Açık Erişim

Yaşar Tonta

H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü tonta@hacettepe.edu.tr

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html

Bilimsel Bilgiye

Açık Erişim

Plan

• Bilimsel İletişim Süreci

• Açık Erişim

– Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Yazılımları / Açık Erişim Arşivleri / Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Girişimi

Üstveri Harmanlama Protokolü / Açık Erişim Arama Mekanizmaları

• Kurumsal Arşivler

• Hacettepe Açık Erişim / Kurumsal Arşiv Uygulaması www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr

• Türkiye’de Neler Yapılabilir?

Bilimsel İletişim Tanımı

• “Araştırma yazılarının ve diğer bilimsel yazıların üretilmesini, kalite açısından değerlendirilmesini, bilimsel topluluğa dağıtımını ve gelecekte kullanımı için korunmasını sağlayan sistem.”

• Resmi iletişim araçları (kitaplar, hakemli dergiler, vd.)

• Gayrıresmi kanallar (elektronik listeler)

Kaynak: ACRL, Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication, June 24, 2003)

Bilimsel Dergi Sayısı

• 24.000 hakemli dergi

• Yılda 2,5 milyon makale

• Bilimsel dergiler pahalı

• Ekonomik model aboneliğe dayalı

Dergi Fiyatlarındaki Artışlar

Kısır Döngü

• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut

abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri ^{. . .}

• . . .

Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok

• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor

• Dergi fiyatları “esnek” değil

• Tetrahedron Letters

– 1974 Æ 200 USD – 1997 Æ 7176 USD – 2005 Æ 12.204 USD

• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-

%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar

Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu Kaynaklarının Kullanımı

• Kamu kaynakları

– Araştırma projeleri

– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları – Bilimsel yayınları alan kütüphaneler

• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar

• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite

kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004

Açık Erişim Tanımı

“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin]

erişim

“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü...

açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli

arşivlemeye olanak sağlamak için...

en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”

Kaynak:Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Kendi kendine arşivleme

– Araştırmacıların hakemli dergilerde yayımlanmış kendi

makalelerini web sitelerinde ya da ücretsiz elektronik arşivlerde depolayabilme hakkı

– Bu makaleleri Internet aracılığıyla herkese ücretsiz olarak dağıtım hakkı

• Açık Erişim dergileri

– Elektronik makalelere ücretsiz erişim

– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı finansal modeller (“yazar öder” modeli)

– Makalelere erişimin telif hakkıyla kısıtlanmaması

– Araştırma sonuçlarının Internet aracılığıyla dağıtımının teşvik edilmesi

Kaynak: Prosser, 2003

Kendi Kendine Arşivleme

• Telif hakkı / lisans yasaları

• Yayıncıların tutumu

– Yayıncıların %92’si onaylıyor

– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık

• Yazarların tutumu

• Kurumsal arşivlerin yeni yeni gelişmesi

• Kişisel web sitelerini ya da kurumsal arşivleri

arama mekanizmalarının yetersiz olması

Yayıncıların Tutumu

Kendi kendine arşivlemeye yeşil ışık yakan

Dergiler % ^Yayıncılar %

8919 (%100) 107 (%100)

Henüz değil 695 %8 34 %32

Ön baskı 2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)

Son baskı 5754 %65 66 %62

Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil yeşil ışık ışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor ( ( % % 92) 92)

Kaynak: Brody & Harnad, 2004

Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor

• Çevrimiçi makalelere %336 daha fazla atıf yapılıyor (Lawrence, 2001)

• İngiltere’de Bölümlerin araştırma

değerlendirme egzersizi (RAE) puanlarıyla ortalama atıf sayısı arasında ilişki var

• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf

yapılıyor

Açık Erişim Makalelere Atıf Oranları

Kaynak: Harnad & Brody (2004)

Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?

• İngiltere’nin bilimsel araştırmalara yaptığı yatırımın potansiyel

getirisinden kaybı yılda

yaklaşık 2,7 milyar dolar 2,7 milyar dolar

• Bunun temel nedeni mevcut akademik yayın ortamının sınırlı olması ve araştırma bulgularına kolayca

erişilememesi (Stevan Harnad)

The UK is losing around £1.5 annually in the potential impact of its scientific

research expenditure,

according to one of the key figures in the global open 1.5 billion lost annually in potential return on British science

access publishing movement. Professor Stevan Harnad, Moderator of the

American Scientist Open Access Forum and Professor of Cognitive Science at the University of Southampton's School of Electronics and Computer Science, has calculated the potential return on the investment in scientific research findings that are being lost to the UK each year through the limitations of the current academic publishing

environment.

Açık Erişim Dergileri

• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti

– BioMed Central, Public Library of Science (PLoS) girişimleri

• Erişim için abonelik gerekli değil

• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı destekleyen kurumlar tarafından karşılanıyor

• Çeşitli konularda 1816 dergi

• Hakemli dergilerin %7,5’i

• Açık Erişim dergilerinin atıf oranları giderek yükseliyor

• Çok azı geleneksel dizin ve öz veri tabanları tarafından

dizinleniyor

Directory of Open Access Journals

Açık Erişim Gelişmeleri

• Bazı üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu

– Southampton Ü., İngiltere; Queensland

Teknoloji Ü., Avustralya; Minho Ü., Portekiz; vd.

• Bazı üniversitelerin kendi kurumsal

arşivlerini ve e-baskı arşivlerini kurma girişimleri

– Univ. of California eScholarship Repository

– Univ. of Southampton e-Prints Service

Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri

• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003

• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003

• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS) Bildirgesi - 2003

• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004

Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi

• ABD, Birleşik Krallık, Hindistan, Norveç, Hollanda, Almanya, Kanada, İskoçya, vd.

• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004

• Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004

• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu -

1 Ekim 2005

Açık Erişim Yazılımları

• GNU Eprints (158)

• DSpace (91)

• ETD-db (22)

• OPUS (Open Publication System) (17)

• Bepress (13)

• CDSWare (8)

• HAL (5)

• ARNO (2)

• Diğer (150)

Kaynak: archives.eprints.org

Açık Erişim Arşivleri (Ekim 2005)

• ABD (127)

• İngiltere (55)

• Kanada (27)

• Almanya (41)

• Fransa (24)

• Avustralya (18)

• İsveç (11)

• Hollanda (16)

• İtalya (18)

• Brezilya (29)

• Hindistan (11)

• Danimarka (4)

• Çin (4)

• Macaristan (4)

• İspanya (8)

• Belçika (6)

• Güney Afrika C. (4)

• Japonya (6)

• Türkiye 1

• . . .

•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country

Açık Arşivler Girişimi

Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP)

• Dizinleme yayın sürecinin bir parçası

• Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı, özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor

• Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme Açık Arşivler arama motoru tarafından

“harmanlanıyor”

Arama Mekanizmaları: OAIster

Son 8 ayda 140 yeni arşiv eklendi;

kayıt sayısı yaklaşık

1 milyon arttı

OAIster’de arama: “turkish”

OAIster Arama Sonuçları

Makalenin Tam Metnine Erişim

Google Scholar

Google Scholar Arama Sonuçları

Makalenin Tam Metnine Erişim

Kurumsal Arşivler

• Bir ya da daha çok üniversitenin /

kuruluşun entellektüel ürünlerini kaydeden ve koruyan dijital

derme

Kurumsal arşivlerdeki yayın türleri

• Hakemli dergilerde

yayımlanan makaleler

– Ön baskılar – Son baskılar

• Tezler

• Teknik raporlar

• Kitaplar

• Öğrenim nesneleri

• Ek materyaller (veri, görüntü, vs.)

• Açık Erişim dergileri

• Çalışma metinleri

• . . .

Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Açık Erişim ve Kurumsal Arşiv

Girişimi

İşletim Sistemi: Linux Fedora Core

Açık Erişim Yazılımı: Dspace

H.Ü. Açık Erişim Arşivleri

Arayüz

Arama Sonuçları

Dizin Bilgileri (Dublin Core)

Tam Metin Tez

Tam Metin Makale

Hacettepe Dspace Yazılımının Özellikleri

• Farklı dermeler yaratılabilmesi

• Dermeye yeni giren belgelerin duyurulması

• Özelleştirme: MyDspace

• Yeni belge yükleme

– tanımlama, yükleme, doğrulama, lisans/telif hakları, geribildirim

• Yönetim

– edit işlemleri, erişim politikalarının tanımı,

yetkilendirme, bölümleri/kullanıcıları yönetme, bilgi

güncelleştirme

Yapılanlar

• CNRI Handle Server’a kayıt (DOI numaralarının işlemesi için)

• Açık Arşiv Girişimine (OAI) kayıt

• OAIster arama motoruna kayıt

• Google Scholar’a kayıt

OAI Registry

OAIster Hacettepe Arşivini tarıyor:

“açık erişim”

Tarama Sonuçları

Yapılması Gerekenler

• Veri girişi

• Uygulamanın Hacettepe’de yaygınlaştırılması

• Farkındalığın artırılması

Açık Erişim Çözümleri

• SHERPA: Securing a Hybrid Environment for Research Preservation and Access

(İngiltere)

• DARE: Hollanda Üniversite Kütüphaneleri Açık Arşivleri

• . . .

EPrints UK

• Joint Information Systems Committee (JISC) destekli bir proje

• Focus on Access to Institutional Resources (FAIR) Programme’ının bir parçası

• OAI MHP aracılığıyla açık arşivleri ve konu

arşivlerini (örneğin, arXiv), eğitim portallarını, 8 Kaynak Keşif Ağı’nı (RDN) tarayan ulusal

hizmet sağlayıcı geliştirmek amaçlanıyor

• Web teknolojilerinin kullanımı

• Atıfların otomatik olarak ilişkilendirilmesi

• Kurumsal açık arşivlerin yaratılması ve

yaşatılması

ePrints UK

Kaynak: Day (2003)

Harmanlama Modeli

Kaynak: Owen et al. (2004)

Türkiye’de Neler Yapılabilir?

• “Farkındalık” yaratmak

• www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr benzeri projeleri çoğaltmak

• Sorunun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili olduğunu görmek

• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma

sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açmak

• Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu haline getirmek

• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal

düzeyde ve ülke düzeyinde desteklemek

Türkiye’de Neler Yapılabilir? (devamla)

• Kendi kendine arşivlemeyi desteklemek

• Açık Erişim dergileri yayımlamak

– TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT’de yer alan bazı dergiler

• Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane kataloglarında listelemek

• Lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını gözetmek (ULAKBİM, ANKOS)

• Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) ile

taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak

• Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak

Yaşar Tonta

H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü tonta@hacettepe.edu.tr

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html

Bilimsel Bilgiye

Açık Erişim