YZM5604 Bilgi Güvenliği Yönetimi

(1)

YZM5604 Bilgi Güvenliği Yönetimi

Dr. Orhan Gökçöl

Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü 2 Aralık 2014

http://akademik.bahcesehir.edu.tr/~gokcol/yzme5604

 Proje Çalışması - NE DURUMDASINIZ????

 Aralık Ayı İçinde – Ara Kontrol

 Tüm grup üyeleri gelmeli

 16 Aralık Salı günü 19:00-20:15 arası ders var. 20:30-21:30 arası DSC02’de kontrollerinizi yaptırabilirsiniz. |Quiz-4

 23 Aralık Salı günü ders yok. 19:00-20:30 arası OFİSİMDE proje kontrollerinizi yaptırabilirsiniz.

 30 Aralık Salı – 18:45-22:00 Proje sunumları

 6 Ocak Salı; 18:45-22:00 Proje sunumları

 15 Ocak Salı; YAZILI Final Sınavı – Normal Sınav!!

(Ağırlık:%5 -bonus)

 Gelecek Hafta (9 Aralık) 2. ara sınav yapacağız – ev sınavı; o gün ders yok. Sorularınız için 19:00-20:00 arası ofisimde olacağım.

(2)

2

Geçtiğimiz Hafta; ISO27001:2013

 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemler, Gereksinimleri

PUKÖ, bir BGYS’nin bilgi güvenliği gereksinimlerini ve ilgili tarafların beklentilerini girdi olarak nasıl aldığını ve gerekli eylem ve prosesler aracılığıyla, bu gereksinimleri ve beklentileri karşılayacak bilgi güvenliği sonuçlarını nasıl ürettiğini gösterir. Yukarıdaki şekil ayrıca, standarttaki Madde 4, Madde 5, Madde 6, Madde 7 ve Madde 8’de sunulan proseslerdeki bağlantıları da gösterir.

ISO27001 Nedir??

Kontrol-tabanlı

«Bilgi» Standardı

Sertifikalandırılabilir

- Uluslararası geçerliliği olan - Risk yönetimi esaslı

Gruplanmış olarak sunulan kontroller, BG’deki en iyi uygulamaları içermektedir.

Her türlü BİLGİ’yi kapsar.

“Bilgi, her ne şekilde olursa olsun; her nerede saklanırsa saklansın, uygun bir şekilde korunmalıdır!

8 Cümle, 11 Kontrol grubu, 134 kontrol

(3)

ISO Tarihçe

 1992

The Department of Trade and Industry (DTI), which is part of the UK Government, publish a 'Code of Practice for Information Security Management'.

 1995

This document is amended and re-published by the British Standards Institute (BSI) in 1995 as BS7799.

 1999

The first major revision of BS7799 was published. This included many major enhancements.

 2000

In December, BS7799 is again re-published, this time as a fast tracked ISO standard. It becomes ISO 17799 (or more formally, ISO/IEC 17799).

Accreditation and certification schemes are launched. LRQA and BSI are the first certification bodies.

Tarihçe

 2001

The 'ISO 17799 Toolkit' is launched.

 2002

A second part to the standard is published: BS7799-2. This is an Information Security Management Specification, rather than a code of practice. It begins the process of alignment with other management standards such as ISO 9000.

 2005

A new version of ISO 17799 is published. This includes two new sections, and closer alignment with BS7799-2 processes..

 2005

ISO 27001 is published, replacing BS7799-2, which is withdrawn. This is a specification for an ISMS (information security management system), which aligns with ISO 17799 and is compatible with ISO 9001 and ISO 14001

 2013 – New version releases

(4)

4 27000 Serisi standartların yapısı

27000 Temeller ve anahtar kelimeler 27001:BGYS

27003 BGY Uygulama Esasları 27002 BGY Uygulama Yönergesi

27004 Metrikler ve Ölçme 27005

Risk Yönetimi

27006 BGYS akreditasyonu kılavuzu

27007 BGYS denetim kılavuzu(iç, dış, yönetim gözden geçirme)

27008 Denetçiler için BGYS kontrolleri kılavuzu

PUKÖ

(5)

ISO27001

 13 ALAN (Kategori) altında 35 adet kontrol amacı

 Bu amaçları gerçekleştirmek için yapılması gereken TOPLAM 114 tane kontrol

ALANLAR

 A.5: Bilgi Güvenliği Politikaları

 A.6: Bilgi Güvenliği Organizasyonu

 A.7: İnsan Kaynakları Güvenliği

 A.8: Varlık Yönetimi

 A.9: Erişim Kontrolü

 A.10: Kriptografi (Şifreleme)

 A.11: Fiziksel ve Çevresel Güvenlik

 A.12: İşlemler Güvenliği

 A.13: Haberleşme Güvenliği

 A.14: Bilgi Sistemleri Edinim, geliştirme ve bakımı

 A.15: Tedarikçi İlişkileri

 A.16: Bilgi Güvenliği İhlal Olayı Yönetimi

 A.17: İş Sürekliliği Yönetiminin Bilgi Güvenliği Unsurları

(6)

6

ISO27001 ve ISO31000

 ISO31000 : Risk Yönetimi Standartı

(7)

ISO27005 : ISO31000’i TEMEL ALAN BİR RİSK YÖNETİMİ YAKLAŞIMIDIR.

BİLGİ GÜVENLİĞİ RİSK YÖNETİMİ İÇİN KULLANILABİLİR.

İTERATİF BİR YAKLAŞIM.

PUKÖ’yü takip eder!

(8)

8

ISO27005 – Risk Değeri Hesaplama –

Örnek Yaklaşım 1

(9)

ISO27xxx

SEKTÖREL STANDARTLAR!

(10)

10

http://www.cozumpark.com/blogs/cobit-itil/archive/2012/06/02/ts-iso-iec-27001-2005-bilgi-guvenligi-yonetim-sistemi-ve-puko-modeli-bolum-2.aspx

İYİ BİR BAŞLANGIÇ NOKTASI

http://www.iso27001security.com/

(11)

Ülkemizde BG Çalışmaları

 Bilgi Güvenliği Denetmeni (Seviye 7) – Meslek Standardı Ref.No:13UMS0292-7 ; Tarih: 30.01.2013

 Türkiye Bilişim Güvenliği Derneği tarafından hazırlanmış

 Resmi Gazete - 26/2/2013 - 28571 (Mükerrer) ; şu an yürürlükte

 Bir de, Bilgi Güvenliği Uzmanı var (Seviye 6) Mesleki Yeterlilik Kurumu :

http://www.myk.gov.tr/

- http://www.myk.gov.tr/images/articles/editor/2013/280213/Bilgi_Guvenlik_Denetmeni_Seviye_7.pdf - http://www.myk.gov.tr/images/articles/editor/2013/280213/Bilgi_Guvenlik_Uzmani_Seviye_6.pdf

Ülkemizde BG

 Yasal Altyapının Analizi : - Mevzuatta eksikler ve sorunlar var.

Uygulama boyutunda sorunlar var

https://www.bilgiguvenligi.gov.tr/mevzuat/turkiyede-bilisim-guvenligiyle-ilgili- yasal-altyapinin-analizi-3.html

- Kişisel Verilerin Korunması - Ulusal Güvenlik

- Ceza Kanunu – Sanal Suçlar - Borçlar Kanunu

- Medeni Kanun

- Elektronik Haberleşme Kanunu - ….. Kanunu

- BDDK

- Elektronik Belge Yönetimi - Bilgi Toplumu Stratejileri - ………

(12)

12

Ülkemizde BG

 İki enteresan yazı :

Türkiye’de Devlet İnterneti Bilmiyor -

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/guven_sak/turkiyede_devlet_interneti_bilmiyor- 1155720

AB Bilgi Güvenliği Politikaları

http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/download/384/377

Ülkemizde BG

 Kalkınma Bakanlığı Raporu – Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi

 Bilgi Güvenliği, Kişisel Bilgilerin Korunması ve Güvenli İnternet Ekseni Mevcut Durum Raporu - Mayıs 2013 tarihli

 http://akgul.bilkent.edu.tr/btstrateji/mevcut/m-

bilgi_guvenligi_kisisel_bilgilerin_korunmasi_ve_guvenli_internet.pdf

SORUNLAR :

- Yasal altyapı sorunları –mevzuatlarla çözüm aranıyor

- İnsan kaynaklarının BG konusundaki yetersizlikleri – uygulama sorunları oluşturuyor! (Özellikle adli vakalarda)

- Kişisel verilerin korunması ile ilgili anayasal güvence var, ama düzenlemeler eksik. Bankacılık ve Telekom için sektörel düzenlemeler mevcut.

- Avrupa Siber Suçlarla Mücadele sözleşmesi henüz yürürlükte değil (2013 sonu)

- Bazı bakanlıklar bünyesinde siber güvenlik kurulları oluşturma çalışmaları (2014) - Bilişim Suçlarıyla Mücadele Daire Başkanlığı

(13)

Ülkemizde ISO27001 Uygulamaları

 Özel sektörde bazı ihalelerde kamu ihale kanununa göre ihale açan kurum ve kuruluşlar ihale şartnamelerinde ISO 27001 bilgi güvenliği yönetim sistemi belgesi

istenmektedir. Bu zorunluluk yapılan projenin gizliliği güvenliği üst düzeyde ise ihaleyi açan kuruluş ıso 27001 belgesini özellikle istemektedir. Örneğin savunma sanayi projelerine yönelik açılan ihalelerde gerek yazılım hizmeti veren gerekse ürün üreten satışını yapan firmalardan bu belge istenmektedir.

Ülkemizde ISO27001 Uygulamaları

 Ayrıca Telekomünikasyon Kurumu tarafından yapılan bir yetkilendirme çerçevesinde elektronik haberleşme hizmeti sunan ve/veya elektronik haberleşme şebekesi sağlayan ve alt yapısını işleten sermaye şirketlerin (Data Center)

kurumların 20.07.2010 tarihine kadar ISO 27001 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi Belgesi alması zorunlu hale getirilmiştir.

(14)

14

Ülkemizde ISO27001 Uygulamaları

 Elektronik Haberleşme Yönetmeliğinin ilgili maddesi; 11.

maddesi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM  İşletmecilerin Yükümlülükleri

MADDE 11 – (1) İşletmeci, TS ISO/IEC 27001 veya ISO/IEC 27001

standardına uygunluğu sağlamakla yükümlüdür. Yetkilendirilen işletmeciler yetkilendirme tarihinden itibaren bir yıl içerisinde söz konusu standarda uygunluğu sağlar. Belirtilen süre içerisinde söz konusu standarda uygunluğu sağlayamayan işletmecilere Kurul tarafından gerekli görülmesi halinde ilave süre verilebilir.

Özel sektörde gerek kamu ihalelerinde gerekse kamu ile stratejik alanlarda iş birliği yapan kurum kuruluşların ISO 27001 Bilgi Güvenliği Yönetim

Sistemini kurmalarını ve belgelendirme denetimine girerek ISO 27001 belgesini almaları gerekmektedir.

GÜMRÜK İŞLEMLERİNİN KOLAYLAŞTIRILMASINA İLİŞKİN GÜMRÜK GENEL TEBLİĞİ (29 Mart 2013)

(15)

Kamu Kurumlarında ISO 27001 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi Belgesi alınması zorunluluğu ?

 Kamu kurumlarında genellikle özel sektörden farklı olarak ISO 27001 belgesinin alınması zorunlu değildir fakat aşağıda anlatılan bazı kanun ve yasalara göre her ne kadar

belgelendirme zorunluluğu yok ise de ISO 27001 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemini kurmaları zorunludur.

Bilgi Güvenliği Yönetim sistemi Kurmak için kamu kurumlarına dair çerçeve yasalar

 10.12.2003 tarihli ve 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunuyla kamu malî yönetim sistemi tüm kamu kurumlarında uluslararası standartlar ve Avrupa Birliği uygulamalarına uygun bir şekilde yeniden düzenlenmesi ve bu kapsamda etkin bir iç kontrol sisteminin oluşturulması için Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 26.12.2007 tarihli ve 26738 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Kamu İç Kontrol Standartları Tebliği ile kamu idarelerinde iç kontrol sisteminin oluşturulması, uygulanması, izlenmesi ve Geliştirilmesi amacıyla (18) standart ve bu standartlar için gerekli (79) genel şart belirlendi.

 Bu 79 genel şarttan en az 10 şart bilgi güvenliği sisteminin kurumlarda oluşturulmasını hedeflemektedir.

(16)

16

 2003 / 48 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile yürürlüğe giren e-

Dönüşüm Türkiye Projesinin 4.1.1.’ inci maddesinde Bilgi Güvenliği Yönetim Sisteminin (BGYS) tüm kurumlarda kurulmasının

hedeflendiği belirtilmektedir.

 05/08/2005 tarihli ve 25897 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan, 2005/20 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile çıkarılan Birlikte Çalışabilirlik EsaslarıRehberinde elektronik ortamda sunulan hizmetlerde başarı, güven ortamının sağlanmasına bağlı olduğu vurgulanmıştır. Bu da, güvenlikle ilgili politika ve düzenlemelerin geliştirilmesini gerektirir.

 2006 / 38 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı’yla onaylanan ve 28/07/2006 tarihli ve 26242 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesinde stratejik öncelikler arasında yer alan bilgi güvenliğinin ülke genelinde ve kamu kurumlarında bilgi sistemleri ile elektronik iletişim ve ağ bağlantılarında güvenliğin sağlanması ve sürdürülmesi için gerekli organizasyonel düzenlemelerin

gerçekleştirileceğinden bahsedilmektedir. Ayrıca, bilgi güvenliğinin sağlanması için yasal düzenlemelerin yapılacağı da

vurgulanmaktadır.

İÇ TETKİK

(17)

Kontrol Et - PUKÖ

 ISO19011 : Kalite ve Çevre Yönetim Sistemleri Denetlemesi İçin İzlenecek Yöntemlerin verildiği bir yardımcı kılavuz.

 Tetkik : Tetkik delili elde etmek ve tetkik kriterlerinin karşılanma derecesini objektif olarak

değerlendirmek için yapılan sistematik, bağımsız, belgelendirilmiş bir proses (ISO19011, Madde 3.1)

TETKİK TÜRLERİ

 İç Tetkik : Kendi sistemimizi denetliyoruz!

 Dış Tetkik : Bir tedarikçimizi denetliyoruz, ya da bir müşterimiz bizi denetliyor

 Dış Tetkik : Bağımsız bir tescil grubu tarafından (TÜV, BVQI, BSI, TSE gibi) denetleniyoruz!

(18)

18

ISO27001 İç Tetkik

 Standardın 6.cı maddesinde açıklandığı üzere;

 Planlanan aralıklarla

 Standartlarla uyum

 Bilgi Güvenliği Gereksinimleri

 Etkin gerçekleştirme

 Beklendiği şekilde yerine getirilen

 Tetkik programı – durumu ve önemi

 Tetkikçilerin kendi işlerini denetlememesi lazım

 Süreç

 Gecikmeden yürütülen faaliyetler

 Takip faaliyetleri – alınan önlemlerin doğrulanması

 Sonuçların raporlanması

İÇ TETKİK NASIL UYGULANIR?

 Bir Baş tetkikçi vardır.

 Açılış toplantısı,

 Tetkikin gerçekleştirilmesi,

 Bulguların gözden geçirilmesi ve raporlama.

(19)

Tetkikçinin Nitelikleri

 Kararlı

 Israrcı

 Kendine güvenen

 Etik

 Bilgili

 Açık fikirli

 Çok yönlü

 Diplomatik

 Kavrayışlı

 Gözlemci

TETKİKÇİ İLETİŞİMİ;

 Sakin ve nazik olmalı,

 Göz teması kurmalı,

 Hazırlıklı olmalı,

 Yapılan işle ilgilenmeli,

 Vücut dilini kullanmalı,

 Konuşma tonu ve sesini ayarlamalı,

 Tartışmacı olmamalı.

(20)

20

Tetkikin Başlatılması

 Bilgi güvenliği iç tetkikleri, bir tetkik

programının kapsamlı hedeflerinin bütünü içindeki bir kısmı olabilir.

 Hedefler

 Kapsam

 Kriterler

Tetkikin Kapsamı

 Boyut ve sınırların çizilmesi

 Hangi fiziksel yerleşimler

 Hangi bölümler

 Hangi faaliyetler

 Hangi süreçler

 Hangi bilgi varlıkları

(21)

Tetkik Kriterleri

 Tetkik kriteri, uygulanabilir güvenlik

politikalarını ve süreçlerini, standartları, yasal ve düzenlemelere tabi gereksinimleri

içerecektir

Tetkikin Hedefleri

 Bilgi Güvenliği ile ilgili tüm dokümanların veya bir bölümünün tetkik kriterlerine ne ölçüde uyduğunun belirlenmesi

 Bilgi Güvenliği ile ilgili tüm dokümanların uygulanabilir yasalar, yönetmelikler ve sözleşme gereksinimleri ile uyumluluğu

 Bilgi Güvenliği ile ilgili tüm dokümanların belirtilmiş olan amaçları karşılayabilme açısından etkinliğini değerlendirme

 Dokümanların olası iyileştirme alanlarını belirleme

(22)

22

İç Tetkik neden gerekli?

 Güvenlik politika ve süreçleriyle uyumun doğrulanması

 Bilgi Güvenliği forumu ve yönetim için tarafsız bilgi sağlanması

 Güvenlik bilincinin artması

 Güvenlik ihlallerinin oluşma riskinin azaltılması

 İyileştirme fırsatlarının belirlenmesi

Tetkik prensipleri

 İyi Ahlaklılık

 Adil olmak – gerçek ve doğru bildirimler!

 Profesyonellik – titiz ve doğru karar verme

 Tarafsızlık – her zaman kanıt aranmalı, bireyler eleştirilmemeli, kendileriyle tartışılmamalı

 Delile dayalı yaklaşım

 Bulgular hakkında kişilere tetkik sırasında bilgi verilmeli

 Sonuca ulaşmak için kullanılabilecek standart bir metotoloji

(23)

Tetkik programı

 Tetkikin belli bir zaman dilimi içinde hangi programa uygun bir şekilde yürütüleceğinin belirlenmesi

 Özellikle tetkikin kapsamı (tetkik

kapsamındaki bilgi varlıkları, süreçler vb) ve tetkiki yapacak olan ekibin büyüklüğü ve niteliği programın şekillenmesinde çok önemli

 Tetkikçiler eğitimli ve yetkin olmalı

Örnek Tetkik Çizelgesi

Bölüm Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara

İK X D

Finans X D

Pazarlama X D

...

(24)

24

Tetkik Sırasında

 Kapsama dahil olan tüm Bölüm Yöneticileri kendilerine düşen sorumluluğu yerine

getirmeli

 İlgili personelin gerektiğinde erişilebilir olması

 Tetkik programına sorumluluklar/kaynaklar tahsis etme

 Gerekli kayıtların erişilebilirliğinin sağlanması

Tetkik İçeriği – Agenda / Anahtar Noktalar

 Açılış Toplantısı/Giriş

 Kapsam ve Süreçleri Araştırmak

 Sorumluluklar

 Uyum ve yasal hususlar

 İş sürekliliği

 Fiziksel kontroller

 Personel güvenliği

 Risk işleme

 Sistem kontrolleri

 Özetleme ve kapanış

(25)

Tetkik Hazırlığı

 Önceki tetkik bulguları

 Güvenlik el kitapları, kılavuzlar, süreç tanımları

 SOA

 Güvenlik ihlal olayları raporları

 Uzmanlardan alınabilecek görüşler doğrultusunda – diğer bilgiler

Başlangıç Noktası

 Güvenlik Politikası

 Değişiklikler

 Gözden geçirmeler

 Kapsamın teyit edilmesi

 Değişiklikler ile ilgili risk değerlendirmelerinin gözden geçirilmesi

 Bölümlerde tüm kontrollerin nasıl uygulandığı (politikalar, süreçler, prosedürler vb)

 Etkinlikleri nasıl izleniyor?

 Güvenlik ihlal olayları nasıl tespit ediliyor?

 Sürekli iyileştirme ile ilgili kanıtlar

(26)

26

Örnek : Temiz Masa/Temiz Ekran Politikası

 Ekran ne kadar zaman sonra temizleniyor?

 Ekranlar şifre korumalı mı?

 Kontrol gerekliliği ile ilgili uyum/farkındalıklık var mı? – kanıt ara

 Bilgisayar ve masa başında olunmadığı zamanlarda görülebilecek bilgiler ?

Örnekler – Deliller

 Rastgele seçilen durumlardan oluşturulabilir

 Tetkikçi tarafından özellikle seçilmiş durumlardan oluşturulabilir

 Görüşülen kişilerle üzerinde kararlaştırılmış durumlardan oluşturulabilir

 TETKİKÇİ ASLA VARSAYIMDA BULUNMAMALI!

(27)

Delil detayları

 Nasıl

 Ne

 Nerede

 Ne zaman

 Niçin (uygunsuzluk ---)

 Kim – roller ve pozisyonlar yazılmalı, isim yazılmaz!

Doğru Soru Sorma

 Ne

 Niçin

 Nerede

 Ne zaman

 Nasıl

 Kim?

 Lütfen bana gösterin / bana söyleyin

(28)

28

Delilleri /Olguları Kaydetme

 Nesnel kanıt

 Okunaklı olmalı

 Anlaşılır içerikte olmalı, izi sürülebilmeli

 Yeniden ele alınabilir olmalı

Bulguların Yazılması

 Özet bir tetkik raporu

 Belirlenen uygunsuzlukların listelenmesi

 Gözlem ve öneriler

(29)

Bulgular değerlendirilirken...

 Güvenlik politikaları

 Müşteri gereksinimleri

 Yasalar, düzenlemeler

 Güvenlikle ilgili dokümantasyonlar (örn. risk degerlendirme islem kayıtları, yönetim

 sorumlulugu, politika (Örn: temiz masa, internet erisimi, kriptografi, erisim kontrolü vb.) Özel

operasyonel dokümanlar ve prosedürler, periyodik gözden geçirmeler…

 Şirket standartları

 ISO27001

UYGUNSUZLUK (Nonconformity)

 Bir güvenlik alt politikasının veya sürecinin olmaması veya bu politikaya/sürece bağlılığın bulunmaması sebebiyle bir güvenlik ihlali olayının oluşabilme ihtimalinin olması

 ISO27001 maddelerinin gerçekleştirilemiyor olması

(30)

30

Majör Uygunsuzluk

 Gerekli bir ISO27001 maddesinin doğru şekilde adreslenmemiş olması nedeniyle firma için müşterileri üzerinde etki

yaratabilecek veya finansal sonuçlar doğurabilecek bir güvenlik ihlaline işaret edecek derecede büyük bir uygunsuzluğun olması

Minör Uygunsuzluk

 Gerekli bir ISO27001 maddesinin doğru doğru dokümante edilememiş ya da tam uygulanamıyor olması - firma için müşterileri üzerinde etki yaratabilecek veya finansal sonuçlar doğurabilecek bir güvenlik ihlaline işaret edecek derecede büyük bir

uygunsuzluk değil

(31)

Uygunsuzluk Raporu

 Şunları İçerir :

 Nerede bulundu

 Kaydedilen tarih

 Gereksinim neydi ? (Politikaya ya da standarda bağlanabilir)

 Nesnel kanıt nedir?

 Açık ve tam olmalı

 Doğru, (tartışılmasız, gerçek) olmalı

 Az ve öz olmalı

 ISO27001 standartlarına refer etmeli

KAPANIŞ TOPLANTISI;

 Tetkikçi,varsa danışman ve gerektiğinden diğer yöneticiler de katılır,

 Kısa bir teşekkür konuşması yapılır,

 Uygunsuzluklar objektif delillerle açıklanır,

 Tetkik sonuçları açıklanır,

 Olumlu yönler belirtilir.

(32)

32

Uygunsuzlukların Takibi

 Bulunan uygunsuzlukların daha sonra şirket tarafından kapatılması ve tetkikçinin bunu takip denetimleriyle görmesi gerekmektedir