• Sonuç bulunamadı

Dede Korkut Ouznameleri erevesinde Epik Zamanla Epik Mekann Birlii

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Dede Korkut Ouznameleri erevesinde Epik Zamanla Epik Mekann Birlii"

Copied!
8
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

tol klor/edebiyat

halkbilim- iletişim.antropoloji • müzikoloji • tarih. edebiyat

Üç AYLII< I<ÜLTÜR DERGiSi ISSN 1300-7491

cn.r

iX SAYı: XXXIII 2003/ 3 Sahibi:

UEM

ULUSLARARASI Eğitim-Öğretim, 8asın-YayınLtd. Şti. GenelYayın Yönetmeni:Metin Turan

Sorumlu Yaz/işleriMüdürü: Dr. Faruk Güçlü AkademikDanışmave Hakem Kurulu

Prof. Dr. llhenBaşgöz (100. Yi!Üniversitesi)

Prof. Dr. Hasan Özdemir (AnKara Üniversitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. KurtuluşKayall(Ankara Üniversitesi)

Prof. Dr.MulıanBali (Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Fuat Bozkurt (AI(deniz Unvcrsitesi) Prof. Dr. i1han Tomanbay (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. MetinKaradağ(Dokuz Eyfiif Üniversitesi)

Prof. Dr.HaştrnKarpuz (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Ensar Aslan (Dicle Üniversitesi) Prof.Dr. ismail Öztürk (Dokuz Eylül Üniversitesi)

Prof. Dr. NuranElmacı(Dicle üniversitesi)

Prof. Dr. Ali Osman Öztürk (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof. Dr. Asker I<artan (Ankara Üniversitesi)

Prof. Dr. GülsürıParlar (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet Ölmez(YıfdızTelmik Üniversitesi)

Doç. Dr. TülayUğuzman(Gazi Üniversitesi)

Doç. Dr. Ata Atun(Yakın DoğuÜniversitesi)

Doç. Dr. Erman Artun (çukurove Üniversitesi) Doç. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. ÖzkulÇobanoğlu(Hacettepe Üniversitesi)

Doç. Dr. EsmaŞimşek (FıratÜniversitesi)

Yrd. Doç. Dr. MehmetYardımcı(Dokuz Eylül Üniversitesi)

Yrd. Doç. Dr. MuhsineHelimoğluYavuz (Mimar Sinan Üııiversitesi)

Yrd. Doç. Dr. SemaSandakı(Tra/(ya Üniversitesi)

Yrd. Doç. Dr. NecmiAkyalçın(ÇanakkaleOrısekizMart Üniversitesi)

Dr.ŞükrüGünbulut Yönetim Yeri veYazışrnaAdresi

Hatay Sokak9/'9, 06410Kızılay-AnkaraTel:(312)42539 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail:folkloredebiyat@superonliııe.com

AboneKo,ulları

Yurtiçi YIII,k (Postalama ücreti dahil): 60.000.000.-TL

(Öğrenciveöğretimüyelerine %50 indirimlidir.)

Avrupa IçinSayısı:20 DM YıllıkAbone Bedeli: 80EURO

Amerika IçinSayısı:25$ YıllıkAboneBedeli: 100$

Abone bedelinin Metin Turanadına104233 nurnareh posta çekihesabınaya da HalkBankası Meşrutiyet Şubesi'ndeki15528 numara" hesabayatırtlarak.dekonturıadresimize ni\nc1erilmesi qereklidir. (Abonelerimizyıliçindeki fiyatartışlarındanetkilenmezler.)

(2)

DEDE KORKUT OGUZNAMELERI

ÇERÇEVESINDE

EPIK ZAMANLA EPIK

MEKANıN

BIRLIGI

Fuzuli

Bayar

Hronotop Teorisi ve Türk Destan Metni

D

·.

estan metninde milli ruhun sembolüne dönüşmüşolan zaman ve me]

'. kavramları şimdiye kadar hem ayrı ayrı destan hem de genelolarak Tı

_.. ' •./ destanları için her yönüyle biraraştırmakonusu olmamıştır.Oysa destaı (genelde halkedebiyatının) anlaşılmasıhususunda, türün ve destansanatınınort, çıkarılmasındazaman-mekan kategorisinin önemi tasavvuredildiğindendaha büy tür. Genelolarak hem olaylarınhem de bu olaylarıyöneten kahramanınvedüşrr tarafınıniyi bilinmesindezamanınve rnekanın rolü esastır, denilebilir. Bu nedenle Oğuzların zamanla ve rnekarıla alakası. zaman ve rnekarı içinde mevcutluklarıDE Korkutdestanlarımetnindearaştırılmaya başlandı.

. Kitab-ı Dede Korkut Destanları'nın poetikasındazaman-mekan birliği (Bahtir tabirince hronotop) tahkiye şeklini, üslCıbunuve konu-eser yapısını açma hususur önemli bir roloynar. Hronotop teorisine göre metnin zamanı daralabildiği ~ genişleyede bilir,kısaltıldığıgibiaçılada bilir. Mekan da toparlanarakzamanın akış uydurulur.' Zaman-mekanbirliğimetninkurulmasındaasılfonksiyonel unsur gibigı çarpar. Dede Korkutboylarındakiher bir hadise bu veya diğermekanda (mitolojik-e] kendinehas-yabancı,fantastik-real) bu veyadiğerzamanda (mitik-epik, umumi-husı retrospektif-introspektif-perspektif, tarihe kadarki ve tarihi) gerçekleşir.Konu, büı durumlarda zaman-mekanbirliğiüzerindeteşekküleder. Bir sözle destanınhronoto onun yapısının kompozisyonunda kuruculuk foksiyonunu kendi üzerine almış ol Hatta bedii edebiyatın yapısındazaman tahlili, edebiyatın kendi yapısını anlam. yardım eder.' Ayrıca mitopoetik ananede zaman-mekan birliği sadece hadisele cereyanettiğipasif fondeğil, kahramanlarınaktifşekilde davranışını muayyenleşti bir kategoridir.'

Epik Zaman-Epik Mekan 8irli{Ji

Dede Korkut Destanlarıuzun birşekillenmemerhalesi geçirdiğinden,orada kat * Prof. Dr. Gaziantep Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili veEdebiyatıBölümü

1 Bahtin M.M.VoprosıLiteratuniEstetiki: IsledovaniyaRaznıhl.et, Moskova, 197Z, s.234

2 Gureviç A.Ya. "Prostranstvenno-Vrernennov "Kontinium" "Pesni oNibelungalı",TraditsivavIstori Kult Moskova, 1978, s.113

(3)

,etrospektif (Geriye Dönük) ve Perspektif (Ileriye Dönük) ZamanAnlayışı

ede Korkut Kitabı'ndatasvir olunan hadiseler zamanı takdim edilen hadisele anına,yani destanın oluşma zamanınanisbeten retrospektifdir (geçmişeyönelif yani ol zaman doğalolarak ozanın zamanınından daha önce gerçekleşmişti ,canın şekillendiğizamana gelince, bunun metinle o kadar da ilişkisi olmadığı içi ~ ıaman

ve

mekan anlayışının dışında kaldığından) burada ondan bahsedilrneve :tır,Ancak, her boyun sonunda Dede Korkut'unşusözleri ilemüşahideolunan hay

,sıperspektif(geleceğeyönelik)zamandır:

"Yörn

vireyim hanum: Karlu kara tağlarun yıkılmasun,kölgelüçe kaba ağacu Ilrnesün, kamın akan görklü suyun kurımasun,kadirTanrıseni namerde rnuhts , sün, çapar-iken ağ boz atun büdrimesün, çalışanda kara polat öz kılıcu ,,' ilmesün, dürtişür-ikanala gönderün uvanmasun, ağ sakallu baban yiri uçms

lsun, ağ pürçeklü anan yiri behiştolsun, ahırsonu aru imandan ayurmasun, ami Iyenler dizar görsün, ağ alnunda biş kelime du'a kıldukkabulolsun, Allah vire mudun üzilmesün, yığışdursun dürişdürsün günahunuZl adı görklü Muhamme

ustafa yüzi suyına bağışlasunhanum hey."

c,Kitab-ı Dede Korkut metninin zamanı denildiği gibi retrospektiftir. Buna dikk:

,~meyerekonun alt katındaperspektif zaman anlamıyatar. Ozansöylediği.tasvir etti,

,'lliı zamanları açısındanokuma) poetikmekanı

ve

zamanımetnin karakt.erine uygun

.

Ylıçakendine özgü,yaratıcılıkkanunun özelliğineuygunşekilde, asaserı ıçelemanlar

1'lıı~~'yoluYlaşerheder. Poetikada.başlı~~.şartsinkron ok.u.ınanın oncelıkte olmasıdır ".ş,!<orkut Kitabı'nınzaman-mekanbırlıgıbu şartlar dahılınde araştırılmalıdır.

ede Korkut Oğuznameleri'nde zamanın batıni görünüşününzahiri takdimi, ayn de.mekanıniç varlığı ile dışınıntasviri bir uyumteşkileder. Zaman-mekan birliğ 'a zaman-mekansonsuzluğuile karakterize edilir. Zaman kategorisinde epik hadis

ve

tiplerin uydurma

veya

havalde mevcut olan (ancak real coğrafi postulan

'~an) dünyada gerçekleşmesimetnin poetik yapısında başlıca unsur gibi dikkat

r,;

Bu durumda metinde iki farklızaman müşahideedilir:

asvir edilen hadise

ve

gerçek zaman

etne hadiselerin

ve

gerçekliklerintaşındığızaman

haaçıksöylemek gerekirse, Dede Korkutboylarındahadiselerinsıralanma

ve

nmanınverilmesi (yani fabuia-rnotlf)zamanımevcuttur. Herhalde tahkiyezamanı

'e

edilen zamandan farklıdır. Başka şekilde ifade edecek olursak, takdim ediler elerzamanıtasvir olunan hadiselerzamanıile bir tutulamaz.Ayrıcaher birmetiı ede Korkutboylarındadazamanın üçlü keyfiyete malikolduğugöz önünde tutul

ır.Bir taraftan tahkiyedeozanın yaşadığı,kutsal değerlerinbozulmaya başladığ

'amanıhadiselerin cereyanettiğizamana karşı,yani Oğuzların altunçağ denileı Illekarşıkonutursa.diğertaraftan ozanın zamanıda bugünkü zamanakarşıkonu . ani tahkiye zamanı

ve

destanın metin zamanı arasındaki ilişkilergöz önündı " durulur. Ayrıcaboylarda şimdiki ile geçmiş arasında geçiş rolünü oynayan bi ,'zamanı da mevcuttur. Bu durumda Dede Korkut Kitabı'nda zamanınüç tipi ii,

.itaşmış oluruz. B. Putilov da, umumiyetle epik eserde zamanın üç tipini göster

ir:

".

-Tahkivezamanı,yahut epik zaman

. -Konuzamanı,yahut hadiselerzamanı Destanın şekillendiğizaman'

Epik Zaman-MekanKavramınınÖzellikleri

Metninmekanıyatay

ve

dikeyşekillerde şerhemaruz kalabilir. Metninokunuşunda diahroniya (yani tarihilik) dominant roloynadığındanmekan

ve

aynı şekilde zaman anlayışıda tarihi zaman ve mekan çerçevesi üzerine getirilir. Bu durumdaşerhmetnin d~şın~ doğru yönelmişoluyor. (Şunu da belirtelim ki, Dede Korkut boyları asıında,

şımdıye

kadar bu

şekilde araştırı/mıştır.)

Diahron okumada

(dışa doğru yönelmiş şerh)

3 Toporov V.N. Poetika Dostoevskogo iArhaiçnıye Shemı Mifologiçeskoğo Mışleniya, ProblemıPoetiki i Istori

4'Lltera~urı,Saransk, 1973, s.96 .. . '

Felsefızaman ve mekananlayışı hakkındabak. Molçanov YU.B.ÇetıraKontseptsi Vremeni vFilosofıiFızıke,

Moskova, 1977 '

~'~l'lOlI~'«««-:_~o!>~_ _oIo:o.~~~:.:«,:«>:o:~ J()D -=v=u~~..:«-:.~-»:.:.y<_"""':l'«~'~~~'J«M.:-:~"("'~'_:-:.o'~~.'

masal

za~~~. v.e mekanının

da

özelliğini)

inkar etmeden,

destarıda. esaserı,

epik

~ama~::~

~e~a.n ?ırlıgının dominant durumdaolduğunusöylemek gerekir. Epik zaman-mekan'; b~rI~~~ ?ır t~~aftantarihi istikametli, geri dönmez, real niteliğesahip tarihizaman-mekan.~

b.ırlıgı ıle dıgertaraftan hayali alem, üç bölümü olan dünya, geri dönerlilik, kendi çevrec"

sı etr.afındadevretme gibi özelliklere sahip mitolojik hronotop kategorisiarasında,orta-:' da bır yı:,rtutar. Epi~ zama~-mekan anlayışı, zamanıngeri donrnezliqi, mekanın kay~: bolmazlıgı hakkındakı felsefızaman-mekan kategorisinden defarklıdır.'.

Her halde

Kitab-ı

Dede Korkut'ta zaman-mekan

birliği

ne mitoloji ne de

tarih'i:~

gerçeklik değerleriylegörünür. Böyle olsaydı, birçok olgu, mesela savaşlar, onların

m~ydana geli~i,

hadiselerin

gidişi, b~

hadiselere hami

ruhların

müdahalesi,

kafir-Oğuzt1'

~u.nasebetlerı, hastalık, vaşlanrna.olme

vs.

ya fiziki gerçeklik ya da hayal, uydurma0

gıbı kavranılmalıydı.Epik hadise olan Dede Korkut boylarındaise ozanın maksadı o" zamanda (destanda ol zaman

ve

ol mekan)

ve

o mekanda (hatta bu mekancoğrafi böl~; gelerle üst üste

düşse

de)

kalın Oğuz

beylerinin

yaşamını,

bu dünyada gördükleri

işleri,f:·

kahramanlıkıarını,adet

ve

ananelerini, ritüel-mitoloji merasimlerini gelecek nesillere" manevi tarih,hafıza kitabıgibi göstermektedir. Zaman

ve

mekanın Oğuz kavramı, OğUi~ yaşamı ile bağlantıları, özellikleri Dede Korkut Kitabı'nda bütün yönleri ile;",. korunmuştur. Göçebe devletanlayışı

ve

bu devletin sınırları,hükümdar halk ilişkileri, ~ kutsal karakterli etpayı, oturma

ve

zaman içinde inanç, mekan içinde barış,hronotop-:· ta h~reketlilik belirgin şekildegörülmektedir. Bütün bunlar, Oğuzlarınferdi zaman

ve ':

~ekan anlayışlarından milli hronotop teorisinin oluşturulmasınakadar geçtikleri uzun'·,.. bıryolun Dede Korkut metninde sanatsal takdimidir. Kitab-ıDede Korkut'ta anlatılane zaman-mekanbirliği Oğuzlarınhronotopudur.Oğuzlarbu zamanı

ve

mekanıistedikleri,i; .gi.bi

~eğiş~ir.miş,

yani istek

ve

arzularına

uygun bir

şekle sokmuşlardır.

Bu nedenle de:, herbır tarıhı anlayış

ve

olay somut tarih değildir,ancak tarihi birdeğeresahiptir. :'

Atlı

göçebe

Oğuzlarının

tarihi zaman,

coğrafi

bölgeler, etnoslar

hakkında verdiği'.>

bilgi,

destanlaşarak

sembolik

işaretler taşıyan

zaman-mekan

birliğine

çevrilir. Bu

:~'::~

bakımdan Dede Korkut Kitabı'ndatarihi zaman

ve

bu zamanla uyuşanher hangi bir';

coğrafiisim aramak doğr.u değildir. Umumi/eşmiştarihi zaman

ve

mekan (mesela.s Göktürk ordusunun ardından Oğuzların batıya yürüyüşleri; 4.-5. yüz yıllarda;

Bayındırların

Gökçe Göl ile Van Gölü

arasında yerleşerek

Gürcü

çarları

ile

savaşları;

93'

asırda Sır-Derya havzasının bir kısmında başkenti Yengikent olan Oğuz Yabgu§. Devletinin kurulması; Elhaniler devrinde Oğuzeuluk hareketinin genişlemesi;:".. Akkoyunlu-Trabzon münasebetleri

vs.

bunlarlabağlı coğrafiadlar)destarıda artık bedii':~ estetik kategoridir

ve

hiçbir

şekilde

kesin tarih

ve

coğrafya

gibi kabul edilmemelidir.Ç' Zaman

ve

mekan kategorisinin epiklik derecesini ortayaçıkartmak,metninokunuş

ve';'

şerhinin yardımı ile mümkündür. Aslında Dede Korkut boylarının okunuşu metnin

(4)

IlaUI~vIOII IOLıu~tJ0""11 t J I U I I U U 10' " 1 H-JI ''''', 1" '"1.. iO.' u " .

geriye dönmez. Ancak ozan hadiseleri Oğuzların geleceğine doğru yönelttiğinden (Çünkü kavmingeleceğinden korkmaktadır.)perspektif zaman (gelecek zaman) metinde mantıkiolarak görünür. Ancak kitapta boylar kronolojik sıraile dizilmediğinden hadis-eler konu zamanına mal edilmemiştir. Buna bakmayarak zamanın dUI'ağl yoktur. Zamanın durması, dıştaki durağanlığıkonu zamanının te nafusu değildir. Hadiseler Oğuz makromekanında gerçekleştiğinden, başlangıçhadisesinin zamanısona kadar devam ettirilir. Oğuz makromekanı ayrı ayrı mjkrrırnakanlardan- Kazan Han'ınyurdu, Baybura'nınili, Banuçiçek'in yurdu, Bükdüz Emen'in mekanı,Alp Aruz'unyaşadığıyer vs. - teşkilolunmuştur. Bu yurtlar makromekanda aynı şartlardadırlar.Bunun aksine kafirlerinmekanıbütünlükten uzak kaotik bir görüntüoluşturmaktadır.Oğuz mekanıbir bütünlükyarattığıgibi, zamanda da ara yoktur. Hadiseler bir mikromekandan diğerine geçer, zaman bütünlüğü oluşur.Ozan hadiseleri kaldığıyerden başlatmakla zamanda-ki araboşluğunu gidermişolur.

Dede Korkut Kitabı'nda epik zamarı ve mekan münasebeti ozanın tahkiye zamanında gerçekleşir.Bu durumda mekan, konu zamanının karakterinde gah uzanır gah kısalır. Bu keyfiyet, mekanı, zamana bağlı bir duruma getirir, diğertaraftan da zaman,mekanınbir bölümü rolünde ortayaçıkar.Zamanlamekanınbu görünenalakası hronotop, yani zaman-mekanunsurlarının birleşmesi şeklindekendini gösterir. (Bahtin,

1972;Bahtin, 1986;Bahtin, 1990;Ahundov, 1982 v.s.) Genelde zamanın dinamikliği rnekanla bağlıdır. Bu durum, zaman-mekan birliğinde bu iki anlayışı bir birinden ayırmayaolanaktanımaz. Zamanınrnekanla bağlı olmasına örnek olarak,Oğuz eren-lerinin tutsaklığını, uykularını, yaralanmalarını göstermek mümkündür. Mekanın değişmesiile Oğuzlar başka bir alemedüşerlerve zamanın kendi hareketi mekanın değişmesiilebaşlar. Hadiseler süratle ileriyedoğrugider, kahraman pasif durumdan aktif duruma geçer vs. Şunu da belirtelim ki, destan zamanının durağanlığı veya dinamikliği hadiselerin yerdeğiştirmesine bağlıdır.Her durumdazamanııı dinanıikliği, yani aktifleşmesi kahramanınhareketi ile başlar.' S.Neklyudov kahramanınstatik ve dinamik zaman-mekan kategorisinde durumunuşöyle gruplaştırmıştır:

1. Ilkkahramanlıkgösterisine kadar kahraman mekanda hareketsizdir. zamanda ise harekettedir. (Kitab-ı Dede Korkut'da Boğaç'ın on beş yaşına kadarki durumu buna örnek olabilir.)

2. ilk kahramanlıkgösterisinden sonra o, mekanda harekettedir, zamanda hareket-sizdir, yani yaş bakımındankahraman hiçbirdeğişikliğe uğramaz.(Mesela, Beyrek ilk kahraman/ıktan sonra, bir mekandan diğerine geçer, avlanır, Banuçiçek'in yurduna gelir vs. ancak genç olarakkalır.)

3. Mekanda hareketsiz olan kahraman zamandadeğişir,harekettedir. (Beyrek'in ata-anasının yurtlarından çıkrnarnalan, ancak ağlamaktan gözl"erinin kör olması, yaşlan­ maları.)

4. Kahramanın uzak mekana götürülmesinde regressiv zaman (geriye dönüş zamanı)keyfiyetieri görülür. Yani kahraman gençleşebilir,önceki gücünü tekrar kazan-abilir vs. (Bu durum Dede Korkutboylarındayoktur.)'

Verilen örneklerden de anlaşıldığı gibi Neklyudov'un sınıflandırmasıDede Korkut Oğuz-nameleriiçinkısmenkabul edilebilir.

5 PutilovB.N. Geroiçeskiy Eposi Devstvuetnost. l.eninqrad, 1987.5.33

IYltlIU"1IJ1DuıurırntllllVI'z.arrıama ıvıurıaseoeu

Dede Korkut metninde mekaniç-dış,merkez ve periferiya, kutsal ve profan gibi i zıtlıklar halindedir. Mekanda semiotik değer kazananlar birinci kısımda olanlar, Oğuzlariçte, merkezde ve kutsal mekandayerleşmişlerdir;aksine kMirlerdışta,pro mekanda, periferiyalardadırlar. iç-dış zıtlığındabirinci tarafdestancıyagöre Oğuzl atfedilmiştir.Yani hak, adalet,doğruluk,nizam birincitaraftadır. Zamarıher iki rnek da aynı anda hareket etmez. Mekanın birinde hareket dinarnikse, diğerinde dura~ vaziyettedir. Ozan düzensiz hareketten kaçmak için zamanı ayrı ayrı kesiklı bölmüştür.Ancak katirmekanındaki durağanlığınözünde deOğuz mekanıiçin bir ko hissedilmektedir. Kafirmekanıve zamanı her anaktifleşebilir. Bu aktifleşmeye sel: kahramanların yer değiştirmesidir. Oğuzerenlerinin başınane gelirse periferiyalar dışta gelir. Kahraman sanki kutsal mekanda güvendedir, tehlike ile karşı karş değildir.Bu tehlikesizlik profan mekanda hiçe iner. Mukavemetkırılır.NitekimOğuz' sayılı yiğitlerindenolan KazılıkKoca Düzmürd Kalesi'ndeArşın oğluDirek Tekur'a E düşer.Onunkarşısındagüçsüz kalır:

"Karn Gan oğlu Han Bayınduryirinden turmış-idi.Kara yirin üzerine ağ ban i' dikmiş-idi.Ala sayvan gök yüzine aşanmış-idi.Bin yirde ipekhalıçası döşenmiş-idi O'ğuz Taş Oğuzbigleri sohbetedirilmiş-idi.Yime içme idi.

KazılıkKoca dirler-idi birkişivar-idi. BayındurHanun veziri idi. Şarabunitisi başı çıkdı.Kaba dizi üzerinde çökdi, BayındırHandanakındiledi.BayındurHan desturviı Nireye diler-isen var didi.

KazılıkKocaiş görmiş işeyarar adam idi. Yararkocaların yanınacem eyledi, yad yarağı-y-Ia yola girdi. Çoktağlardere depe kiçti. Günlerde bir gün DüzmürdKal'ası geldi. Kara Denizkenarındaidi. Ana irübenkendılar.

OL kal'anun bir teküri var idi. Adına Arşun oğlu Direk Tekür dirler-idi. OL kafir altmış arşunkameti var-idi.Altmışbatman gürz salar-idi.katı möhkem yay çeker-i KazılıkKoca kal'aya yetdüginleyin cengebaşladı.Pes ol tekür karadantaşra çıkdı, mı dana girdi er diledi. KazılıkKoca anı gördüginleyin yil kibi yetdi, yi/im kibi yapış Kafirün ensesine bir kılıç urdı,zerre kadar kesdüremedi. Nevbet kafire degdi. OL altn batman gürz-ileKazılıkKocaya depere tutupçaldı.Yalan dürıva başınataroldı,düd kibi kanşorladı.:"

Zaman-MekanKavramınınBiz ve Bizden OlmayanlarZıtlığı Doğrultusunda Idealleştirilmesi

Kitab-ıDede Korkut'ta tasvir edilen dünya tabii ki, epik dünyadır.Onu hldronim! le (çayadları). oyronimlerle (orman adları), toponimlerle (yer adları) karıştırmam gerekir. Oğuz ili coğrafi bakımdan bütün benzer, yakın tarafları ile beraber ozar düşüncesindecanlanan epik mekandır.Bu epikmekanınreal veaynı adı taşıyan coğr yerlerden prensip itibariylefarklı olduğuher zaman göz önündebulundurulmalıdır.ı­ ikisini deaynı şartlardakabul etmek,aynileştirmek,destan bilgisini, onun dahili düze ni, özelliğini ve kendine has yapısını dikkate almamak demektir. Epik mantıka zıt olsa, epikyaratıcılıkiçin karakteristik olan zaman-mekanbirliğireal dünya, fiziki zam bütünlüğüilebağlıdırve birinin öbürüne geçmesi mümkündür.Ayrıca e1estanın başlı özelliklerinden biridir.Destanısöyleme sürecindeozanınreal dünyaya mahsus çizgil epik mekana getirmesi, ep ikmekanıgerçek alemin zaman ölçüleri ilezenginleştirille

6 lihaçev O.S.Izbrannıye Rabotı,c.I, Moskova, 1987,5.516-517 . . 7 Neklyudoy S.Yu. "Statiçeskiye iOlrıamiçeskiyeNaçala v Prostranstvenno-VremennoyOrganıza!s.

(5)

.... , ... ~... 7' ...j.... '• • • . . . . l.U..ıUWVUIIUllltUUI Ç O I 111ı::;"C1l1 \,t:':VI~:)IIIJ t::iJlt\ 111t't\dll Ile::;dUllld

genişletmesi,genelde epikyaratıcılığahas kanuna uygunluktur. Buna dikkat etmeksizin epik mekan ve zaman en azından real dünya ile aynı değildir diyebiliriz, çünkü epik dünya onu tasvir eden ozanınvedestanıdinleyenlerinyaşadıklarıalemden ve zaman-dan ayrı, farklı ve uzaktır. Ayrıca ikincilerden muhtelif epik mesafelerle ayrılmıştır. Ozanınsözettiği dünya, Oğuzların kahramanlıkladolu, sembolik anlam içeren gerçek-likle uydurmanın, doğruile hayali olanın, sıradanile fevkaladenin beraberolduğubir alemdir.

. Her halde Oğuz ili, onun serhatleri doğruluktan,gerçeklikten o kadar da uzak değildir.Hatta bugün bile Dede KorkutKitabı'nda adlarıgeçen yeradları doğuAnadolu ve Azerbaycan'da yaşamaktadır.Ancak kafii' dünyası coğrafi adlarının somutluğuna bakmaksızın Oğuzilineyabancıvedüşmandır. Ayrıcakafirlerin yaşadıklarıyerin ölçü-leri bir birinin aynıdır,sanki tek birmekanınçokvaryantlı şeklidir. Böyle bir zaman ve mekan birliğinde_Oğuz kahramanları bahtın,kaderin, kısmetin elinde, Bahtin'in dediği gibi. pasifdeğildir!Zaman ve mekan kahramanlarınve tiplerin üzerinde zaman zaman h'akimse de zaman zaman da hakimdeğildir.Daha ziyade kahramanzamanınüzerinde hakimdir. Esir düşen kahramanlar oradan kurtulmak için beklemekle yetinmezler, düşmanla mücadele de ederler. Kazan Han kuyu da da, kafirlerin tabirince, onlara

rahatlık vermez (Ölülerine biner, ölülerinin yemeklerini yer). Kahramanın kafir mekanındatutsakolması,kafil'in korkusu ile müşahide-edilir. Ayrıca bututsaklık Oğuz erenlerini aktifliğe vöneltir. Kahramanlarınzamanda değişmeleri zamanın akıcılığı yahutdonukluğu, mekanın küçüklüğüyahutbüyüklüğü,mesafeninkısalığıyahut uzun-luğu kendi içinde bağımsızdır. Bu bağımsızlığın içinde kahraman hadiseleri değiştirmekte,kendi menfaatine çevirmekte serbesttir ve bu anlamda zaman ve mekan onun üzerinde hakimdeğildir. Oğuzerenlerininaktifliği,hronotopta belli bir görev ile hareket etmelerindedir. Bu görevdünyanın nizamınıkorumak, kafirleri hak dine davet etmek, kiliseleriyıkıpyerine mescit dikmek,doğruluğutekrar getirmektir.Kapalıdünya Oğuziline karşı çevrilmiştir. Oğuzlarınkaleleri dağıtmaları, surları yıkmalarıda kapalı dünyayı açmak amacını taşımaktadır. Oğuz dünya modelinin esasında zamanla mekanın özümleştirilmesi bulunduğundan hronotopun hadiselere uygunlaştırılması süreci kabarıkgörünür. BuOğuzların dünyayıkorumak görevini üzerlerinealmalarıile gerçekleşir.

. Epikşuur, Oğuz kahramanlarının karşısınaadalet, ideal, olgunluktabiatıylauyumlu bir alaka vs. gibi hareketlilik gerektiren ve Oğuz zaman ve mekanında gerçekleşen fonksiyonlar koyar. Bu manada Oğuz kahramanlık zamanı eski adalet, hakikat anlayışlarınınhala hakimolduğumitoloji,kısmende epik zaman-mekanbirliğidir.Tabii ki, tarihi zamana, real mekana geçit Dede Korkut Kitabı'nda hala başlamamıştır. Boylarda Oğuz kahramanlarınıntek başlarına çok sayıdaki düşmana üstün gelmeleri (mesela Kanturalı), en vahşi hayvanlardan da güçlü gösterilmeleri (Kanturalı'nın boğadan, aslandan. buğradan kuvvetli olması) mitolojik varlığa galip gelmeleri (Basat'ınTepegöz'ü öldürmesi) vs. aktlar tarihi zaman ve mekananlayışınındestanda realleşmediğiniispatlar.

Epik zaman-mekanbirliğiferdi ve kollektif özelliklere sahiptir.Kitab-ıDede Korkut'ta tasvir edilen Oğuz cemiyeti bunu tasdiklemektedir. Oğuzların kafirlerle dövüş sah-nelerini gösterenkısımlar,hepsindezamanınumumi,mekanınise ayniyetini, benzer-liğinibildirir. Bu tip kollektifdövüşsahnelerinde (2,3,4,11. bovlar.)" zaman hem kafi 1'-ler hem de Oğuzarenleri için sanki bir yere toplanmış ve süratle ileriye doğrugiden

naaıseıerıe aoıuaur.Kollektitdövüşsahnelerinde mekan özününküçüklüğü,dart seçilir. O,yalnız dövüşün gittiğiyerlesınırlanmıştır.Ozan bunuşöyledile getirmi "OL gün ciğerinde olan er yiğitlerbelurdi. OL gün namertler sapa yil' gözetd kıyamet savaş oldı,meydantolı baş oldı. Kıyamatunbir günialdı.Big nökerden,i bigdenayrıldı. Taş Oğuzbigleri ile Tundarsağadepdi.Cılasunyigitleri-y-ile Kara B sola depdi. Kazan kendü düpe depdi, Tekür ile Şökli Melike havalaoldı,bögürdi atdan yi resaldı,alça kanınyil' üzerine dökdi."ıı

Bu sahne de, zamanla mekanı birleştirerekmertle narnerdi. beyle nökeri s Çünkü kıyamet başlamıştır. Bu eshatolojik zamanozanın,geriye,geçmişe,binyıli sine dönüşüdür. Ozan, geçmiş zamanın dövüş sahnesini göstermekle retrosı zaman anlayışından istifade etmekte ise de, kıyameti hatırlamakla perspektif za gösterir ve meçhul geleceğiMüslüman Oğuzlarabir daha telkin eder. Toplu i yapılan savaş sahnelerinin tasvirinde ozan, klişelerden istifade ederek zamanın doğrultuda, aynı mekan dahilinde cereyanettiğinigösterir. .

Ferdilik ayrı ayrı Oğuz-name kahramanlarınınzaman-mekan yerleşmeleı görülmektedir. Ferdi dövüşlerde zaman-mekan birliği invariantın(ur-form) deği tesirini bağışlamaz.Mesela, Basat'ın Tepegöz'ü öldürdüğü savaş sahnesi (8. mitolojik zaman ve mekan doğrultusunda gerçekleşir.Bu keyfiyeti ile zaman-m birliği Kanturalı'nın(6. boy). bu sonuncu daYeğnek'in dövüşünü (7. boy) tasvir, sahnelerdefarklrlaşır.

Umumiyetle, Dede Korkut kahramanlarınıntasviri dinamik planda verilm Mesela, güzellik sadece donuk bir şekildetasvir edilmez, ayrıca ayrı ayrı hadise

bağlanır,hadiseler zincirinde takdim edilir.Klişeleşmiş (artık durağanzaman ve m karakteri almış)benzetmeler, bedii sıfatlaresasen, ozanın anlatımında konu akış verilir. Selcan Hanım'ın, Banuçiçek'in. Burla Harun'un güzelliği belirgin zama, mekan dahilinde realleşir. Hatta Düzmürd Kalesi'nin tekuru Arşın OğluDirek'in ta de belirgin bir sahne ile bağlanıl'. Bu anlamda Kitab-ı Dede Korkut boylarında güzelin isterseyiğidintasvir; olsun, dinamik planda takdim edilir.

Kutsal Zaman, Kutsal Mekan

Dede KorkutKitabı'ndazaman, kutsalzamandır.OL zamanda gerçekleşenhad vaktinin mekanıda sıradan bir yer değildir. Bu mekan kahramanlıkla dolu Oğuz lerinin mekanıdır. Oğuzerenlerinin hareketleri,davranışları, reaksiyonlarıol zam, yani ortaçağ ahlakının makbul saydığı, kabul ettiği, kıymet verdiği değerlerdir. sadece Oğuzların geçmişi değil, eşya ve hadiselerlu. münasebetlerin semiotik d kazandığıepik mekan-zamanbirliğidir. Oğuzlarınidealize edilmesi,doğruluğunkor cularıgibi gösterilmesi, aksine kafirlerindoğrulukilkelerinesadık kalmamaları,al normları, kahramanlık şartlarını bozmalarıol zamanın başlıca özelliğidir.Hakk, des da denildiği gibi yücelerden yüce Allah, Oğuzların tarafındadır.OL zamanın Oğu Tanrı dostları, hak adamları, adaletin savunucularıdır.Buna göre de yüce Tar övmeklekırkerin gücüne sahip olurlar (mesela, Begil oğluEmrenün Boyunda), yüz yıl ömür kazanırlar(mesela, Duha Koca oğlu Delü Dumrul Boyunda). O zam Oğuzlarının alkışı alkış (duası dua), kargışı kargıştır (bedduası bedduadır). Hakk T yalnız Oğuz erenlerinin veonların seçilmişi olan Dede Korkut'un gönlüne ilham e Oğuzların bu şekilde idealize edilmesi destanlarınpoetik yapısındaesas, zaruri marıdırve biz ve bizden olmayanzıtlığınındestanvarvanndır.

8 Ergin M. Dede KorkutKitabı,c.I, Ankara. 1997, s.19

(6)

... '"UUi ...t.J'""t.JI,"VII,"Uılll'Cıllıllllı IIO.3UInıcylll.:::t~t::'ıa"ıL Q I I I Q l I l l l dYdl\1I1D d y d luUyUIlUdl1

Korkut Ata dirler bir erkopdı."" cümlesi ilebaşlamasıoj zamanın ve mekanın ozanın hafızasında, şuurunda önemli, ideal, hayırlı olmasınıtemin eder. Bu tip bir başlangıç metinde kalan zaman ve mekan hadiseleri(ozanın şuurunda. avrıcaperspektif zaman) için bir hayır kaynağı, bir ideal cemiyet numunesidir. Ozan hadiselere kendi zamanından baktığıiçin ol zamanınve mekanın azarnetini. kutsallığınıgörebilir. Dede Korkut'un gaipten haber vermesi de artık kesinleşenzaman-mekan birliğinde gerçek-leşir.Tabii ki, buzamanınhemozanın yaşadığızamanla, hem de mekanla hiçbiralakası yoktur. Bu epik bilgi (yani Dede Korkut'un adındanverilen türlü türlü gaip haberleri) yalnız Kitab-ıDede Korkut metni için karakteristiktir. Çünkü ol zamanın kahramanlığı, ahlakr ile beraber,zamanın hikmetliliği,kavmin bilgini olmak dakutsalOğuz zamanında ve mekanında mevcuttur. Ondan başkasındane kahramanlık, ne ahlak ne gaipten haber vermek vardır. Metnin bu katında Oğuz tefekkürü, Türk dünya görüşü, İslam medeniyeti, Müslümanlık düşüncesi yer almaktadır ve bu sentezden dünyayı algılamanın Oğuzmodeli,Oğuzfelsefesioluşmuştur.

Dede KorkutOğuz-namelerindegörüldüğügibi,Oğuz'unol zamanımutlakgeçmiş veya yegane başarı ile sonuçlanan zaman değildir. Korkut Ata'nınol zamandan da

önceki,başlangıçzaman-mekan kategorisinde, bey erenlerin zaferlerinden bahsetmesi sembolik, felsefi anlamda başlangıcın daha şöhretli, daha azarnetli, daha mutlu olduğunu ispat eder. Zaman değişse de, Oğuzlar atalarının emanetini koruyarak zaman-mekan ölçüleri içinde yaşamlarınısürdürürler. Başarının,zaferin kaynağı da şüphesiz bu ilkliği yaşatmakla, kutsallığı korumakla mümkündür. Dede Korkut Kitabı'ndabu başlangıç zamanını gösteren birçok epik klişeler vardır. Bir gün, alan sabah vs. Oğuz zamanınbir günle, bir sabahlabaşlaması,birlerdenşekillenen sorısu­ zluğa, kutsallığa işarettir.

Dede KorkutKitabı'nda ozanınDede Korkutadından verdiğiyamlyumlardazamanın sonundan bir korku duyulmaktadır.Bu da eskatolojik zaman anlayışının destanda yerleşmiş olduğunungöstergesidir. Dede Korkut'un dilinden verilen "Ahır son uzu ölümlü dünya" cümlesi de aslında zamanın bitişini hatırlatmaktandaha çok Oğuzların ideal cemiyyetinin bir gün sona erme ihtimalinden doğan endişeyidile getirir. Ozan Oğuzların mahvolmasını zamanın ve mekanın yok olması gibi değerlendirdiğinden sonuncu boyda Oğuzların kardeş kırğınllğl işiniel öpmeklezamanınve mekanın ebe-dili{'ıine bağ/ar.

Bir uğur kaynağı olan ol zaman, mutlak idealdir. Bu ideallik seslerde, sözlerde. kelime gruplarında,cümlelerde, hareketlerde, davranışlarda,münasebetlerde ortaya çıkar. Kitab-ıDede Korkuna sesler, sözler, cümleler öyle bir şekilde kurulmuşturki, onlardan birini almak, başkasıylayer değiştirmek epik eserin yapısının bozulmasına, epikdünyanın dağılmasınasebep olur. Sözle unsurarasındaki bağlantıöyle bir seviy-eye ulaşmıştır ki, bu bağlılık hiyerarşik zaman-mekan birtiğinde kavranılır, değer kazanır, heyecanlıbir tesire sahip olur. OL zamanın dilinin, üstübunun yarı açık, yarı soyut,yarısomut,yarısembolik,yarıtarihl,yarıpolisemantik,yarımonosemantik,yarı kutsal, yarı profarı. yarı şiirli, yarı nesirli olması Oğuz dünyasınınmutlak gerçekliği şeklindetezahür eder. Dilin bu şekildetezahürüozanınol zamana mutlak kutsal zaman, Oğuz dünyasına ideal cemiyet gibi bakılmasındakendini gösterir. Ozanın korkusu Oğuzların geçmişi değil, geleceğidir.Bu korkununmantıkisonucu gibi Dede Korkut da:

10 Ergin M. Dede KorkutKitabı,c.l, Ankara, 1997 11 Ergin M. age, s.175

,,"UIII UIUI~UIII Ui~ t;1~11I~1

Dünya menüm diyenler Ecel aldıyir gizledi Fani dünya kime kaldı Gelimlü-gidimlü dünya Ahırson uÇI ölümlü dünya""

der. Sanki Dede Korkut da dünyanın sonundan. Oğuz erenlerinin bir bir gideceğinden,yerlerinde kimsenin veya kendileri gibi erenlerin kalmayacağı geleceğinkötü sonucundan korkar ve yom/yum (dua) vermekle,işi, Tanrıyaduav: varışa bağlar. Kitab-ıDede Korkut boylarınınbu şekilde geçmişe yüztutması. < yapılarında görülen geçmiş zamanın kullanılması,her şeyin bir gün biteceğ doğankorkudur. Geçmiş, şimdiveya gelecekdeğildir, olmuştur, bitmiştir.Belki göre de, okutsaldır.Tabii ki, geçmişten yani kutsal o/andanbaşkabir dille, başı üsluplakonuşmakgerekir. Bu gelenek Türk yazar tiplerinin hepsinde,şamarıda. da, tekke şairinde, aşıkta.divanşairindegörülmektedir. Ancak ferdi edebiyattan olarak halk edebiyatıtemsilcileri zaman ve mekana bağlı olarak (Mitolojik za mekanda bir, epik zaman-mekanda birbaşka,masal zaman ve mekanında ise başkabir üslupkuııanılırdı.)üslüptanmdeğiştirirler.Aksine Nevai'de, Fuzüli'de z; vemekanın üslübahiçbir tesiri olmaz.

Epik zaman vemekanıgösterenhazırüslüp,hazır klişelermevcuttur. Sadece i i Dede Korkut devlet destanıgibişekillendiğinden heyecanlı,güçlü ve ahlaki d yüksek biryapıya, cilalanmışbir üslüba sahiptir ve bu üslüp zaman ve mekan birI bağlıformellere de etki göstermiştir.Bu anlamda epik eserler ne kadarhazır üslı ifadelerden istifade etseler de Dede Korkut metni,diğer Oğuznamelergibi tekrars epik eser/er sisteminde tektir. Epik dil sistemi, aynızamanda zaman-mekan üslul bağlı hazır klişeler,herhangi birdestanın oluşmasındanönce şekillenmiştir. Şur belirtelim ki, urnürni epik dil sistemi hazırmaterial vevasıta rolünüoynar. Dede 1< Kitabı metnininoluşumu,zaman ve mekan birliği bakımından farklılık gösterdiği tekrarlar tekrir, umumi olanlar husüsi gibi ortaya çıkmıştır. Zaman-mekan t formelleri de bu kategoriye aittir.

DestanZamanıile GerçekZamanınAnilik-FerdilikbaOlamında Münasebeti Dede KorkutOğuz-nameleri'ndefiziki zaman ölçüsü yoktur.Ayrı ayrı bovlardı gün, yedi gün, bir hafta, on altı yıl gibi somut rakamlar gösteriise de bunlar zaman-mekanbirliğinde,sadece umumi epik zamandankesilmiş, diğervakit ölçüi' alakası olmayan parçalardır. Yukarıda da değindiğimiz gibi zaman arasızdır, c diskret kesitlere bölünmüştür.A.Gureviçin de fikrine göre, destanzamanısatranç tininzamanıdır." Buna göre de ozan istediğizaman birtarafınvaktini dondurup, tarafın vaktini harakete geçirmişolur. Ayrıca bu diskret zamanlarınbir biri ile ölçüdeolduğuda kabul edilemez. Bir mekanda on altı yıl, diğermekanda onaltı ~ yahut on altı aya denk olabilir. Bu keyfiyet destan zamanını masal zarns yakınlaştım.

Tabii ki, bu durumda zaman real, fiziki zamanla hiçbir alakasıolmayan boş tesiriuyandırır.Beyrek'in Banuçiçek'j ilkgördüğügünle, onunla hakikişekildeevle gün arasında geçen zaman, sanki hadiseler mekanında değişiklik yaratmarr

(7)

gerdek gecesi, beyin kafir

hücü~una

maruz

kal":;ası,

Bayburt

Kale~i'nd~kiv~n~It;~ıii;k

tutsaklık, kafir beyinin kızının yardımı ile esirlikten kurtulması, yalancı nişanlının d~ğününegelmesi,tanıma,ok atma sahneleri, nihayetyalancı nişanlının bağışlanması ve kahramanınevlenmesi, kaleye hücum vs. geçen zaman müddetincedeğişen yalnız Beyrek'in babası ve annesidir. Onlar ağlamaktan gözlerini yitirmişlerdir. Ancak oğullarının parmağının kanınınbezedamlatıp baba ve ananın gözlerine sürülmesi ile önceki görkemlerine dönerler. Bu gerileme zamanı yalnızbu sahnede görülür. Demek ki. zaman ileriye aktığı gibi, geriye de dönebilir. Diğer tipler, kalın Oğuz beyleri Beyrek'in on altı yılevvelbırakıp gittiğigibidirler. Ölen yoktur,yaşlananyoktur,değişen yoktur. ZamanOğuzilinde donmuştur.Kafirmekanındaise, süratlegeçmiştir.Gece ile gündüz bir biri ile yerdeğiştirsede, aylar geçse de, mevsimlerdeğişsede epik zaman Oğuzilinde hiçdeğişmemiştir. Demek ki, vakitboşuna geçmiştir. Oğuzilindedeğişen .görüntüdür. Beyrek'in bacıları kara giyinmiş, baba ve annesi kör olmuştur. Hatta

Beyrek'in Banuçiçek'e olan sevgisi, Banuçiçek'in aşkı,Beyrek'in Oğuzilinde mevkisi değişmezolarak kalmıştır.On altı yıl hisleri, mevkiyi yerinden oynatamamıştır. Oğuz ilinin Boğazca Fatması. Kısırca Yengesi de değişmemiştir. Dede Korkut Oğuz­ namelerinde tipler konusahasına nasıldahil edilirlerse (koca koca gibi, genç genç gibi, yeni yetme yeni yetme gibi) öyle de sonuna k'ldarkalırlar. Kahramanların yaş haddi değişmesede bir iç değişme gerçekleşir. Alp Aruz metne Oğuzilinin kahramanıgibi dahil olur, ömrünü asi gibi sona erdirir. Oguzlar bir birlik içindeyaşasalardakitabınson boyunda biri birine kılıççekir, düşmanolurlar.

Zamanın bu şekilde tezahürü, tabii ki, rnekanla ilgilidir. Oğuz ili, kutsal mekan niteliğindedir. Mekanın diğerölçüleri gibi zaman da bu kutsal mekanda hareket eder. Kafirmekanıisekapalıdır. Kapalılık tekrarlıkla,geri dönerlikle,durağanvaziyetle karak-terize edilir. Oğuzerenlerinin değişmemesi kutsal zaman-mekan birliğiile bağlı ise, kafirlerin bir sahnede ölüp diğerindeyeniden yaşarmışgibi görünmesi de zamanın kapalılığıile alakahdır.

Dede Korkutkahramanlarınınkaderinde bazen anilik büyük roloynar. Bu anilik kafir-lerin fırsat beklemesinde kendini gösterir. Kafirler Kazan Han'ın yurdundan uzaklaşmasından istifade ederek onun evini yağmalar, anasını, karısını, oğlunu, hizmetçilerini esiralırlar.Anilik bu zamanakışındahalledici roloynar. Zamanınkalan bölümü ise istenildiği kadar uzatılabilir,ancak bu uzama Oğuz mekanında hiçbir değişikliğesebep olmadığından boşveya etkisiz zaman olarak nitelendirilir. Boyların birçoğundakonu anilik ve fırsattan yararlanma üzerine kurulmuştur.Mesela Hızır'ın Buğaç'agörünmesi (görünme veya uyku motifi) konunundeğişmesineolanakyaratır. Anilik, mukaddesierin işe karışması (Hızır'm. Tanrının), zamanın başka anlam kazan-masınasebep olur.

Mekan,Oğuzların şuurunda kısalığıveuzunluğu, kutsallığıve düşmanlığıile karak-terize editen yerdir. Kazan'ın evini yağmalayıpgötürdükleri z2iman katirlerin yolu, geldikleri gibi de kısaolur. Kazan Han'ın.evini kurtarmak için yola düşmesiile mekan uzar. Kazan, yurdun dağını aşar, deresini atlar. çayını geçer. Ozan, hadiselerin dra-matikliğini artırmakiçin düşmanlarıizleme yolunu uzatır, hissi-psikolojikanlarıdaha fazla vermeye çalışır. Ozarı,tasvir edilen hadiselere müdahale ederek istenilen anda mekanı uzatırveya kısaltır.On altı yılBayburt Kalesi'nde tutsak olan Beyrek'i düğüne ulaştırmakiçin ozan, hem zamanıhem de mekanı Oğuz iline geçirir. Bu tip geçirme, yahut yolun uzayıp kısalması aşk destanlarıiçin daha karakteristiktir. (Mesela Aşık Garip'in Hızır'ın yardımıile üç aylık yolu bir günde gelmesi vs.) Kısacası zaman ve mekan birliği hadiselerin sadece esas elemanı değil, ayrıca mücerret formel kom-pozisyon unsuru gibi de görünür.

Utl~LcU1Uııiarını Lamanın ıseurrnen

.Epik eser için karakteristik olangeçmişemüracaat, alplikzamanınaseyahat y< tarıhı hatırlamaklaozan, büyük zaferler ve fetihler ideolojisiniyaşamakve dinleyi yaşatmak maksadınıgüder. Metin altındaozan, Oğuzlarınol zamanıile destanın icra zamanını karşılaştırır. Zamanıbuşekilde karşılaştıraraketnosungeçtiğitarihi' m~nzarasını çiz~e~tedir. Oğuzlarınol zamanı mantıki bakımdan tarihleşmiştir. j tar~hızamandegıldır. Aynızamanda boylardasilsilevi-kapalımitolojikzamanınö:

lerıdekorunmuştur.Bunu Duha KocaoğluDelü Dumrul boyunda görmek mümkü Epik zaman Kitab-ıDede Korkut'ta hem kapalı-silsilevimitolojik hem de tarihi de tuda z~nıanınölçü birimini.korumuştur.Tarihi doğrultuda zamanınölçü birin şuphesı!,nesillerinsıralannıasıdır. Ulaş OğluKazan Han, Dirse Han Oğlu Buğaç, Koca Oglu Segrek, KamganOğluHanBayındırvs. bilgisi (bir çok boylarııı adları ı esiz, at~ adıile başlar. 1,3,4,6,7,9,10) tarihi ve tarihi mitolojikşecere zamanınıge mektedır. Buradan da, hükümdar sutalelerinin şecerelerininverilmesinin zoruniı anlaşılır.Salnamelerdeki Oğuz hükümdarlarının soyağacının Oğuz Han'a orade Türk'e ulaştırılmasıyolundaki tarihi istikarnet. tarihi geri dönmezzamanınDede K boylarında kalıntısıdır.

Tarihi doğrultudakizaman, epik zaman-mekan birliğinin başlıca cihetlerinde Böyle bir tarihidoğrultudakizamanda birbiri ilealakasıolmayan kahramanlar biri getirilir, birbirinebağlanır.MeselaOğuzların atasıolanOğuz Han'ıgörenUlaş,de da 11.yüzyılınhadiselerini içeren olaylar veşahıslarla bağlanır, ayrıca Kazan'ın b;

gibi takdim edilir. Efsanevi BayındırHan, 7.-8. yüzyıllarda yaşamış (Ebülgazi es dayanılarak verilen tarih, Ebülgazi, 1992) Korkut ile, 11.asırda yaşamış Kazan H aynı zaman ve mekan yüzeyine getirilir. Epik destan tabii ki, real değil,epik taı yaşananların, arzu edilenlerin umumileştirilmiştarihidir. Buna göre de t

geçmişinin bütün bilinen ve sevilen, yarı tarihi, yarı efsanevi kahramanları h zamanında birleştirilmiş ol zamanın alperenleri gibi kabul edilmişlerdir.Ozan iç zaman bin yılları birleştiren zaman olduğundan, metinde kronolojik srral. hareketlilik, tarihilikdeğil,birkısımparçalara ayrılmış,geriyedönüş, geleceğe yöı duraklayıcızaman özelliklerine sahip hronotop mana içerir. Bu özellik ep ik eseı yapısı ile ilgili olup, mitopoetikdüşünce tarzıdır.

Mekanyapısında,yatay ve dikeykarşılaştırmalarınyardımıile Oğuz medeniyeı etnik şuur ön plana geçer. Mitolojik tasavvurların sonunda ortaya çıkan dür "görme"destarıda kısmende olsasomutlaşmış,olaylarıngöstergesineçevrilmişti hadiselerakınında kahramanınmekana münasebeti de göz önünde bulundurulma Tabii ki, dikey kavramada eski Türklerin dünyayı hiyerarşiksütunda görmeleri ba roloynamıştır. Aksine yatay algılamada dünyanınsathi modeli anlaşılır.Sathi Oğuzlarıngün doğar (doğu), gün batar (batı). gece (karanlık). gündüz (ışık). kı güney gibi yön ve vakit anlamlarınıiçerir. Tabii ki, kahramanların sathi modeld yönden diğeryöne geçirilmesi aynı vakitte zaman değişikliğiile de rnüşahide e Şartlıolarak olarak,Oğuz dünyasından dışardakialemi masal, tabiatdünyasıdiye lendirirsek,kahramanlarıngöçürülmesinin keyfiyetdeğişikliği anlaşılmışolur. Me Basat, masal dünyasından Oğuzcemiyetine getirilmekle keyfiyetdeğişikliğineu KorkutAta'nındili ile "Oğlanumsen insansın,hayvan-ile musahipolmagıl,gel ya~ bin,yahşıyigitler-ileeşyort"" denilir ve Basat, at sürüp kan sömürenvahşiden( erenine çevrilir. Tepegöz, bu çevrilmeye üç defa maruz kalır: Tabiattan cemi' oradan da yeniden tabiata geçer. Zaman-mekan değişmesi,çevrilme onun O~

(8)

._ .. ~...~~.'1'."., ... "",LU" 'yHIVLLt:I'111 Vldl i, iepeuuıun auzensız aıernı

sembolize etmesidir.

Sonuç olarak denilebilir ki, zaman-mekan birliği destanın poctikyapısındametnin özelliğinigösteren, epikyaratıcılığınkanuna uygunluğunu şartlandıran başlıca unsur-dur.

KAYNAKÇA

Ahundov M.O. Kontsepsi ProstranstvaiVremerıi:lstoki, Evolyutsiya,Perspektivı,Moskova, 1982 Bahtin M.M.Vopposı Literaturıi Estetiki: isledovaniyaRazrııhLet, Moskova, 1972

Bahtin M.M. Literaturno-Kritiçeskiye Stati, Moskova, 1986

Bahtin M.M. Tvorçestvo Fransua Rable i Narodnaya Kultura Srednevekovya i Renesansa, Moskova, 1990

Ergin M. Oede KorkutKitabı,c.l, Ankara, 1997

Gureviç A.Ya. "Prostranstvenno-Vremennoy "Kontinium" "Pesni o Nibelungah", Traditsiya v IstoriKulturı,

Moskova, 1978

Gureviç A.Ya. Kategori SrednevekovoyKulturı,Moskva, 1984

Abulgazı, ŞejereiTerakime.Aşgabat,1992 Lihaçev O.S.Izbrannıye Rabotı,c.l, Moskova, 1987

Molçanov Yu.B. ÇetıreKontseptsi Vremeni v Filosofi i Fizike, Moskova, 1977

Neklyudov S.Yu. "Statiçeskiye i Oinamiçeskiye Naçala v Prostranstvenno-Vremennoy Organizatsi Povestvovatelnogo Folklora", Tipologiçeskiye isledovaniya po Folkloru, Moskova, 1975 Putilov B.N. Geroiçeskiy Epos iOeystvitelnosı.Leningrad, 1987

Toporov V.N. Poetika Oostoevskogo iArhaiçnıye Shemı Mifoloyiçcskoğo Mısleniva, Problemı

Referanslar

Benzer Belgeler

Buyur- kök biçimi, yazıt ve el yazmaları ile Eski Uygur Türkçesinde tanıklanmazken Karahanlı Türkçesi metinlerinde geçmektedir.. edgü

Çalışmada ilk olarak tanım kavramının tanımı belirlenmeye çalışılacak ve ardından tek dilli genel sözlükler için sözlük birimi tanımlama yöntemlerinden biri olarak kabul

Tanpınar’ın AER’de fiil zengini olan Türk dilinin fiil ve fiilimsi imkânlarını kullanarak uzun ve anlamca yoğun kelime grupları ördüğü, hemen hemen her cümlede

Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi Cilt 9 Sayı 22 Ağustos 2020 s.. (Adıvar,

bes qaruvın asıñdı “bes qaruv silahlarını kuşanıp, dört dörtlük oldu” (QÄTS III, 293), bes qaruvın astı “teke teke mücadele için gerekli bes qaruv

Budist etkisiyle yazılmış Eski Uygur Şiirleri ile İslami dönem Klasik Türk Edebiyatının ilk numunesi olan Kutadgu Bilig’de metaforlar bakımından benzerlikler

Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi The Journal of International Turkish Language &amp; Literature Research Cilt /Volume 9 Sayı /Issue 23

Selim İleri’nin Ölüm İlişkileri Adlı Romanında Trajik Bir Karakter: “Cemal” Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9/23, s.. Mehmet