veccehfu vechiye lillezi feterassemavati ve'l-ardı (el-En'am - 79). Zakiren bi-tarihihi fefevekkel alallah sene - 1112.

1 9 5 9 ' d a yapıdan bahseden Oktay Aslanapa, iki katlı yapının revaklı avlusunun yıkık olduğunu bildirmektedir'. Bu da medresenin önceleri büyük ölçüde yıkılmış olduğunu ortaya koymaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1 9 8 4 yılında onarımı gerçekleştirilmiştir.

• Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi iç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü Öğretim Üyesi.

' Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi.

M. Tuncel, "Hakkâri" Mad. Diyanet İslam Ansiklopedisi C. 15, S. 206; B. Darkot "Çölemerik" M a d . İslam

Ansiklopedisi, C. 3, s. 4 4 1 .

O. Kılıç, XVIII. Yüzyıl llkyarısında Osmanlı Devleti'nin İdari

Taksimatı, Elazığ 1997, 5.193.

M. Tuncel, a.g.m., s. 206,

O. Aslanapa, "1959 Haziran'ında Bir Doğu Anadolu Gezisinden Notlar", Milletlerarası I. Türk Sanalları

Yrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRK - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP

Ancak, y a p ı y a herhangi bir işlev verilmediği ve onarımı yapılmadığı için y a p ı tekrar kendi kaderine terk edilmiştir.

1 . 3 . P l a n v e M i m a r i Ö z e l l i k l e r i Medrese, 1 8 . 2 5 x 2 3 . 4 0 m. ebadında dış ölçülere sahip, enine dikdörtgen bir alana otur­ maktadır. Yapı iç avlulu, iki katlı ve iki kanatlı, düz damlı medreseler g r u b u n a girmektedir (Çiz. 2 , 3, 6). Yapıya güney cephenin ortasındaki bir taç kapı vasıtasıyla girilmektedir^ (Res. 3-4).

Y a p ı , 6 . 1 0 X 1 0 . 2 0 m. ölçülerindeki boyla­ masına dikdörtgen avluyu dört y a n d a n , iki kat halinde revaklor çevrelemektedir (Çiz. 3-4; Res. 5-6). A l t kot revokları değişik şekillerde başlık ve kaideleri olan silindirik gövdeli sütunlara, ikinci katta ise payelere oturmaktadır (Çiz. 4 - 5 ) . Her iki kotta kuzey ve güneyde üçer, y a n l a r d a dörder revak g ö z ü yer olmaktadır. Bunlar yuvarlak basık kemer formunda olup, her bir bölümün üzeri basık beşik tonozlarla örtülmüştür. Yapının içeri­ sine girildiğinde, ilk dikkati çeken hususun alt kat revaklorındoki sütun başlık ve altlıklarının olduğu görülmektedir. Her birisi değişik şekillerde düzen­ lenmiş başlıklar, mukornaslı ve bilezikli olarak karşımıza çıkmaktadır (Res. 7-10).

Avlunun d o ğ u ve batı tarafında iki kanat halinde sıralanan medrese hücreleri yer olmak­ tadır (Çiz. 2-3). Batı kanatta hem alt ve hem de üst kot, birb irine yakın ölçülerde dörder hücreden meydana gelmektedir. Hücreler, 3 . 0 0 x 4 . 8 0 m ölçülerinde enine dikdörtgen plonJı o l u p , üzerleri beşik tonozlarla örtülüdür. Hücre kapıları dikdört­ gen biçimde, düz atkılı ve oldukça küçük tasar­ lanmıştır. Batı duvarı ortasındaki birer mazgal pencere hücreleri a y d ı n l a t m a k t a d ı r . A y r ı c a , hücrelerin muhtelif yerlerine yerleştirilmiş d o l a p ve ocak nişleri yer olmaktadır (Çiz. 11c). Son yapılan onarımlarda harçla sıvanmış d u r u m d a k i

hücrelerin orijinal özellikleri kaybolmuştur. Doğu kanatta ise, altta üç, üstte iki hücre yer olmaktadır. Her iki katın kuzey tarafında d a h a büyük tutulmuş mescit ve dershane o l a r a k düzen­ lenmiştir. Üst kattaki 3 . 5 0 x 9 . 5 0 m. ölçüsünde

dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonoz örtülüdür. Kuzeybatı köşeden bir kapıyla girilmektedir (Çiz. 2). Doğu duvarında iki, batı ve kuzey duvarında birer pencereyle aydınlatılmaktadır. Güney duvarı ortasındaki mihrap, üstten üç dilimli kemerle taç­ landırılmış yarım daire planlıdır (Res. 12). Bunun güney tarafındaki diğer hücre, 3 . 5 0 x 5 . 5 0 m. ölçüsünde beşik t o n o z örtülü o l u p , güney duvarında bir m a z g a l pencere, d i ğ e r duvarlarında ocak ve dolap nişleri yer olmaktadır.

Alt kattaki mescit, 3 . 3 0 x 3 , 4 0 m. ölçüsünde dikdörtgen planlı olup, üst kottokine göre d a h a küçük tutulmuştur. G ü n e y duvarı ortasındaki mihrap yarım daire planlı ve yarım kubbe kovsa-ralıdır (Res. 11). Kuzeybatı köşeden küçük, dikdörtgen bir kapıyla girilen mescidi, kuzey ve batı duvarındaki birer mazgal pencere aydınlat­ maktadır. Ayrıca, muhtelif yerlerinde ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Diğer iki o d a d a n ortadaki oldukça küçük o l u p , beşik tonozla örtülüdür. Kuzey ve doğu duvarındaki birer dolap nişi ile batı duvarındaki köşeye kaydırılmış kapı ve bir mazgal pencere yer olmaktadır. Güneydoğu köşesindeki oda, 3.40 x 4 . 9 0 m ölçülerinde dik­ dörtgen planlı ve beşik tonoz örtülüdür. Güney duvarındaki mazgal pencere ile diğer duvarlara açılmış ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır (Çiz. 2, 3 , 1 1 c ) .

Düzgün kesme taşlarla gerçekleştirilmiş yapının güney cephesi taç kapıyla horeketlendiril-miştir. Diğer cephelerde dikdörtgen açıklık şeklin­ deki pencereler dışında, herhangi bir hareketlen­ dirici unsur göze çarpmamaktadır. Düzgün kesme taş kaplamalı yapının cepheleri zeminde 1.00 m genişliğindeki tretuvarla koruma altına alınmıştır (Çiz.l). Cepheler zeminden 7 . 8 5 m düz bir şekilde yükselerek tek kademeli dekoratif bir saçakla düz d a m a geçiş y a p m a k t a d ı r . Cephelerde iki katlı olarak düzenlenen dikdörtgen formlu pencerelerden botıdakiler düzenli b i r şekilde, diğerleri ise dağınık ve seyrek bir şekilde yapılmıştır (Çiz. 7 - 1 0 ; Res. 13-16).

- M. Top, "Hakkari ve Çevresindeki Sanat Eserleri Yüzey Araştırması, 1998", XV7/. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. I, Ankara 2000, s. 4.

H A K K Â R İ M E Y D A N M E D R F S F S İ

Taç k a p ı g ü n e y cephenin ortasında yer almaktadır. Kopı köşeden helezonik yivli b i r kaval silme ve b u n u t a k i p eden mukarnaslı bir bordürle oluşturulmuş sivri kemerli şekilde, fazla derin olmayan bir girinti teşkil etmektedir (Res. 3). Mukarnaslar, kahverengi taşlarla iki sıra halinde, yelpaze dilimli olarak gerçekleştirilmiştir (Çiz. 11 ;

Res. 4). O r t a d a k i asıl kapı açıklığı, oldukça küçük tutulmuş o l u p , üst ve y a n l a r d a n y e k p a r e blok taşlarla sınırlandırılmıştır. A y r ı c a , kapı ters " U " b i ç i m i n d e üç y a n d a n d o l a n a n b i r b o r d ü r l e çerçevelenmiştir (Res. 4 ) . K a h v e r e n g i taştan gerçekleştirilmiş b o r d ü r ü n üzeri k a b a r t m a , v a z o ve çiçeklerle süslenmiştir. Kapının üst kesimine mermer kitabe yerleştirilmiştir. Bunun dışında iki yan kemer başlangıç hizasında, içleri geometrik yıldız desenli birer m a d a l y o n d a h a yer almak­ tadır.

Düzgün kesme taş ile inşa edilen medresede bağlayıcı m a l z e m e o l a r a k kireç hare: kullanılmıştır.

2, Değerlendirme

Y a p ı , A n a d o l u ' d a Selçuklu d ö n e m i n d e başlayıp. Beylikler ve Osmanlı döneminde gelişen avlulu medrese plan tipinin XVIil. yüzyıl başlarındaki bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölgede yer alan Bitlis, Hoşap ve Pizan'daki medreselerle plan ve mimari özellikleri bakımından benzerlikler göstermektedir.

Medrese, düzgün kesme taş işçiliği gösteren anıtsal yapısı, düzgün planı, iki katlı revaklı avlusu, mescit ve odaları ile kapısındaki süsleme­ ler ve içerisindeki sütun başlıkları ile dikkat çek­ mektedir. Ayrıca günümüze sağlam olarak ve büyük ölçüde orijinal yapısını muhafaza ederek gelmiş, Hakkâri'nin, tek anıt yapısıdır. Bunun aslına uygun restorasyonu gerçekleştirecek, müze o l a r a k kullanıma ve ziyaretçilere açılması, Hakkâri'ye büyük bir kültürel katkı sağlayacaktır.

OJ 00 3a S .

1^ f^:î.;''

3 * .• /••.a

Yrd. Doç. Dr. Sahabettin ÖZTÜRK - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP

H A K K Â R İ M E Y D A N M E D R E S E S İ 1 r i -- . . . RE\ A K ,— ...L.,..l. N>_^.- I 1 ' 5 - ^ i ; +--: U 3 7 9 - , ; , i , J i .

h. M r

-P

1 ^

1-I 1 - - 1 - ' I _ t | — i s , 1 , ' . . . ^ . - J ! i 1

j

r — r - ^ - ı — * - - ı — '

1

Yrd. Doç. Dr. Sahabettin ÖZTÜRK - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP •<î> OCAK OCAK - 1

i :

Tl-' :..;

2-i

; 3ç

[_x r; :n

1 — - 4- -t-I 380 ₁ -" E

-8

m -

f

ro

i — ^

3

•XT:=

1^ L J : . ] L "ı I

•e

• (

'<^-I ' i I 1 /

Çizim 4: M e y d a n Medresesi A A Boy Kesiti.

00 00

CO 00 r - ]

•

1

wmmm

_UIı111I.. . _ -4 CM MCD

H A K K Â R İ M E Y D A N M E D R E S E S İ i 1 3 8 3 D E M O

|J\

D - O >^ 0) •-İ

2

N

CO 00

ZT

,.-:i;ii,.r:Lri~:;[:XXi

E M I J ! . i ,1 _ I I

1"'I T f-J'-I'-Y r ' 1 " r r r " i i

I ..1 l . J 1 L 1 .1 1. i 1 , 1_- 1 I 1

...L.L :

nr^L J I x z

T

LE

1 1 — r n ~ ^

5.

33

1. !.'

I , !

I ' I i • 1 I

L 1 T i . . ! . ! 'i

I, i , Tl , I n J i .1 :i::..L, ı, ır ı, ı

1 1 1

L

i

r

,1 , 1,1-1

mmmm

r

m -<

z

m O jj m 05 m C O

Çizim 8: Meydan Medresesi Arka Cephesi.

00 00 O l

CO 00 \±) ai)o. I T

ft

as-'

₅₅

E J P C

JIT

1

r

C T

Z ] _ r ' " i I r'-r'-T

I , 1 , I

E

i

I I I 4 ° - ^

H A K K Â R İ M F Y D A N M F H R F Q c c j ît> ît» <s.«3

<€İU

- il-1 I Ü

iff-Q. u c o >-c o E 3 8 7

s' t - ^ I

I

.rr

I [-'-İ

T

L * ^» f (. V , f - - "5 _

A- Çevre Duvar Detayı

C- Ocak Detayı

Çizim 11: Meydan Medresesi Detayları.

m

B- Baca Detayı

^ 1

H A K K Â R İ M E Y D A N MFHRF'^^F'^i

Fotoğraf 1 : Hakkâri M e y d a n Medresesi G e n e l Görünüşü.

3 8 9

• ^

Yrd. Doç. Dr. Sahabettin ÖZTÜRK - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP

Fotoğraf 3: Hakkâri Meydan Medresesi Taç Kapı Görünüşü.

390

HAKKÂRİ MEYDAN MEDRFRFSİ

Fotoğraf 5: Halclcâri M e y d a n Medresesi Zemin Kat Revak Görünüşü.

391

• >

•

Fotoğraf 7: Hakkâri Meydan Medresesi Avlu Genel Görünüşü.

I

Fotoğraf 9: Hakkâri AAeydon Medresesi Avlu G e n e l Görünüşü.

3 9 3

Fotoğraf 1 0 : H a k k â r i M e y d a n Medresesi Sonrodan İnşa Edilmiş Ö r t ü G ö r ü n ü ş ü .

Yrd. Doç. Dr. Sahabettin ÖZTÜRK - Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP

r. 1 •

Fotoğraf 11: Hakkâri Meydan Medresesi Hücre İç Görünüşü.

394

H A K K Â R İ M E Y D A N MFnRF?:^F.<^İ

Fotoğraf 1 3 : Hakkâri M e y d a n Medresesi G ü n e y Görünüşü.

395

Fotoğraf 15: Hakkâri Meydan Medresesi Kuzey Görünüşü. 396

a*»