Anlamın Türleri ve Boyutları
Anlamın Aklı ve Kalbi
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
• Dilbilgisel açıdan düzgün olan ifadelerin göreceli normalliği
→ Bağlamsal yaklaşım
Göreceli normallik sadece farklı öğeler birleştiğinde ortaya çıkar.
İki ifadenin anlamları farklıysa bir bağlamdaki normallikleri de farklıdır.
ör. kedi × köpek
Kedi huzurla mırlıyordu. × ?Köpek huzurla mırlıyordu.
Aynı anlama gelen iki ifadenin tüm bağlamlardaki normalliği aynıdır.
ör. plaj × kumsal?
→ Normallik profili: bir ifadenin olası tüm bağlamlarda çizdiği (a)normallik örüntüsü
İfadenin anlamı konusunda ipucu verir.
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
• Anlamsal anormallik × dilbilgisel anormallik
◦ Düzeltilebilirlik
Dilbilgisel anormallikte düzgün yapının ne olması gerektiği hemen belli.
Anlamsal anormallikte düzgün ifadenin ne olması gerektiği pek belli değil.
ör. *Sizi gitti miniz? Size eğleniyor musunuz?
*Sessiz sedasız patlayan daktilo bombaları
? Bu tünel Can’ın sürünüp geçebilmesi için fazla geniş.
→ Anormalliği düzeltecek en küçük değişiklik ne türden?
i. İçerikli sözcüklerden biri değiştirilerek düzeltiliyor: Anlamsal anormallik sorunu vardır.
ör. Bu tünel Can’ın sürünerek geçebilmesi için biraz genişdar.
ii. Sadece dilbilgisi öğelerinden birini değiştirilerek gideriliyor: Dilbilgisel anormallik sorunu vardır.
ör. Ayşe eve gidiyorum.
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
iii. Anormallik ya bir sözcüğü değiştirerek ya da bir dilbilgisi öğesini değiştirerek halloluyor.
→ Olası sözcükler anlamsal bir doğal sınıf oluşturuyor mu?
Öyleyse anormalliğin anlamsal olduğuna kanaat getirilebilir.
ör. Ayşe yarın okula gitmediyecek. (Dilbilgisel değişiklik) × Ayşe dün/geçen hafta/vs./yarın okula gitmedi. (Sözcük değişikliği) ör. Kitabımaı kaybettim. (Dilbilgisel değişiklik) Kitabıma çarptım/dokundum/baktım/kaybettim. (Sözcük değişikliği) ×
◦ İyileştirilebilirlik
Bağlamı değiştirerek anormalliği iyileştirebiliyorsak sorun anlamsaldır.
(Bkz. Oraya dün gideceğim.)
Giriş: Anlamsal anormallik türleri
• Temel anlamsal anormallik türleri
◦ Haşiv/Söz uzatımı
ör. Yöresel Gaziantep kahvaltısı servisimiz başlamıştır.
Arka fonda duruyor.
Araç yasadışı yollardan çalınmış.
Maç ileri bir tarihe ertelendi.
→ Fazlalık, laf kalabalığı
◦ Çift anlamlılık
ör. Can parasıyla aynı günde tükendi.
Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya, Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya.
→ Tek bir ifade, iki anlamsal iş, kelime oyunu
Giriş: Anlamsal anormallik türleri
◦ Uyumsuzluk
ör. Balon giderek daha aşağı yükseldi.
Fare azıcık ölmüştü.
Renksiz yeşil fikirler öfkeli öfkeli uyuyor.
→ Birbiriyle uyumsuz anlamlar → mecazi olarak yorumlama ihtiyacı
◦ Olanakdışılık
ör. Köpek yavrusu bir paket sigarayı içip bitirdi.
Tahtta eli silahlı bir maymun vardı.
→ Uyumsuzluk olanakdışılık
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
Anlamın aklı
Anlamın kalbi
Betimsel anlam: mantıksal, gönderimsel, kavramsal, nesnel, olumsuzlanabilir vs.
İçsel boyutlar Göreceli boyutlar
Nitelik Zorunluluk ve beklendiklik
Yoğunluk Yeterlilik
Belirlilik Belirginlik
Müphemlik Temellik
Bakış noktası
Dışavurumsal anlam Betimsel olmayan anlam
Ağız ve özel değişke
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
• Betimsel anlamın temel özellikleri
i. Bir ifadenin dile getirdiği önermenin doğruluk değerini belirler. → mantıksal, önermesel
ör. Birisi canına yandığım ışığı söndürdü. = Birisi ışığı söndürdü. × Birisi ışığı söndürdü. ≠ Birisi ışığı yaktı.
ii. Bir ibarenin neye gönderme yapabileceğini kısıtlar. Dinleyicinin göndergeleri teşhis etmesine yardımcı olur. → gönderimsel
iii. Dünya tecrübemizi sınıflandırmaya yarayacak kavramsal kategoriler sunar. → kavramsallaşmış
ör.
SÖNDÜR,
IŞIK
canına yandığım ×
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
iv. Konuşucu ile söylediği şey arasına bir «mesafe» koyar. → nesnel, kaydırılmış
ör. Birisi oraya gidip ışığı söndürecek. → zaman ve mekanda uzaklık
canına yandığım → konuşucunun sözce anındaki hissiyatı
v. Olumsuzlanabilir ya da sorgulanabilir. → açıkta ör. A: Birisi canına yandığım ışığı söndürdü.
B: Yalan söyleme! İçeriği olumsuzluyor.
ör. A: Birisi Allah’ın cezası ışığı söndürdü.
B: Allah’ın cezası değil o ışık! Hissiyata tepki veriyor.
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
! Doğruluk değerine/koşullarına etki
ör. Çomar bir köpek. → Çomar bir hayvan. (Gerektirme)
Çomar bir köpek. → Çomar havlar. × (Gerektirme yok ama…)
D/Y olma ihtimaline katkı
! Olumsuzluk ya da sorunun «normal» kapsamı
ör. Çomar bir köpek. → Çomar bir hayvan.
Bu bir köpek mi?
KÖPEK ?
HAYVAN
? ×
Olumsuzluk/sorudan «korunaklı» betimsel anlam
× Olumsuzlanamayacak/sorgulanamayacak türden anlam
Betimsel anlamın boyutları
• İçsel boyutlar – bir anlam bütününün anlamsal özellikleri
◦ Nitelik
ör. kırmızı × yeşil, kedi × köpek, elma × portakal vs.
Nitelik farkı testi: X değil, Y. ve Y değil, X. tuhaflık yaratmıyorsa…
ör. Orası değil, burası./Burası değil, orası.
Koşmadım, yürüdüm./Yürümedim, koştum.
ör. ?O benim evladım değil, yavrum./?O benim yavrum değil, evladım.
?Vefat etmedi, öldü./?Ölmedi, vefat etti.
◦ Yoğunluk
ör. büyücek < büyük < iri < kocaman < devasa; puslu < sisli; kırmak < paramparça etmek
→ Aynı nitelik, farklı yoğunluk
Yoğunluk farkı testi: X ne kelime, Y. ve Pek öyle Y sayılmaz ama yine de X. tuhaflık yaratmıyorsa…
ör. Büyük ne kelime, devasa!/Pek öyle devasa sayılmaz ama yine de büyük.
Korkmak ne kelime, ödüm koptu!/Pek öyle ödüm koptu sayılmaz ama yine de korktum.
Betimsel anlamın boyutları
◦ Belirlilik
Nitelik alanında daha dar ya da geniş yere işaret etme i. Türde belirlilik
ör. yumruklamak:vurmak, kadın:insan vb.
(Tek yönlü) gerektirme
ör. Bu bir köpek. → Bu bir hayvan.
Bu bir hayvan değil. → Bu bir köpek değil.
ii. Parça belirliliği
ör. el:parmak, bisiklet:gidon, üniversite:fakülte vb.
(Tek yönlü) gerektirme (lokatifle)
ör. Parmağımda yara var. → Elimde yara var.
Edebiyat Fakültesinde hocayım. → Üniversitede hocayım.
Betimsel anlamın boyutları
iii. Yoğunlukta belirlilik
ör. yağmur yağmak:ahmak ıslatan yağmak/sağanak yağmak vb.
(Tek yönlü) gerektirme
Ahmak ıslatan yağıyor. → Yağmur yağıyor.
◦ Müphemlik
İbarenin kullanım ölçütleri kesin değil.
× Genellik
ör. Bir sürüngen gördüm./Bir engerek yılanı gördüm.
× Soyutluk
ör. «Gerektirme» kavramı
Betimsel anlamın boyutları
i. İyi tanımlanmamışlık
ör. «genç», «orta yaşlı» vs.’nin sınırları × ellilerinde ii. Gevşeklik
ör. Gençler polisin etrafında çember oldu.
Bin tane adam üstüme çullandı.
◦ Bakış noktası
Bazı ifadelerin anlamında belirli bir «görüş açısı» var.
ör. bu, şu, bura, ora, sonra vb. → sözce zamanında konuşucunun bakış noktası ör. Köy tepenin kuzey yamacında. Köy tepenin ardında.
Köy tepenin diğer yamacında. Köy tepenin dibinde.
Betimsel anlamın boyutları
• Göreceli boyutlar
Bütün anlamlardan ziyade anlam parçaları ve bunların skalası
◦ Temellik
Bazı anlamlar diğerlerine göre daha temel i. Somut (× soyut)
→ Gözlemsel söz dağarcığı
İlk öğrenilen, psikodilbilimsel süreçlerde daha çabuk erişilebilir vs.
Soyut alanlar mecaz yoluyla somut alanlardan türetiliyor.
ii. Bağımsızlık (× bağımlılık)
Bir anlam önkoşul olarak diğer bir anlamı gerektirebilir, o anlama bağımlı olabilir.
ör. ivme < hız < hareket < fiziksel nesne, yer, zaman
→ Bileşen, anlamsal yapı taşı
ör. ivme: hareket eden nesnenin kısa bir zaman içinde, hızında oluşan değişmenin bu zamana oranı ör. aygır: ERIL, AT
Betimsel anlamın boyutları
◦ Zorunluluk ve beklendiklik
→ Zorunlu × şartlı mantık ilişkileri
Gerektirme
ör. P Q
Bu bir köpektir. Bu bir hayvandır.
Can arıyı öldürdü. Arı öldü.
Tüm köpekler mordur. Köpeğim mor.
P’nin doğruluğundan Q’nun doğruluğu mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar.
Q’nun yanlışlığından da P’nin yanlışlığı mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar.
× Bu bir köpektir. Bu bir ev hayvanıdır.
Bu bir köpektir. Bu havlar.
→ Mantıksal olarak kaçınılmaz ve bağlamdan bağımsız olmalı.
Betimsel anlamın boyutları
? Gerektirmeyi ne kadar kesin teşhis edebiliyoruz?
i. X Y’yi öldürdü. → Y öldü.
ii. X bir kedi. ? X bir hayvan.
iii. X hamile. ? X dişi.
iv. X bir fiziksel nesne. ? X’in bir ağırlığı var.
v. X bir dörtayaklı. ? X’in dört ayağı var.
vi. X Y’nin karısı. ? X Y’nin kızı değil.
i. Tamam
ii. Kedi dediğimiz varlıkların bir tür robot olduğu keşfedersek?
ör. Aa! Kedi diye bir şey yokmuş!
Aa! Kediler sandığımız gibi değilmiş!
→ Hayvan olmak kedi olmak için zorunlu bir ölçüt olmayabilir.
Betimsel anlamın boyutları
Karş. Erkek koyun olmadığını keşfedersek? «Koçlar» koyun değil başka bir tür canlıymış.
ör. Aa! Koç diye bir şey yokmuş!
Aa! Koçlar sandığımız gibi değilmiş!
→
ERILve
KOYUNkoç olmak için zorunlu gibi.
Gönderimleri kararlı sözcükler (=doğal tür terimleri) × gönderimleri kararsız sözcükler (=sözde tür terimleri)
iii. Tıp bir erkeğin bedenine bir cenin konup gelişmesine vs. imkan sağlıyor.
Hamile?
iv. Acaba fizik yasaları başka türlü olabilir miydi?
v. Kaza geçirmiş bir kedi?
vi. İlişki mantıksal mı? Sadece toplumsal şartlara tabi bir durum mu? Ya X
ve Y akrabalıklarından haberdar değilse?
Betimsel anlamın boyutları
Gerekliliğin dereceleri var: Gereklilik ölçeği → «Ama» testi
▫ Çomar bir köpektir ama bir hayvandır da. tuhaf–totoloji Çomar bir köpektir ama bir hayvan değildir. çelişki
→ HAYVAN köpek için zorunlu bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama havlar. tuhaf–totoloji
Çomar bir köpektir ama havlamaz. normal (tuhaf köpek)
→ HAVLA köpek için beklendik bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama siyahtır da. tuhaf Çomar bir köpektir ama siyah değildir. tuhaf
→ SIYAH köpek için olabilir bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama öter de. normal (tuhaf köpek) Çomar bir köpektir ama ötmez. tuhaf–totoloji
→ ÖT köpek için beklenmedik bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama balıktır da. çelişki
Çomar bir köpektir ama balıktır değildir. tuhaf–totoloji
→ BALIK köpek için olanaksız bir özellik.
Betimsel anlamın boyutları
Daha ince ayrımlar da mümkün:
▫ Doğal zorunluluk (beklendik)
ör. X bir fiziksel nesne. → X’in bir ağırlığı var.
▫ Toplumsal zorunluluk (beklendik)
ör. X Y’nin karısı. → X Y’nin kızı değil.
▫ Temel örnek zorunluluğu (beklendik)
ör. X hamile. → X dişi.
X bir dörtayaklı. → X’in dört ayağı var.
◦ Yeterlilik – zorunlulukla akraba
Bir özellik kümesinin birleşik yeterliliği ör. ERIL, AT → aygır
Tek tek özellikler → ayırt edebilirlik ör. kuş: GAGALI > TÜYLÜ > NEFES ALAN
Betimsel anlamın boyutları
◦ Belirginlik
i. Kolay erişilebilirlik
Anlam işlemlemedeki rolü
İlk akla gelen özellikler
ii. Ön plana çıkarma/arka plana itme
Sözdizimsel yöntemlerle yönlendirilebilir. (karş. figür-zemin etkisi) ör. Çalkalama
▫ kitabı okudu Cem,
gazeteyi değil/*Can değil.
Cem okudu kitabı,
Can değil/*gazeteyi değil.
Betimsel anlamın boyutları
→ Arka plandaki bilgi olumsuzluk ve sorunun kapsamı dışında ör. kitabı okumadı Cem, gazeteyi okudu/*Can okudu.
Cem okumadı kitabı, Can okudu/*gazeteyi okudu.
kitabı mı okudu Cem? / *kitabı okudu Cem mi?
Cem mi okudu kitabı? / *Cem okudu kitabı mı?
Arka plan verili bilgi, olgusal gerçek olarak alınıyor.
→ Önsayıltı olarak kabul ediliyor: Doğruluğu zımnen kabul edilen, fondaki bir inanç
Yüklem bir asimetri içeriyor olabilir.
ör. Can Cem’e benziyor. / Can Cem’den uzun boylu.
Cem Can’a benziyor / Cem Can’dan kısa boylu.
→ Eşdeğer ama anlamları farklı. Nesne daha az belirgin ve karşılaştırmanın «standardı».
iii. Anlam özellikleri arasındaki belirginlik farkı ör. kız kurusu: DIŞI, INSAN, BEKAR, ORTA YAŞLI
Bizim komşu kız kurusu sayılmaz.
Betimsel olmayan boyutlar
• Dışavurumsal anlam ör.
! Ama bir açıdan aynı anlama geliyorlar.
? Acaba anlam niteliği farkı değil sadece işaretleme farkı mı içeriyorlar?
1) Sadece dışavurumsal anlamı olan ifadeler
ör. Donuyo lan burası! Kapat şu Allah’ın belası camı!
Hadi be! Tüh! Aman!
→ Önermesel içeriğe katkısı yok.
«A’aa!» «Şaşırdım.»
Nesnel/Kaydırılmış ×
Gönderimsel ×
Kavramsallaşmış ×
Mantıksal/Önermesel ×
Açıkta ×
