Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

· ERZURUM.UMUMi KONGRESL.~E KA'I1l:.AN~ MURARRASLARI

ı. Erzincan Merkez Kazası: Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi (Baysoy)

Ş

eyh Hacı Fehmi Efendi'nin oğludur. 1864 yılında Erzincan'da doğmuştur.1 Nakşibendl Dergaluna mensup ve Postnişini (Teleke Şeyhi)' dir. İleri görüşlü ve atak bir kişiliğe sahip olan Fevzi Efendi, genç yaşta kaybettiği babasının yerini almıştır. Siyasi görüşleri nedeniyle Sultan Abdulhamid tarafından 7 ~11 süreyle Şam'a sürülmüş, 1894 yılında Erzincan'a geri dönmüştür.

I.Dünya Savaşı esnasında Erzincan'ın Ruslar tarafından işgalinde halkın göç etmesini önleyerek pasif direnişte bulunması üzerine Ruslar tarafından tutuklanarak Tiflis'e esir olarak götürülmüş, dokuz ay sonra bu esaretten kurtularak Erzincan'a dönmüştür.2 1919'da Amasya'daki Mustafa Kemal Paşa ile yakın ilişki kurmuştur.3

Milli Mücadele yıııannda Atatürk ile birlikte çalışmış 23 Temmuz 19 i 9'da toplanan Erzurum Kongresi 'ne Erzincan delegesi olarak

Erzincan Egitim Fakültesi, Sosyal Bilimler Egitimi Bölümü, Tarih Ögretim Görevlisi TBMM Arşivi, Dosya No: 155; Şeyh Hacı Fevzi Efendi'nin soyadı, Kazım ÖZTüRK'ün TBMM Albümü, Ankara, 1972, s.26 adlı eserinde "BAYSOY'; Mahmut KOLOOLU'nWl Sivas Kongresi, Ankara, 1969, s.73 adlı eserinde "FlRAT"

geçmektedir. Fahrettin KIRZlOOLU'nWl Bütünüyle Erzurum Kongresi, C.ID, Ankara,

1993, s.222-223 adlı eserinde dogum tarihi 1861 olarak belirtilmiştir. Hayatta olan torunu önder BAYSOY Beyefendi, dedesiyle ilgili yaş ve soyadı farklılıldannı şöyle düzeltmektedir. Dedesine ait kendi elindeki belgelerle, TBMM Azası olarak Meclisdeki dosyasında bulunan Tercüme-i Hal kılgıdını ibraz ederek, doğum tarihinin 1864, soyadının da "BAYSOY" olduğunu vurgulamıştır.

2 M. Fahrettin KIRZlOOLU, Bütünüyle Erzurum KongreSİ, Ankara, 1993, C.m, s.223 3 Fahri ÇOKER; Türk Parlamento Tarihi. Milli Mücadele ve lBMM i. Dönem,

katılmıştır. Erzurom Kongresince Heyet-i Temsiliye üyeli~e seçilmiştir.4 _Aynı

zamanda Şarki Anadolu MüdMaa-i Hukuk, anadolu ve Rumeli MüdMaa-i Hukuk Cemiyetlerinin üyesi olmuştur. 5

Mustafa Kemal paşa Sivas Kongresi'ne Fevzi Efendi'}ide Erzincan'dan alarak birilkite gitmişlerdir.6 4 Eylül 1919 tarihinde toplanan Sivas Kongresi'ne Heyet-i Temsiliye üyesi olarak katılmıştır.7 TBMM'ne ı. Dönem Erzincan Mmeıvekili olarak katılan Şeyh Ahmed Fevzi Efendi, Şeriye, Evkaf, İrşad ve Tapu­ Kadastro Komisyonlannda da görevalmıştır.8

Arapça ve Farsça bilen Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi i 924 yılında vefat etmiştir. Mezarı Terzi Baba Türbesi'nin yanındadır.9

2.Enincan Merkez Kazası:

Majta Osman Fevd Efendi (Topçu)

1861 (l277)'de Erzincan'da doğdu. Topçuulde Hacı Sıdd.ık Efendi'nin oğludur.il)

önce

babasından ve sonra da medreseden tahsil görmüş. İslami bilimlerde iyi yetişmiş olduğundan "Biladikhamse Mevle\iyyeti'" rütbesini kazanmıştır. ı 1 Erzincan Ulu Cami kürsü­ şeyhliği ile halkı irşad da "ahrar" yanlısı olarak davrandığından. Sultan Hamid'in son yıllannda mahkeme ile üç ay için Enunınt'a sürüldü.Meşrutiyet·in ilanı üzerine Erzincam Müftülü~'ne atandı.i:

1908-1912 yıllan arasındaki Osmanlı Meb'usan Meclisi'nde Enincan Milletvekili olarak bulundu ve 8 Ağustos i 9 i 8'den itibaren Enincan Müftülü~ görevini yürütürken, memleketin içinde bulundu~ kötü şartlan doğru yorumlayarak

4 Cevat DURSUNoGLU, Milli Mücadelede Eızurwn, Ankara, 1946, s. 110; KIRZIoGLU,

Bütüntlyle Erzunun Kongresi, s.223

5 Mahmut GOLoGLU, Sivas Kongresi, Ankara, 1969, s.69

6 Kemal ATATüRK, Nutuk L Milli Egitim Basımevi, İstanbul, 1982, s.83

7 GOLoGLU, Sivas Kongresi, s.69; Anadolu ve Rumeli'de GerçekleştirilenUlusal ve Yerel

Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası, Cilt ı, Ankara, 1993, s.59

8 lBMM Arşivi, Dosya No: i 55; ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi,

m,

s.377

9 Şeyh Hacı Ahmed Fev.li Efendi'nin torunu önder BAYSOY Beyefendi'nin özel

kütüphanesinden alınan dökümandan edinilen bilgilerdir, KIRZJoGLU, Bütünüyle

Erzurwn Kongresi, C.m, s.223; ÇOKER, Türk parlamento Tarihi, m, s.377; Hikmet

DEN1ZLt,

Sivas Kongresi Delegeleri ve Heyet-i Temsiliye Üyeleri, Ankara, 1996, s.121­ 122

LO TBMM Arşivi, Dosya No: 154

II KlRZloGLU, Btltüntlyle Erzurum Kongresi,

c.m,

s.223

Erzincan'da Milli Mücadele'nin meşalesini yakarak, Erzican Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin başkan1ı~m da bir süre sürdürmÜŞtÜr.

Milli Mücadele'nin amaç ve hedefleri hakkında Ankara Müftülü~ce hazırlayan fetvayı onaylayarak yöresinde çalışmalarda bulunmuştur. 13

l.Dönem Erzincan Milletvekili olarak görev yapan Osman Fevzi Efendi, Evkaf, İrşad ve Bütçe Komisyonlannda çalışt1. 14 Koçkiri ayaklanması sırasında halkı aydınlatmak göreviyle bir SÜre izinli olarak Meclis'den aynldı. 15 Milletvekil1i~ sona erince Erzincan'a dönerek müftülük görevini 26 Mayıs 1926 tarihine kadar devam ettirdi.16 27 Aralık 1939'daki Erzincan Depremi'nde vefat eden Osman Fevzi Efendi, evli olup altı çocuk babasıdır. Mezan Erzincan'ın Terzi Baba Türbesi yanındadır. 17

J.Piiıümür (Kuzucan) Kazası:

Abbas Necati Efendi (Karadayı)

1868 (1284)'de Pülümür'de do~dıı. Aslı Malatya'daki İzoli Oyına~'ndn gelen bir ailedendir. Babası 1877'de Pilevne'de Gazi Osman Paşa'mn yamnda çavuş mtbesi alan "Savuroğullan"ndan Hüseyin Efendi'dir. Babası Pülümür'ün köklü ailelerinden biri olduğu için oturduklan mahalleye "Hüseyin Çavuş" mahallesi denilmektedir.

Abbas Necati Efendi, Rüşdiye mezunu olup; Hozat'da Tahrirat Katipli~, Kemah'da polis memurluğu, Erzincan'da da

uzun

süre komiserlik görevlerinde bulunmuştur.1914 yılında emekliye aynhnca Pülümür'e dönerek ticaret1e utraşnuştır. Erzurum Kongresi'ne Pülümür mütnessili olarak katılnuş, 1925 sonbahannda toptancıdan mal almak üzere Trabzon'dan İstanbul'a giderken lıastalamr ve Zonguldak'da vefat eder.Mezan Zonguldak şehir kabristanlı~ndadır. Evli ve beş çocuk babasıdır.LS

4. Refahiye Kazası: Talıa Kemal(eddin) Efendi

Telgraf memurluğundan emekli, çiftçi.

Tal'atBey

13 ÇOKER, TOrk Parlamento Tarihi,

m,

5.383

14 TBMM I. Dönem Azasının Tercilrne-İ Hal Kıigıdı, 154

15 ÇOKER, TOrk Parlamento Tarihi,

m,

5.383

16 Diyanet İşleri Başkanlıgı Arşivi, Dosya No: 75

i ~ Halen hayatta olan Osman Fevzi'nin ogıu Ahmet Topçu Bey'den alınan bilgidir.

IS Abbas Necati Efendi'nin torunu Sabri KARADAYI Bey'den alınan bilgilerdir, PülÜ1Dtlr KaymakamIıgı'ndan edinilen bilgilerdir, KIRZIoGLU, Büti1nüyle Erzurum Kongresi,

Bu zatlar hakkında esaslı bilgi edinilememiştir. ı 9

l'rlüftü Şevki Efendi (furtbaşı)

1880 (i 926)'dc Refahiye 'de doğdu. Medrese tahsilinden sonra uzun sürc Kuruçay "c Refahiye'de müftülük görevini yiirütürken halkın irşadı halkın irşadı ile uğraşmıştır. Milli Mücadele fıkrinin bölgede olgunlaşmasım sağlamak maksadıyla camii kürsülerinde etkili vaazlarda bulunan Müftü ŞeYk:i Efendi, bir süre de Adileevaz sulh hakimliği göre\inde de bulunmu.ştur.~o Erzurum Kongresi' ne. Kuruçay mümcssili olarak katılmış:ı "e Kongre başkanlığına çeşitli konularda venniş olduğu dilckçelcrlc Mustafa Kemal Paşa' mn dikkatini çekmiş, o günden sonra da ilişkileri de"a:n etmiştir. Bulunduğu bölgede Anadolu'daki gelişmeleri duydukça milli gayeye hizmet nol...'1asında köy köy. kaza kaza gezerek., hür ve müstakil yaşama idealine ka\uşmanın ancak düşmanın "atan topraklanndan çıkanlmasıyla sağlanacağını sohbetleriyle halka anlatmıştır.Özellikle Kuruçay ve Refahiye bölgelerindc yaptığı bu sohbet toplantılanmn sonucunda kısa zamanda Müdiifaa-i Hukuk teşkilatlan kurulmuş, işgaller ve mezalimler karşısında çektikleri pratesto telgraflanyla seslerini duyurmuşlardır.:: Ali Rıza Paşa Hükümeti'nin istifasına tepki olarak 5 Mart 1336

tarihinde Kuruçay'dan gönderilen:3 _telgrafuı

da imzası bulunan Müftü ŞeYki Efendi'nin bu çalışmalanndan dolayı Mustafa Kemal Paşa tarafından da şu telgrafla taltif edilmiştir:

"Kuruçay Jfü/tüsü Şevki EJendi :ve

Devamlı ve laymetdar hidamat ve mesaii vataniyenize mütttili oldum, Husiisat-ı

mezkura ve zatı {ilinize karşı beslediği hüsn ü \'Ohdeti tezyid emıiştir..\Juhtacı

19 KIRZIoGLU, Bütünüyle Erzurum Kongresi,

c.m,

5.224; Refahiye Uçernizin Kaymakamlık ve Belediye Başkanlığı neıdinde yaptığımız araştınnalardan bir netice alınamamıştır.

:0 Bu bilgiler Milllü Şevki Efendi'nin oğlu Dursun YURTBAşı Bey'den alındı. :1 KIRZIoGLU, Bütünüyle Erzurum Kongresi,

c.m"

5.224

22 Mehmet ŞAHİNGÖZ, İzmir, Maraş Ye İstanbul'un İşgali Üzerine Yapılan Pro-testo Ye Kitingler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1986, sAl2

tenvir olan ahalinin irşadları husUsunda mesaii ali/erinin bulunulmasını rica ederim.

Büvük Mil/et Meclisi Reisi . }.fustafa Kemal"24

Emekli olduktan sonra 1934 yılında Adliye Velcileti'den avukatlık ruhsatnamesini alarak Refahiye ilçesi'nde avukatlık mesle~ni sürdürmüştür.

Kadı Şevki Efendi diye amlan bu büyüğünıüze "Yurtbaşı" soyadım Mustafa Kemal Atatürk vermiştir. ıı Nisan 1949 tarihinde vefat eden Kadı Şevki Efendi'nin mezan Refahiye ilçemizin Günyüzü Köyü kabristanlığında bulunmaktadır. 25

Kadı Şevki Efendi'nin Kabri

24 Bu te\grafmetnini ogıu Dursun YURTBAŞI'dan alelık.

25 Bu bilgi ve belgeler Kadı Şevki Efendi'nin halen hayatta olan ogıu Dursun YURlBAŞI Bey'in özel arşivinden alındı.