Bingöl Verem Savafl Dispanseri nde Tüberküloz Tedavisine Ba l Toksik Hepatit S kl

(1)

Bingöl Verem Savafl Dispanseri’nde

Tüberküloz Tedavisine Ba¤l› Toksik Hepatit S›kl›¤›

Erkan Ceylan

Harran Üniversitesi T›p Fakültesi Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal›, Diyarbak›r

ÖZET

Tüberküloz tedavisinde kullan›lan ilaçlar›n en s›k karfl›lafl›lan yan etkisi hepatotoksisitedir. Hepatotoksisite de-

¤erlendirilirken basit transaminaz de¤er yükselmeleri ile toksik hepatitin ayr›lmas› önemlidir. Çal›flmam›zda, Ocak 1999-Haziran 2001 tarihleri aras›nda Bingöl Verem Savafl Dispanseri’nde tüberküloz tedavisi bafllan›lan 115 olguda hepatotoksisite geliflim s›kl›¤› ve hepatotoksisitenin tüberküloz tedavisine etkisi retrospektif olarak analiz edildi. Hastalarda transaminaz de¤erlerinin normalin 3 kat›n› aflmas›, ilaç kesmeyi gerektiren hepatotoksi- site (toksik hepatit); bu de¤erlerin alt›ndaki de¤erlerse, ilaç kesmeyi gerektirmeyen geçici yükselmeler olarak ka- bul edildi. Transaminaz de¤erlerinde yükselme saptanan 23 olgunun 8’inde tüberküloz tedavisinin kesilmesini ge- rektiren toksik hepatit geliflirken, 15’inde transaminazlar izlemle normale döndü. Transaminaz de¤erlerinde yük- seklik saptanan olgular›n hiçbirinde karaci¤er ve safra yollar› hastal›¤› veya uzun süreli alkol kullanma öyküsü yoktu. Toksik hepatitli olgular, transaminaz de¤erlerinde geçici yükselme görülen olgular ve transaminaz de¤er- lerinde yükselme görülmeyen olgular yafllar› aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda, 3 grup aras›nda anlaml› farkl›l›k izlen- di (p<0.05). Tüberküloz tedavisi s›ras›nda geliflen toksik hepatit ölümcül olabildi¤i gibi olgular›n yak›n takibiy- le sorunsuz tedavi edilebilmektedir. Çal›flmam›zda %20 olguda hepatotoksisite saptan›rken, %7 olguda toksik he- patit geliflmifl olup, olgular›m›z›n tedavileri yak›n izlemle sorunsuz tamamlanm›flt›r.

Anahtar sözcükler: tüberküloz, tedavi, toksik hepatit

Toraks Dergisi, 2005;6(2):132-136

ABSTRACT

The Incidence of Toxic Hepatitis Due to Tuberculosis Therapy at Tuberculosis Dispensary in Bingöl

The most common side effect of the drugs used in tuberculosis therapy is hepatotoxicity. The increases in simp- le serum transaminase values and toxic hepatitis should be differentiated in the evaluation of hepatotoxicity. He- patotoxicity incidence and the effect of hepatotoxicity on tuberculosis therapy were retrospectively analysed in 115 cases who had started tuberculosis therapy at Tuberculosis Dispensary in Bingöl between January 1999 and June 2001. A three-fold increase in serum transaminase levels was evaluated as hepatotoxicity requiring to ce- ase drug, whereas an increase below this level was considered as a temporary increase not requiring the cessati- on of the drug. While toxic hepatitis requiring the cessation of tuberculosis therapy was reported in 8 of 23 ca- ses in whom serum levels of transaminases increased, in 15 of these patients serum transaminase values retur- ned to normal in the follow-up period. Liver diseases, biliary duct diseases or long term alcohol use were not pre- sent in the cases with high serum transaminase values. When compared according to age, statistically significant difference was present among three groups; the cases with toxic hepatitis, those with temporary increase in se-

Yaz›flma Adresi: Yrd. Doç. Dr. Erkan Ceylan Yeniflehir Mah. 8. Sok. Cemal Güllüo¤lu Ap. D: 11, 63300 fianl›urfa

Tel : (0414) 314 11 70/2199 Faks : (0414) 315 11 81 E-posta : drerkanceylan@yahoo.com

(2)

G‹R‹fi

Tüberküloz tedavisinde kullan›lan ilaçlar›n en önemli yan etkilerinden biri hepatotoksisitedir. Tüberküloz tedavisinin vazgeçilmez 3 ilac› olan izoniazid (INH=H), rifamp- isim (RIF=R) ve pirazinamid (PZA=P) hepatotoksik olup birlikte kullan›ld›klar›nda, birbirlerinin hepatotoksik etkilerini art›rmaktad›r [1].

Hepatotoksik ajanlar yapt›klar› hasara göre klinik belirti- ler verir. Birçok ilaç, karaci¤er enzimlerinde asemptomatik yükselmeye yol açarken, ilac›n kesilmesi ile enzimler normale döner. ‹laç tolerans› diye adland›r›lan bu adaptif karaci¤er hasar›n›n mekanizmas› tam olarak bilinmemektedir. Olgu- larda tedaviye ba¤l› geliflen semptomlar, transaminazlardaki 3 kat art›fl, hepatotoksisite konusunda uyar›c›d›r. Hepatotok- sik ajanlar akut hepatoselüler nekroz, kolestatik hasar, granü- lomatöz hepatit, kronik hepatit, vasküler hasar meydana ge- tirebilmektedir [2]. Hepatotoksisite geliflti¤inde hangi ilaçla- r›n ne zaman kesilece¤i, tedaviye ne kadar ara verilece¤i, ne zaman ve ne flekilde tedaviye tekrar bafllanaca¤› konusunda mutlak fikir birli¤i bulunmamakla beraber, hepatotoksisitenin zaman›nda fark edilmesi ve hastalar›n yak›n takibiyle genellikle hastalar sorunsuz tedavi edilmektedir [3].

Çal›flmam›zda, Bingöl Verem Savafl Dispanseri’nde (VSD) tüberküloz ilaçlar›na ba¤l› geliflen hepatotoksisite oranlar› ve geliflen hepatotoksisitenin tüberküloz tedavisine olumsuz etkileri araflt›r›lm›flt›r.

GEREÇ VE YÖNTEM

Bingöl Verem Savafl Dispanseri’nde Ocak 1999-Haziran 2001 tarihleri aras›nda tüberküloz tan›s› konulan ve 6 ay sü- reyle tedavi edilen 143 olgudan düzenli muayene, tetkik ve takipleri yap›labilen 115 olgunun dosyalar› retrospektif olarak de¤erlendirildi. Tedavi bafllang›c› ve sonras›nda kontrol- lerini aksatan, düzenli karaci¤er enzimleri kontrol edileme- yen ya da bilgilerine ulafl›lamayan 28 olgu çal›flma d›fl› b›ra- k›ld›. Olgular›n 109’u akci¤er tüberkülozu olup 6’s› plevra tü- berkülozuydu. Baflka sistem tüberkülozuna kay›tlarda rastlan-

mad›. Hastalarda transaminaz de¤erlerinin normalin 3 kat›n›

aflmas› ilaç kesmeyi gerektiren hepatotoksisite (toksik hepatit), bu de¤erlerin alt›ndaki de¤erler ilaç kesmeyi gerektirmeyen yükselmeler olarak kabul edildi. Hasta kay›tlar›ndan transaminazlardaki yükselme ile yafl, cinsiyet, uzun süreli alkol kullan›m›, tüberküloz tedavisi d›fl›nda sürekli ilaç kullan›- m›, karaci¤er ve safra yolu hastal›¤› gibi risk faktörleri aras›n- daki iliflki araflt›r›ld›. Olgular›n tümüne ilk 2 ay izoniazid, rifampisin, pirazinamid içeren ilaç kombinasyonuna ek olarak, 108’ine (%94) etambutol (E), 7’sine (%6) streptomisin (S) verildi. Olgular›n transaminaz de¤erleri rutin olarak tedaviden 1 gün önce, tedaviden 1 hafta sonra ve ayl›k periyotlar- la ölçüldü. Ayr›ca hepatotoksisite semptomlar›yla baflvuran- larda kontrol periyodu d›fl›nda da transaminaz ölçümü yap›l- d›. Bunlardan toksik hepatit geliflen olgularsa hastaneye yat›- r›l›p günlük transaminaz de¤erleri ölçülerek takip edildi.

‹statistiksel Yöntem

Elde edilen verilerin istatistiksel analizleri “SPSS 10.0 for Windows” paket program› kullan›larak Student’s t test ve χ²testleri arac›l›¤›yla yap›ld›.

BULGULAR

Çal›flmaya al›nan 115 olgunun 23’ünde (%20) tüberkü- loz tedavisine ba¤l› olarak transaminaz de¤erlerinde yüksel- me saptan›rken, 92’sinde (%80) herhangi bir de¤iflme ol- mam›flt›r. Sekiz (%7) olgudaysa, tüberküloz tedavisinin kesilmesini gerektiren toksik hepatit geliflmifltir.

De¤erlendirmeye al›nan 115 olgunun 68’i (%59) erkek, 47’si (%41) kad›n olup, yafl ortalamalar› 35±9’dur. Erkek olgular›n yafl ortalamas› 34±9, kad›n olgular›n yafl ortalamas› 37±10’dur. Transaminaz de¤erleri normal olan olgula- r›n 54’ü erkek, 38’i kad›n ve yafl ortalamalar› 33±8 olup, erkek olgular›n yafl ortalamas› 35±9, kad›n olgular›n yafl ortalamas› ise 31±7 bulunmufltur. Toksik hepatit geliflen 8 olgunun 5’i erkek, 3’ü kad›n ve yafl ortalamas› 52±7 olup, erkek olgular›n yafl ortalamalar› 51±5, kad›n olgular›n yafl ortala- rum transaminase values and those with normal transaminase values (p<0.05). Toxic hepatitis due to tubercu-

losis therapy can cause mortality. On the other hand, if the cases comply with regular follow-ups, a successful treatment is possible. In the cases included in the study hepatotoxicity and toxic hepatitis were reported as 20%

and 7%, respectively. With close follow-up, treatment was completed in all cases.

Keywords: tuberculosis, therapy, toxic hepatitis

Toraks Dergisi, 2005;6(2):132-136

Gelifl tarihi: 25.03.2004 Kabul tarihi: 19.11.2004

(3)

malar› ise 53±10 bulunmufltur. Transaminaz de¤erlerinde geçici yükselme olan olgular›n 9’u erkek, 6’s› kad›n ve yafl ortalamalar› 39±5 olup, erkeklerin yafl ortalamas› 39±4, ka- d›nlar›n yafl ortalamas› ise 39±7 bulunmufltur. Toksik hepatit geliflen olgularda kad›n ve erkekler aras›nda toksik hepatit geliflim s›kl›¤› yönünden anlaml› farkl›l›k saptanmad›¤›

gibi (p>0.05), geçici transaminaz de¤er yüksekli¤i gösteren olgularda da kad›n ve erkekler aras›nda transaminaz de¤er yüksekli¤i aç›s›ndan anlaml›l›k saptanmam›flt›r (p>0.05).

Toksik hepatit geliflen olgularla geçici transaminaz yük- sekli¤i gösteren ve transaminaz de¤erleri hiç yükselmeyen olgular›n yafl ortalamalar› aras›nda (p<0.001, p<0.001) ve geçici transaminaz yüksekli¤i gösteren olgularla, transaminaz de¤erleri hiç yükselmeyen olgular›n yafl ortalamalar›

aras›nda istatistiksel olarak anlaml›l›k tespit edilmifltir (p<0.001). Olgular›n yafl ve cinsiyete göre transaminaz de-

¤erlerinin da¤›l›m› Tablo I’de gösterilmifltir.

Olgular›m›z›n hiçbirinde transaminaz de¤erlerini art›ra- bilecek uzun süreli alkol, uzun süreli ilaç kullan›m› veya kronik karaci¤er ve safra yollar› hastal›¤› saptanmam›flt›r.

Transaminaz de¤erleri yükselen 23 olgunun 20’sinde (%87) 1. hafta sonunda, 2’sinde (%9) 2. hafta sonunda, 1’inde (%4) 1. ay›n sonunda transaminaz de¤erlerinde yük- selmeler saptanm›flt›r. Toksik hepatit geliflen 8 olgunun tamam›nda 1. hafta sonunda transaminaz de¤erlerinde yük- selmeler saptanm›flt›r.

Tedavi öncesi transaminaz de¤erleri normal olan olgula- r›n 4’ünde, ilk 1 hafta içinde semptomla baflvurmalar› üzeri- ne yap›lan testlerde transaminaz de¤erleri yüksek bulunmufltur. Birinci hafta sonundaki kontrolde, semptomatik olma- s›na ra¤men daha önce gelmeyen 16 hastan›n daha transaminaz de¤erlerinin yüksek oldu¤u tespit edilmifltir. Yine, 1.

ve 2. kontroller aras›ndaki sürede hepatotoksisite semptomlar›yla baflvuran 2 hastada transaminaz de¤erleri yüksek bulunmufltur. Bir hastada ise 1. ay sonunda transaminaz de¤erlerinde yükselme saptanm›flt›r. Kontrol zaman› gelmeden hepatotoksisite semptomlar›yla baflvuran 7 hastadaysa transaminaz de¤erlerinde herhangi bir yükseklik izlenmemifltir.

Transaminaz de¤erlerinde geçici yükselme saptanan 15 olgunun tüberküloz tedavileri de¤ifltirilmeden takip edilmifl ve transaminaz de¤erleri izlemle normal de¤erlerine gerile- mifltir. Tüm semptomatik olgularda transaminaz kontrolü yap›l›rken, transaminaz yüksekli¤i gösteren olgularda gün- lük takip yap›lm›flt›r. Toksik hepatit geliflen olgular›m›z›n tamam› hastaneye yat›r›larak tedavi edilmifltir. Bu olgular›n tüberküloz ilaçlar›n›n hepsi kesilerek, s›v› tedavisi d›fl›nda herhangi bir ilaç verilmemifltir. Hastalar›n bu süre zarf›nda günlük karaci¤er enzimleri kontrol edilmifltir. Karaci¤er enzim de¤erleri normal s›n›rlara gelen hastalar›n tedavileri ay- n› ilaç ve tam dozda tekrar bafllanm›flt›r. Tekrar tedavi bafl- lanan olgular ortalama bir hafta daha gözlem alt›nda tutul- mufltur. Hastalar›n günlük karaci¤er enzimleri kontrol edilmifltir. Transaminaz de¤erlerinin normal gözlenmesi üzeri- ne, hastalar hepatotoksisite semptomlar› aç›s›ndan bilgilen- dirilerek 1 hafta sonra tekrar transaminaz kontrolüne ça¤r›- larak taburcu edilmifltir. Bir hafta sonraki kontrollerinde transaminazlar› normal s›n›rda gözlenmifl olup, hastalar daha sonra 1 ay aral›klarla takip edilmifltir.

‹laçlar› kesilen 8 olgunun 7’sine ilaçlar› tam doz olarak, 1’ine ileri derece genel durum bozuklu¤u, kafleksi ve hepatotoksisite d›fl› gastrointestinal sorunlar ve tedaviyi isteme- mesi nedeniyle kademeli olarak bafllanm›flt›r. Her iki grupta da ilaçlar›n yeniden kesilmesini gerektirecek sorun ya- flanmam›flt›r.

Tüm olgular›n 6 ayl›k tüberküloz tedavisi sorunsuz tamamlanm›flt›r.

TARTIfiMA

Kombine tedavi tüberküloz tedavisinin temel prensiple- rindendir. Bu nedenle, tüberküloz tedavisindeki en önemli ilaçlar olan izoniazid, rifampisin, pirazinamid birbirlerinin hepatotoksik etkilerini art›rmakta ve tüberküloz tedavisinin aksamas›na neden olabilmektedir [1].

Çal›flmam›zda tedaviyi kesmeyi gerektirmeyen hepatotoksisite oran›m›z %20, toksik hepatit oran›m›z ise %7 bulunmufltur. Akto¤u ve arkadafllar›, 1988 Ocak-1992 Ekim

Tablo I. Yafl gruplar› ve cinsiyete göre transaminaz yüksekliklerinin de¤erlendirilmesi

Transaminaz Transaminazlar› Toksik Transaminazlar›

Yüksekli¤i De¤iflmeyenler p Hepatit De¤iflmeyenler p

(n=15) (n=92) De¤eri (n=8) (n=92) De¤eri

Yafl (Y›l) 39±5 33±8 <0.001 52±7 33±8 <0.001

Cinsiyet 9/6 54/38 p>0.05 5/3 54/38 p>0.05

(E/K)

E/K: erkek/kad›n

(4)

tarihlerinde ‹zmir Gö¤üs Hastal›klar› ve Gö¤üs Cerrahisi Merkezi’nde 5480 olgu üzerinde yapt›klar› retrospektif çal›flmada, hepatotoksisite kriteri olarak transaminaz de¤erlerinin normalin 4 kat›n› aflmas›n› göstermifller ve hepatotoksisite oranlar›n› %5.4 bulmufllard›r [4]. Dossing ve arkadaflla- r›, Danimarka Kopenhag Bispebjerg Hastanesi’nde 1983- 1993 y›llar› aras›nda yapt›klar› çal›flmada hepatotoksisite kriteri olarak AST (aspartat aminotransferaz) de¤erinin 2 kat›n› aflmas› göstermifller ve 752 olgunun %8’inde hepatotoksisite saptam›fllard›r [5]. Yurdakul ve arkadafllar›, Ocak 1999-Aral›k 2000 tarihlerinde Ankara Atatürk Gö¤üs Has- tal›klar› ve Gö¤üs Cerrahisi E¤itim ve Araflt›rma Hastane- si’nde 185 olgu üzerinde yapt›klar› retrospektif çal›flmada, hepatotoksisite kriteri olarak transaminaz de¤erlerinin normalin 3 kat›n› aflmas›n› ve/veya bilirubin yüksekli¤i ve/veya transaminazlardaki art›flla birlikte hepatotoksisite semptomlar›n›n bulunmas›n› göstermifller ve %23.7 oran›nda enzim yüksekli¤i, %11.3 oran›nda toksik hepatit saptam›fllard›r [6].

‹laca ba¤l› hepatotoksisite çocuklarda nadir olarak görül- mekle beraber, ileri yafllarda daha s›k görülür ve hastal›¤›n fliddeti de yaflla artar. Yafl ile birlikte sitokrom P450 oksidaz enzim sisteminin aktivitesinin azalmas› ve azalan renal kli- rens nedeniyle ilaçlar›n yar› ömrünün uzamas›, yafll› hastalarda hepatotoksisite riskini art›rmaktad›r. ‹zoniazid toksisi- tesinin 35 yafl üzerinde %2 oran›nda görülebilece¤i bildirilmifltir [7]. Stead ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmadaysa, ortalama yafl› 79.4 olan 2135 olguya izoniazid kemoprofilaksi- si uygulanm›fl ve %4.4’ünde toksik hepatit saptanm›flt›r [8].

Daha genifl çaptaki bir di¤er kemoprofilaktik çal›flmada, izoniazid verilen 13 838 olguluk çal›flmada hepatit riskinin 65 yafla do¤ru giderek artt›¤› bildirilmifltir [7]. Bizim çal›flmam›zda literatürle uyumlu olarak, toksik hepatitin ileri yafllarda daha s›k geliflti¤i gözlendi (p<0.001).

Baz› çal›flmalarda hepatotoksisitenin kad›nlarda daha s›k oldu¤u bildirilirken, baz› yay›nlarda da hepatotoksik etki- nin kad›n ve erkeklerde birbirlerine yak›n de¤erlerde oldu-

¤u bildirilmifltir [9]. Çal›flmam›zda 3 grupta da erkek olgu oran› daha fazla olmakla beraber, hepatotoksisite ile ka- d›n/erkek dominans› aç›s›ndan istatistiksel anlaml›l›k izlenmemifltir (p>0.05).

Kona¤a ait risk faktörlerinin varl›¤›, ilaca ba¤l› karaci¤er hastal›¤› riskini de art›r›r. Kronik alkolizm, kronik aktif hepatit, siroz veya hepatit B veya C tafl›y›c›l›¤› varsa, karaci-

¤er fonksiyonlar› tüberküloz tedavisi bafllang›c›nda ve sonras›nda düzenli olarak izlenmelidir [10-12]. Olgular›m›zda uzun süreli ilaç ve alkol kullan›m›, kronik karaci¤er hasta- l›¤›, geçirilmifl viral infeksiyon, kardiyovasküler hastal›k, gebelik, malign neoplazma gibi risk faktörlerinin hiçbirisi bulunmamaktayd›.

Hepatotoksisite s›kl›kla tedavinin ilk aylar›nda ortaya ç›kmaktad›r. R›ska ve arkadafllar› yapt›klar› bir çal›flmada, transaminaz yüksekli¤i ve toksik hepatit geliflimini en s›k ilk 8 hafta içinde gördüklerini belirtmifllerdir [13]. Bizim ça- l›flmam›zda, transaminaz yüksekli¤i olgular›n %96’s›nda ilk 2 haftada saptanm›flt›r. Toksik hepatitli olgulardaysa, transaminaz yüksekli¤i bu hastalar›n %100’ünde 1. hafta sonunda saptanm›flt›r.

‹zoniazid genellikle iyi tolere ediliyor olsa da, akut hepa- toselüler nekroz ve buna ba¤l› fulminan hepatit yapabilir.

‹zoniazide ba¤l› hepatit insidans› toplulu¤un yafl›n›n artma- s›, potansiyel olarak hepatotoksik di¤er ilaçlar›n eflzamanl›

verilmesi ve izoniazid dozlar›n›n artmas›yla art›yor görün- mektedir [13-15]. INH koruyucu tedavisi alan kiflileri kap- sayan büyük bir çal›flmada, olgular›n %13.3’ünde transaminaz düzeyi ortalama de¤erleri normalden yüksek bulunmufltur [14]. INH ve RIF’nin birlikte kullan›ld›¤› baflka bir ça- l›flmada, transaminaz yüksekli¤i %35 bulunmufltur [16].

INH monoterapisi alan kiflilerde anlaml› toksik hepatit ge- liflimiyle ilgili yap›lan iki çal›flmada, %0.59 ve %0.46 ora- n›nda hepatit geliflimi saptanm›fl olup, her iki büyük seride, toksik hepatit insidans› yaflla yavafl bir flekilde artm›fl ve 65 yafl civar›nda bu oranlar %2.5 ile %3.5’a ç›km›flt›r [9]. Steele ve arkadafllar› yapt›klar› metaanalizde, toksik hepatit gelifl- me oranlar›n› tek bafl›na INH kullan›lan grupta %0.55, RIF olmaks›z›n INH ve di¤er ilaçlar›n oldu¤u grupta %1.61, INH+RIF ± di¤er ilaçlardan oluflan grupta %2.55, INH olmaks›z›n RIF ± di¤er ilaçlar›n oldu¤u grupta %1.1 oran›nda bulmufllard›r [1]. Bizim çal›flmam›zda, 108 (%94) olguya EHRZ, 7 (%6) olguya SHRZ bafllan›lm›fl olup, EHRZ verilen olgular›n 14’ünde geçici transaminaz yüksekli¤i, 7’sinde toksik hepatit, SHRZ verilen olgular›n 1’inde transaminaz yüksekli¤i, 1’inde toksik hepatit gözlenmifltir. Transaminaz yüksekli¤i ve toksik hepatit geliflimi aç›s›ndan EHRZ ve SHRZ tedavisi alan gruplar aras›nda anlaml›l›k saptanma- m›flt›r (p>0.05).

K›sa sürede ilaca ba¤l› karaci¤er hasar› fark edildi¤i zaman, ilac›n kesilmesiyle akut hepatoselüler hasar geridö- nüfllüdür ve kronik bir sekel kalmaks›z›n iyileflme görülür.

‹laca ba¤l› karaci¤er hasar›na ba¤l› ölümlerde hepatoselüler hasar›n derecesi önemlidir [2]. Bizim çal›flmam›zda, 23 (%20) olguda hepatotoksisite, bunlar›n 8’inde de (%7) toksik hepatit geliflmifltir. Geçici transaminaz yükselmesi olan grupta transaminaz de¤erleri izlemle kendili¤inden, toksik hepatitli olgular›m›zda ilaç kesimi sonras›nda normale dön- müfl, tüberküloz tedavisi her iki grupta baflar›yla tamamlan- m›flt›r.

Transaminazlardaki yükselmelerle toksik hepatitin ay- r›lmas› önemlidir. Yüzde 2.5-30’a varan oranlardaki tran-

(5)

saminaz yükselmeleri toksik hepatit anlam›na gelmemek- te ve ço¤unlukla kendili¤inden düzeldi¤inden ilaçlar›n kesilmesini gerektirmemektedir. Klinik ve laboratuvar olarak kolay tan› konulabilen toksik hepatit, fark edilme- di¤i ve yeterli önlem al›nmad›¤› durumlarda ölümcül olabilmektedir. Toksik hepatit tedavisi, düzenli takip edilen olgularda basit ve sorunsuz olup, tüberkülozun tedavi ve seyrini etkilememektedir.

KAYNAKLAR

1. Steele MA, Burk RF, DesPrez RM. Toxic hepatitis with isoniazid and rifampin: a meta-analysis. Chest 1991;99:465-71.

2. Türkay C, Akbulut A. ‹laca ba¤l› karaci¤er hasar›. In: Özden A, fiahin B, Y›lmaz U, Soykan ‹; eds. Gastroenteroloji. Ankara: Türk Gastroen- teroloji Vakf›; 2002:601-4.

3. Tahao¤lu K. Tüberküloz tedavisinde geliflen hepatotoksisiteye klinik yaklafl›m. ANKEM Dergisi 1998;12:378-83.

4. Aktogu S, Yorganc›oglu A, C›rak K et al. Clinical spectrum pulmonary and pleural tuberculosis: a report of 5480 case. Eur Respir J 1996;9:2031-5.

5. Dossing M, Wilcke JTR, Askgaard DS, Nybo B. Liver injury during anti- berculosis treatment: An 11-year study. Tuber Lung Dis 1996;77:335-40.

6. Yurdakul AS, Çal›fl›r HC, Taci N ve ark. Tüberküloz tedavisi s›ras›nda geliflen hepatotoksisite. Toraks Dergisi 2003;4:16-20.

7. Kopanoff DE, Snider DE Jr, Caras GJ. Isoniazid-related hepatitis: a U.S.

Public Health Service cooperative surveillance study. Am Rev Respir Dis 1978;117:991-1001.

8. Stead WW, To T, Harrison RW, Abraham JH 3rd. Benefit-risk consi- derations in preventive treatment for tuberculosis in elderly persons.

Ann Intern Med 1987;107:843-5.

9. American Thoracic Society: Treatment of tuberculosis and tuberculosis infection in adults and children. Respir Crit Care Med 1994;149:1359-74.

10. Ormerod LP. Clinical features and management of tuberculosis. In:

Gibson GJ, Geddes DM, Costabel U et al; eds. Respiratory Medicine.

3rd ed. London: Saunders; 2003:944-65.

11. Ormerod LP, Skinner C, Wales J. Hepatotoxicity of antituberculosis drugs. Thorax 1996;51:111-3.

12. Kumar A, Misra PK, Mehotra R et al. Hepatotoxicity of rifampin and isoniazid. Is it all drug-induced hepatitis? Am Rev Respir Dis 1991;143:

1350-2.

13. Riska N. Hepatitis cases in isoniazid treated groups and in a control gro- up. Bull Int Union Tuberc 1976;51:203-8.

14. van den Brande P, van Steenbergen W, Vervoort G, Demedts M.

Aging and hepatotoxicity of isoniazid and rifampin in pulmonary tuberculosis. Am J Respir Crit Care Med 1995;152:1705-8.

15. Parthasarathy R, Sarma GR, Janardhanam B et al. Hepatic toxicity in South Indian patients during traetment of tuberculosis with short-cour- se regiments containing isoniazid, rifampicin and pyrazinamide. Tu- bercle 1986;67:99-108.

16. Mitchell JR, Long MW, Thorgeirsson UP, Jollow DJ. Acetylation rates and monthly liver function tests during one year of isoniazid preventive therapy. Chest 1975;68:181-90.