Osmanl~~ Co~rafya Literatürü Tarihi (History of Geographical Literature
During the Ottoman Period), Ed. Ekmeleddin ~hsano~lu, Haz. Ekmeleddin
~ hsano~lu, Ramazan ~e~en, M. Serdar Bekâr, Gülcan Gündüz, A. Hamdi
Furat, 2 cilt, ~stanbul 2000.
~slam, Tarih, Sanat ve Kültür Ara~t~rma Merkezi (IRCICA) kurulu~undan (1980) beri özel-likle Osmanl~~ Kültür, Medeniyet ve Tarihi üzerinde yapt~~~~ yay~nlar ve düzenledi~i kongre ve panellerle büyük hizmetlerde bulunmaktad~r. Osmanl~~ Bilim Literatürü Tarihi Serisi'nden ya-rmlad~~~~ Osmanl~~ Astronomi Literatürü Tarihi (2 cilt 1997) ile Osmanl~~ Matematik Literatürü
Tarihi (2 cilt 1999) adl~~ eserlerden sonra Osmanl~~ Co~rafya Literatürü Tarihi, hiç ~üphesiz
ta-rihçiler ve co~rafyac~lar için çok önemli bir el kitab~d~r.
Bu eser Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ve ba~l~~ kurulu~lar~~ ödül yönetmeli~i gere~ince, Türk Tarih Kurumu'nun 70. kurulu~~ y~ldönümü dolay~s~yle düzenlenen yar~~mada,
Kurum ödül Yönergesine uygun olarak ikincili~e lay~ k görtilmü~tür. Jüri co~rafya konusunun
"imparatorluk bilim tarihi alan~ nda çok az çal~~~lm~~~ olmas~~ ve bilimsel literatürii mükemmel or-taya koymas~" gerekçesiyle eseri de~erlendirnli~tir.
Eser genel olarak imparatorluk co~rafyas~nda yeti~mi~~ co~rafyaya ait eser verenlerle onla-r~ n eserleri hakk~nda bilgi vermektedir. Buna anonim co~rafi eserler de dahildir. Ayonla-r~ca sefa-retnameler, seyahatnâmeler, menzilnâmeler ile topo~rafya sahas~ ndaki eserler de bu büyük ça-l~~mada yer almaktad~r. Eserin takdim yaz~s~nda, co~rafyaya ait eserlerin matematik ve astro-nomi bilimlerine ait eserlere nazaran daha az olu~unun sebebi, medreselerde co~rafya dersleri-nin okutulmamas~na ba~lanm~~ur. Buna kat~lmamak mümkün de~il. Ayr~ca konu ile ilgili mo-dern eserlerin Katib Çelebi ve Eb~l Bekr b. Behram el-Dima~ki ile ba~lad~~~; bu milellifierin de Avrupa dillerinden aktarma ve tercüme eserlerin etkisinde kald~ klar~~ bildirilmi~tir. Devamla co~rafya bilimine en de~erli katlup medrese d~~~~ bilim adamlar~~ ile denizcilerin yapt~ klar~~ tesbit edilmi~tir. Bunlara mühtediler, büroltratlar ile mühendishâne ve Harbiye gibi Bat~~ tarz~~ ö~retim kurumlar~ ndan yeti~enler dahildir. Eserler genellikle Türkçe olup, çal~~malar~n merkezi ~stan-bul'dur. Bu yüzden XVII. yüzy~lda haritac~l~k yayg~n bir meslek haline gelmi~ti. Evliya Çelebi'nin kayd~na göre Istanbul'da 8 haritac~~ dükkan~~ bulunuyormu~. Bu dükkanlar~n mü~terisi denizci-lernli~.
Osmanl~lar~n Co~rafya ile alakalarm~n önce Arapça ve Farsça'dan tercürnelerle ba~lad~~~, sonra ba~ta Frans~zca olmak üzere Bat~~ dillerine kayd~~~~ anla~~lmaktad~r. XIX. yüzy~lda birkaç Frans~zca esere dayan~larak çok say~da co~rafi eser meydana getirilmi~tir. Bu arada e~itim için Avrupa'ya gidenler aras~ndan uzmanlar yeti~mi~tir. ~~te bu uzmanlar imparatorluk co~rafyas~na ili~kin eserler vermi~lerdir. imparatorluk tarihi boyunca uzman say~s~n~n 458 oldu~u anla~~l~yor. Elimizdeki 2 ciltlik eserde kitap, atlas, harita ve kroki olmak üzere 1628 eserden bahsedilmek-tedir. Bunlardan 727.sinin müellifi belli, 901'inin müellifi belli de~ildir. Miiellifi belli olmayan-lar~n büyük k~sm~n~~ harita ve krokiler olu~turur. 1628 eserden 1542'sinin Türkçe oldu~u anla~~ -l~yor.
Co~rafya sahas~nda yeti~en eleman~ n yok denecek kadar az olmas~, haliyle bu yöndeki ça-l~~malar~~ da önlemi~tir. Halbuki tarihçilerle co~rafyac~lar~n ortakla~a çal~~mas~n~~ gerektiren bu alan tamamen ihmal edilmi~tir. Bu eser gerek tarihçiler gerek co~rafyac~lar için adeta ilk müra-caat kitab~d~r. Nitekim Prof. ~ hsano~lu takdim yaz~s~ nda eserin "Osmanl~~ Tarihi sahas~nda çal~ -
1184 KITAP TANITMA
~anlar için bir rehber kitap" oldu~unu belirtmektedir. Yine belirtildi~i gibi dünün co~rafi
mal-zemesi bu günün tarihi malmal-zemesidir. Tarihçiler bu eserleri inceleyerek be~eri ve iktisadi veri-lere ulasacaklard~r. Bu eserlerden anla~~laca~~~ gibi Osmanl~lar imparatorluk d~~~ndaki dünyay~~ pek ilâ biliyorlard~.
Eserin haz~rlanmas~nda çal~~an ekibin yo~un bir mesai sarfetti~i görülüyor. Zira Türkiye ve dünyan~n belli-ba~l~~ yazma ve basma koleksiyonlar~, müzeler, co~rafya ile ilgili yazmalann ve basmalann yer ald~~~~ kataloglar ve yay~nlar tarannu~ur. Bu koleksiyonlar~n 88'i Türkiye'de, 46's~~ Türkiye d~~~nda bulunmaktad~r.
"Osmanl~~ Co~rafya Literatörü Tarihine Giri~" (s.XXXI-LXIV) k~sm~n~n ba~~nda genel ola-rak islâm co~rafyac~lan ile eserlerine yer verilmi~tir. Ancak bu co~rafyac~lann eserlerinde Çin, Uzakdo~u, Afrika'n~n güney yar~s~, Bat~~ Avrupa ve Sibirya gibi uzak ikli~nler hakk~nda yeterli bilgi bulunmad~~~~ anla~~l~yor. talim co~rafyac~lanndan el Harez~ni (ölm.232/847) 'nin Süre tü
1-arz adl~~ co~rafya eseri ça~~nda mükemmeldi.
Islâm co~rafyac~ lan aras~nda el-Idrisi, Ibn Said el-Magribi, Ebu'l-Fida ve Re~idüddin Faz-lullah'~n en me~hurlan ve sonuncular~~ oldu~u anla~~l~yor. Bu müelliller Avrupa. Afrika ile Çin ve Türk ülkeleri hakk~nda bilgiler vermi~lerdir. Bu arada Zekeriya al-Kar~inrnin - lukk adl~~ eserinin Osmanl~lar taraf~ndan tercüme edildi~i bilinmektedir. Bundan sonra Acâ-ibil'I-Mahlulcit tarz~~ eserler Osmanl~-Türk co~rafyas~nda yaz~lmaya devam etmi~tir. Nitekim
Ro-dosi-zide'nin Telcmile-i Adibül-Mahluldt, Hüseyin b. Mehmed'in Mir'at-i Acibii'l-Mahlukit ve Hilsameddin Bursevrnin Acâibül-Mahlukit Mir'atül-Ka'ina't adl~~ eserleri bunlardan bazdand~r.
Eserin bu k~sm~nda tesbit etti~imize göre. Bat~~ tarz~~ co~rafya anlay~~~, Girit sava~lannda önem kazanm~~t~r. Bunu ilk farkeden herhalde Kâtib Çelebi olmu~tur. Zira Islâm dünyas~nda yap~lan haritac~l~k ve co~rafya çal~~malar~n~n yetersizli~i anla~~lnu~u. Bunun üzerine Mercator (ölm.1594)'un Latince yazd~~~~ Atlas Minor tercüme edilmi~tir. Kâtib Çelebi de Cihannii ma-y~~ haz~rlad~. Bu eser Pin' Reis'in Ifita'l~-~~ Bahriye'sinden sonra yaz~lan en önemli co~rafya kitab~d~r. Kâtib Çelebi Cihanninna—nin kaynaklar~~ aras~nda bulunan Atlas Major'un da tercümesini sa~la-m~~t~r. Böylece birçok eserin haz~rland~~~~ görülüyor. özellikle XIX. yüzy~lda imparatorlu~un
çe-~idi bölgelerini dola~an Osmanl~~ gezginleri çok say~da eser kaleme ald~lar. Bundan ba~ka farkl~~
ülkelere giden Osmanl~~ gezginlerinin eserleri de önemlidir. Bu ese-lerin daha ziyade II. Abdül-harnid ve Me~rutiyet devrinde haz~rlanm~~~ birer rapor mahiyetinde oldu~u anla~~l~yor.
Yay~nlayanlar, müelliflerin ve eserlerin (kitap, risale, atlas, harita ve kroki) çe~itli yönleriyle istatistiki de~erlendirilmesini de yapm~~lard~r. Bu de~erlendirmeler 10 cedvelde gösterilmi~tir.
Büyük bir emek mahsulil olan bu çal~~ma, tarihçiler ve co~rafyac~lar için ilk miiracaat eser-leri aras~nda yerini alm~~t~r. Bu eserle Osmanl~~ müellifeser-lerinin tarihçiler için bilinmeyen veya yo-rumlanamayan yönleri de ortaya ç~km~~~ bulunmaktad~r. Eseri haz~rlayanlar, engin deneyimle-rini ortaya koyarak kiitilphâne raflar~nda unutulmu~~ de~erli eserleri gün ~~~~~na ç~karm~~lard~r. Eserin haz~rlan~~~nda zengin bir bibliyografya kullan~ld~~~~ gibi, teferruath indeksler ara~unc~lara yard~mc~~ olacakt~r. öte yandan bu çal~~ma ile Osmanl~-Türk kültür hayat~n~n bir hayli yüksek oldu~u da ortaya ç~km~~t~r. Bundan ba~ka her iki cildin sonunda bulunan harita ve ~ekiller esere renk katm~~ur. Eser ayr~ca ilim âleminde nadir görülen ekip çal~~mas~na da bir örnektir.
