MARMARA ONiVERSiTESI
iLAHiYAT
F
•. L
ESI
D R
isi
SAYI: 3
BiR OSMANLI iHTiSAB DEFTERiNE GÖRE ŞAM'DAKi DÜK:KANLAR (*)
Y. Doç. Dr. Ziya KAZICI
Çok geniş topraklar üzerinde h8Jkimiyet:in.i tesis eden Osmanlı Dev-leti, çeşitli din, dil, ırk, örf ve adetlere sahip toplulukları asırlarca idare etme imkanma kavuşmuştu. Ulaşım teknolojisi bakımından günümüzle mukayese edilemeyecek derecede imkansızlı!ldar içinde !bulunan o asırla
_rm dünyasında, bunca ifa.Tiklı yapıdaiki toplulukları idare etmek ve on-lara arzulanan bir hayat seviyesi kazandırlmaya çalı:şmak basit bir şey değildir. Gerçekıten, devrine göre yıoğun bir nüfusa sahip olan bir dev-letin, :bun·ca imkansızlık ve dezavantajlara rağmen böyle bir imkanı elde
etmiş olmasının bazı selhepleri olsa gerektir. Devletin hayatiyeıt sırların
dan lbiri olarak gördüğümüz bu sebeplerden biri de hiç şüphesiz ki
ih-tisalb müessesesidir.
Böyle bir girişrten ·sonra ıbiraz da i!htts-iıJb müessesesinden söz etmek
zorundaıyız. Her ne kadar ilhtisafb (hislbe) genelde «emr bi'lma'rfi.f ve
neıhy anil' -münker» prensiibinden doğmuş ve doğrudan konumuz}a ilgisi bulunmayan bir müessese görünümünde ise de gerçekıte devrin ~konomik
ve sosyal durumunu ortaya koyması bakrınından büyük bir ehemmiyet
arzetmelkıtedir. Çünlkü, dini ve adli vazifeleri de bulunmakla beralber
Os-manlı dönemi muhtesibinin iktisadi vazifeler i ağır hk kazanmış gö·rün-mektedir1. İşte bu yüzdendir ki Osmanlılarda kadısı buiunan her şehr:iİı
*
5-12 Ekim 1984 tarihinde Şam'da tertiplenen «Science and Activi-ties for man Symposium of the human aspects of Science and activities in al-Sham,, adlı kongreda arapça okunan tebliğin türk-çesidir.l Osmanlı Dönemi mulltesibinin vazifeleri hakkında geniş bilgi için bk. Ziya Kazıcı, .Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, (A.Ü. Erzurum ilahiyat Fakültesi 1982, basılmamış doktora tezi), s. 50-54.
244 Ziya Kazıcı
bir muhtesiıbi bulunmaktaydı. Bu memurun vazifeleri arasında, çeışitli
vergileri devl~t adına toplaırnak da !bulunuyordu. Arşivlerimizde, bu
veııgilerin mahiyet ve milktarını gosıteren pekçok belge ve defter
bulun-maJktadır. Bununla beraber biz, bunlardan sadece birinin ışığı altmda konuyu işlernek istiyoruz.
İslrum dünyasında, Hz. Peyga·mber devrinden itibaren varhğı bilinen hislbe2
, Hz. Ömer dervrinde tam teşkilatlı bir müessese haline geldi.
Bu-nun i:çindir ki daha sonra kurulan bütün müslüman devletlerde bu mües-·seseyi görebiliy:oruz. N:i!tekim ikayna!klar, A!bbasi, Endülü:s E-mevi, Fatı
mi, Eyyulbi, Selçuklu, Memluk vs. ıgibi bütün müslüman devletlerde ibu müessesenin bulunduğunu belirıtmektediriler. Demek oluyor ki hishe,
Müslüman~ Arap dünyasının bir mirası olarak Osmanlılara intikal e1Jmiş ti ..
OS'manh cemiyet hayatında, ışeihir yaşayışını sağlam temeller üzeri-· ne· bina et·mek ve ktimai düzeni koruyaıbUmek gifbi meselelerin yanında,
zaruri ihtiyaç madedılerinin ihallkın '(!tüket:i!ci zümre) eline uygun bir şe
kilde· geçmeşini· sağlamalk gayesiyle esnaf ve diğer ticaret erbabını de-netim a'1tında bulundurmanın e!hemmiyet arz~tiği anlaşılmaktadır. Bu ·sebeple Osmanlı devlet· adamları, esnaf ve· tüC'carı devamlı olarak sıkı
k!ontrol altında :bulundurmak me'Ciburiyeitini ihissetmrşlerdir. Çünkü .. tü c-. c·arın :gayesi, (ahlm'-satrm işlerinin zahmetlerine katianaraik) kar ve ka-zanç temin etmektir. Bundan dolayı o, rakipleri ile yarışır. ·Bu-yarışta
g·alip ·gelmek onun en büyük em elidir. Ticaret hayatı boyunca devam eden ıbu· yarışlar; tüÇ!carda inat ve çeküşmenin ibir meslek haline gelme-sine sebep· olur. Bu da insan zelkasının zayıflamasına sebebiyet verir.
Çünkü her işin insanın ruhunda meydana ·getirdiği birtakım tesirleri
var-dır. Kötü veya iyi işlerin durmadan tekrarlanması, onların· insanın
ben-Iiğinde · yer· etmesi dem~\Jtir. Bu bakımdan, .özellikle [kötü i§ler devamlı
·olmasa bile bunların sonuçları insan !benliğinde kötü tesirler meydana getirir.· Bu da i:iısanda1ci iyi karekterin gittikıçe zayıflamasına sebep olur. -Biriaenaieyih, ticaretle uğra'şan kişi, hile yapan, yalan söyleyen ve· -çok-ça yeımin eden kimselerle düşüp kalktığı için ken'disinde de istenmeyen ve h oşa gitmeyen bazı hallerin meydana gelmeısine engel olamaz3
•
2 Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam, Kitiı.bu'l-em~aı, Mısır 1968, s. 111; İbn
Sa'd, et-Tabakatu'l-kübra, Kahire 13'58, III, 192; Konu ile ilgili daıha
. geniş bilgi için bk. Kazıcı, age. s. 1-2.
:.3; ·İbn Haldün. Mukaddime,· tre. Zakir Kadiri Ugan, İstanbul 1970, II.
Bir .. Osman:ı.ı :iıhtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkanlar 245: İnsan ve bilhassa ticareıtle .geçimini sağlayan esnafın bu kare!kteris-tik durumunu bildiğinden dola,yı de>Vlet, onu bu husustaiki muamelele-rinde daha dikkatli olmak zorunda bırakıyordu. Bu da devamlı surette tüccar ve esnafın mura!kabe a~tında bulundurulması ile mümlkün olur-du. Bu murakcuhe de muhtesib denilen bir meımur vasıtasiyle gerçekleşi
Y()rdu.
Osmanlı devletinin ekonomik ve sosyal hayatınıda uzun süre varlığı nı devaım ettirmiş bir sistem olan 'aynı meslek erfbabının bir arada bu-lunma ve tesbit edilrniş bulunan sayıyı geıçmeme mecıburiyeti4, öteden
beri pelk çok devlet tarafından uygulanıyordu. Bu uyıgulama, Osmanlı
lardan önceki Müslüman devletlerde de vardı5• Bu konuda Osmanlıların
nunları örnek ald1ığı s1öylenebilir. Bu sistem, praıtik olarak tüketici
züm-renin istediği malı kolaylıkla bir arada görüp tercih yapmasına yaradığı
grbi6
, bu yerlerin memurılar 'vasıtasiyle daha kolay kontrol edilmesine
de yanyordu. iBu anlayı•ştan hareketle Osmanlı Devleti, idaresinde bu-lunan şellıiderdeki esnafı devamlı surette kontrol altında bulundurmak, tüketici züımrenin işini kolaylaştırmak ve ibi1hassa vergi memurunu ge-reksiz yere dola,ştırmaktıan kurtarmak için, aynı işi yapan veya aynı malı satan esnafı mümıkün mertebe bir çarşıda toplamak ihtiyacını
his-setmiştir. Işte aşağıda listesi verilecek olan ve 'Şam'daki dükkanıarın
sattıkları mala göre kaç kısma ayrıldığını, bu dükkanların kaçar tane
olduklarını ve durumlarına göre iher birinden ne kadar vergi alındığını g~ö·steren defter, yukarıdan beri söyledrklerimizin ibir delili olarak arşiv
lerimizde bulunmaktadır. Bu ve benzeri defteler sayesinde Osmanlı top-lumunun ekonomik ve ~sosyal yapısını öğrenme ~mkanını elde edebiliyo-ruz. Bu sistemin, 1bütün Osmanlı §ehir[erinde uygulandığını rahatlıkla
sıöyleyebiliriz. Hatta yine ibu anlayıştan hareketle devletin mer!kezi olan
İstanbul, 1'5 .bm,geye ayrılm:ı!ş ve tamamı bir tek muhtesibe bağlı olmak-la beraber her 1Jö·JJgenin ayrı bire[' kontrolcu:su bulunma!k'tadır1• Bundan
ba'Şk:a devlet, her şehirde ne kaldar esnaf, ne kadar ihan, ne kadar ha-mam ıvs. grbi, toplumun ekonomik ve sosyal yapısının geEektirdiği
mü-4 BOA. İhtisab Defteri, nr. 31, s. 31; Konu ile ilgili daha geniş bilgi için bk. Kazıcı, age. s. 123-124.
5 Tafsilatlı bilgi için bk. Yusuf Ziya Kavakçı, His be Teşkilatı, An-kara 1975, s. 78-79.
6 Süleyman Südi, Defter-i Muktesid, istanbul 1306, II, 28.
't İstanbul Belediye Ki.i.tüphanesi, M. Cevdet, B 2, vr. 1-15a-b; Bu böl-gelerin isim, harita ve her birinden alınan vergiler hakkında geniş
246 Ziya Kazıcı
esses·e varsa bunların tamamının say:ıJ.arını bilJmekte, ona kanun yap-ma·kta ve ona göre sayılarında azaltına veya gerekiyorsa çoğaltına yap·
ma:ktadır8• Bu sayede cemiyetin kurulu düzeninin bozulmaması sağlanı
yordu- Zira bu •sayede köylerden kentlere başlayacak olan bir gö·çün (hane nakli) önü de alınmış oluyordu. Çünkü herkes istediği yere gidip dükkan açamıyordu. Dükkan aç·ma:k evvelemirde muhtesilbin iznine bağ
lanmrştı. Bu sistem, uzun süre devam ettiğinden <<İhtisab Ağalığı Nizam-na·mesi»nde de yer al!mışıtı. 1242 1tari!hli bu nizamnemeden anlaşmdığına göre herhangi bir esnaf veya sanatkarın, kethüda ve yiğitbaşıları ma-rifetiyle kefilleri tesbit edildikten sonra isim ve eşkalleri deftere yazıla
bilmektedir. Ancak isim ve eşkal deftere yazıldıktan sonra çalışm·c1. izni
alınabiliyordu9•
Böyle bir uygulama şehirlerin sosyo ekonomik durumuna tesir ebtiği gibi, din ve afhlaki geleneklerin muhafazasını da sağlıyordu.
Zira şehirlerde birikecek i:şısiz - güçsüz kimselerin meydana getireceği kalabalık yığın içinden birçok kimse, meşru olmayan yollara baış vur-maktan ·çekinmeyeeekti. Y olduk ve sıkıntı içinde bulunan insan psikoloji.' sinin sebep olacağı bazı hareketler, etra!fın rahatsız olmasma sebep
ola-caktır. Daiha :fazla tafsilatına girmek istemediğimiz böyle har~ketleri önle-mek için devleıt böyle bir çareye baş vuruyordu.
İslam dünyasında, Hz. Ömer'in ha:lifeliği zamanından itibaren İhti sab vazif·esini görrenler, buna karşılık halktan bazı vergiler almaya baş~ ladılar10• Demek oluyor Iki rhtiısalb verıgi:sinin menşei, Osmanıılardan
ön-c~i ·müıslüman devletlere kadar uzanmaktadır. Dinieyici, birdenb~re bu
veııgi meselesine neden temas ettiğimizi sorabilir. Ancak, bizi böyle bir konuda konuşmaya zorlayan şeyin, mevzumuz veya başka bir itfade ile bizzat düklkanlar olduğunu söylemeım.iz icalb eder. Biraz . önce belirtiLdiği
gibi devlet, dükkfunn bulunduğu mevki, satılan mal ve satıcının sosyal durumunu da ıgöz önünde bulundurmak zorundaydı. Höyleee, kendisini
o1duğu aikdar tebeasını da koruyordu. Bu bailnmdan, sosyal yapısı ile
bağdaişınayan hir yerıde düfkkan açan kimse şu veya bu sebepten dolayı sık sık vergi tahsUdarı ile anlaşma:zlığa düşecektir. Şu da
unutulmama-lıdır ki, Osmanlı vergi sistemiınde özellikle iihrtisab ve:rgisinde <<Yevmiye. i
B H. 1093 tariıhli ve İstanbul ~snafını liste halinde veren BOA. Malı
yeden Müdevver 514 ve 526 numaralı) defterler, söylediklerimizin •sadece iki ömeğidir.
9 Nizamname. TSMA. E. 1399; Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Bele-diye, İstanbul 1922, I, 34'3-344.
10 Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, İstanbul 1328, I, 43; Osman
B~! __ Os~anlı İiJ:ıtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkiuılar 247
dekakin» denilen ve ·bir nevi kepenk açma karşı[ığı olan bu verıgi, kay-naklarm ifade'sine göre her gün alınmalkta idi. tşte bu vergi ısayesinde dir iİd biz, H. 1243 senesinde Şam'daki (Dımaşk) dükkan sayısını ve satı lan ·eşyaya göre dükkanıarın çeşitlerini öğrenebiliyoruz. Bize ;bu imkanı
sağl~yan İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Mildevver 19450
num~arlı defterin verdiği bilgiyi bir liste halinde verdikten sonra adı ge-çen · defıterin ilgili lJölümünün fıotokopiısini buraya alacağız: .
Esna.fın Adı Deb!;>ağ ve gerici Muy_tab ve çuvalcı Geç.~ci ve külahçı Palt;ıncı ve semerci Dağramacı ve çıkrıkçı
Kurşuncu, fişekçi ve saçmacı
Kert~irci
LİSTE
Pen:be iplikçiZer (pamuk ipliği) Bakırcı ve kazancı
Demirci, iğci, testereci ve mıhçı Çadır çı Sandıkçı Kutucu Nalbant Kırqa dikicisi Saraçhane esnafı
Dökmeci (veya düğme ci)
Tuz cu Dülger ve kürekçi Bakkal ve kaymakçı Kereste ci Boyacılar Sağırıcılar Hurdacı esnafı
Siyah? Sinan pazarı oturakçıları
Beyt. pazarı oturakçıları
Maşlahçı P eml)eci ve hallaç Dükkdn sayısı
129
3712
80
2815
15
19
37 5011
2515
54 9 96 6 121
211
17 75 2 39 90 4863
82 Toplam Para 387 3712
80
2815
15 .
19
74
100
11
25 15108
9192
12
1.21
633
170 150 239
27096
126
164 .. ·
Ziya ·Kazıci ··Esnafin Adi .·
Bil:Fiıncükçil?
··:
e snalıAttiır:' :mumcü'
ve
'Ş~kerci .Kutuncıi
:be'
afacacıDükkan sayısı · Toplam Peıra
..
: 37 -
'
. 1'11
200 .
600
748 .
7480:
iiai-tr·
'bükilcüler: -· Nışeı8taiH·-·
İ pek bağla.y'ıcıiar KürekçiZer Kazaz ve kalancıHabbazan, ka'keci ve simitçiler ... .:. · '" Değirmen ve uncular
120
17 .
34
70
98
140
58
Hınta, .. arpa~·: bakla, ·mercimek vs. eşya satılan
ve peyke denilen dükkanlar
24
Kahve tahmishanesi 9
KahiYehane
122
Leblebici
12
Kuyumcu
75.
Hoşafçı
12 ·
Taraklara iplik geçiren·
49
Helvacılar
32
Kasaplar
129
Berb€h·
124 · · ·
Hafafhanede olan nalÇacı, çizmeci, tacir meniCi, reaya yemişçi~ ·postalcı, terlikçi Eskiti
TaŞÇi'.
Kundakçı ·pe tüfekçi KılıÇc'ilar Harii'amlar (sayıları) Alo:ôa çarşısı Basmacılar Ca mallar SaatÇilar Müc~llid ve müzehhil:i' ·· Kağıtçı ve mürekkepç"i Kascib salhanesi Kandilci ve şişeci
Duliancı, kurukahve s'atıcısı ve tümbekici Be i' ''Çulhacısı Kala1Jcı ye-•, ..
159
53
37
28
19
"58'22
15
5
5
6 6 54
50
143
50
480
85
34 .
140
196
420
290
240
27
488'
2{200
12
49
'64129.'
'248 ... ,. 318' ...53
74'
... · ' 28.
'38'580
44"'. 30
. 15'
15
·6 12'so··
·s· .
. 450.
:143
.... r '"···· · .. ····5o·;•·;·:·ı·Bir "Osmanlı İhtisa:b Defterine Göre Şam' daki Dükkanlar
EsnafinAdı
Evlerinde mu m dökümcü (nefer) Koltuk sarrafları (nefer)
Dükkan sayısı 10 Terzi Çubukçu Bezirkane esnafı Yorgancı Desteci Kireç ocağı Kanta1'cı
Y ağlıkçı, ketenci, hasır maşlah satıcı, astar cı, 15 71 43 9 7 12 11 24 peştemalcı vs. 235
Esb pazarı civarında olan aşçı, kebabçı,
paça-cı vs. esnaf 90
İpek pazarı civarında olan alaca satıcı, astar,
tülbent, bez vs. esnaf 25
Babu'l-berid paazrında olan yağlıkçı, tülbent-çi, İstanbul ve Bağdad malı :satan dükkanlar 135
~.J~ Nam pazarda olan nalcı, aynacı 110
Kale kapısı adındaki pazarda bulunan lüleci,
tenekeci, nargileci vs. 30
Karpuzkaldıran adındaki yerde bulunan
bö-rekç·i ve yemişçi gibi esnaf 7
Terziler çarşısında bulunan çuhacı, İstanbul
malı ·satan vs. esnaf 38
Y eniçarşıda bulunan oturakçı, tülbentçi,
astar-cı [Jibi esnaf 50
Sarıca adındaki pazarda bulunan sebzevatçı,
oduncu, kömürcü vs. 55
Afibe mahallesinde olan sebzevatçı oduncu, Tcömü1·cü, lüleci, üzümcü, yemişçi gibi bazı
esnaf 35
Ammcin adındaki mahaUede bulunan sebzevat-çı, oduncu, kömürcü, yemişçi vs. esnaf 105
Sağuba mahallesindeki elan sebzevatçı, oduncu,
kömürcü, s9ğancı ve diğer esnaf 79
Saray kapısı yakınındaki çarşılarda bulunan sebzevatçı, kömürcü, üzümcü, kebabcı vs. 90
Sancaktar hazretleri 11W)hallesi yakınında olan
249 Toplam Para. 10 75 142 43 43 14 12 110 192 940 18() 100 675 110 45 7 190 125 80 50 109 109 90
250
Esnafın Adı
hırdavatçı ve lüleci esnafı
Dükkan sayısı
15
Sinaniye çarşısında bez satıcı, astarcı vs. 55
Bd'bu/ s-sariha mahallesinde sebzevatçı,
kömür-cü, yemişçi vs. 90
Mısır ve Muradiye çarşılarında olan sabuncu 52
P enbeciler ve yü ncüler çarşısındaki sebzeci,
oduncu, kömürcü vs. 30
Madenetu' ş-şahm ve tahta'·l-kanaür denilen
ma-hallerde sebzevatçı, oduncu vs. 87
Harab denilen mahallede olan sebzevatçı,
süt-çü ve benzeri esnaf 50
Taliu'l-kubbe ve Bab-ı şarkı denilen
mahalle-lerde olan yemişçi, baklacı, nohutçu vs. 90
Bab-ı tuma mahallesindeki yemişçi, kebabçı, sebzevatçı, bakla.cı vs. gibi esnaf 50
Yahudiler mahallesinde olan sebzeci, baklacı,
yemişçi ve benzeri esnaf 25
yemişçi, kebabçı, sebzeci vs. gibi esnaf 50
Kaymiriyye? ~ ~ mahallesinsinde ki
Kanavat? ü 1~ mahallesindeki
seb-_ Ziya Kazıcı Toplam Para 15 80 130 230 45 .87.-75 130 70 35 70
zeci, yemişçi vs. gibi esnaf 12 18
Babu' s-selam mahallesindeki hırdavatçı 3 3
Kabr-i? atike ve şevike? adındaki mahalle_lerde
olan sebzeci, yemişçi, kömürcü gibi 34 34
Suvayka mahallesindeki sebzeci', oduncu,
kö-mürcü vs. 105 155
Babu'l-musalla mahallesindeki sebzeci, odun-·
cu, kömürcü, baklacı- vs. 90 130
Türkmen ve Meydan mahalleZerindeki sebzeci,
Oduncu, kömürcü, aşçı v·s. gibi esna1 290 290
Salihiyye mahallesi sebzeci, kömürcü,
kebab-çı, baklacı, yemişçi gibi esnaf 140 210
Paşa hanı civarında Olan sebzevatçı, yemişçi 31 31
Toplam dükkan ·sayısı : 6750
Bir Osmanlı İhtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkanlar ~-'--·
..
.._ll:p,~ı.Ü-
..
,.
, :.-:..,;t ... -::--· "-11\ ~ -· '-...' ·,
jı..;;.,ıJı~~~~ ~\S'.: ..s_,.. T:; ' ~ .. t. __,
....J:.H,
i!
J.,;.
~·)::.,· . ~\:(.J ••-:.r· -;-;-
,,
,
__
\..•
..3.~' .J' 4;.;- •./ -..:....>\6'_, -'fi -v:; , . ı:o ... l-'"
.
- :1tpib
...; .,., ' 'V· ~,,
'--...
ci~~'
~~ ··--.,; . ..,..$_,....- 1'4t \ 69.,;\...-.0""-~~
....!...»\i("'
_....1'""" .-~
'''-\..41' Ziya Kazıcı.J~au:\.,b!)P
.,
.
:..:_~
·.,..1'~ .. \...1\ \ fl.,\,.-· t~d~t
p:,;
j~;·
... ..: >\f;
-'..P
~1\'
.,,.\...-<" ,.G .. e Şam'daki Dükkanlar . . . Defterine or ·
Bir Osmanlı J.lıtısab . .253