1.ÜNİTE: XX. YÜZYIL BAŞLARINDA DÜNYA ÜNİTESİ DERS NOTU
A. I. DÜNYA SAVAŞI VE SONUÇLARI 1.I. Dünya Savaşı
1914’te başlayan I. Dünya Savaşı 1918’de sona erdi. Bu savaş, birçok imparatorluğun yıkılmasına, milyonlarca insanın ölümüne ve sakat kalmasına, dünya üzerinde maddi ve manevi hasarlara sebep olduğu için insanlık tarihinin en önemli olaylarından biridir.
I.Dünya Savaşı’nın çıkış sebeplerini XIX. yüzyıl boyunca süren ve XX. yüzyıl başlarında devam eden olay ve gelişmeler oluşturmaktadır.
11.sınıf Türkiye Cumhuriyeti inkılap Tarihi dersinde bu savaşın sebepleri genel ve özel olmak üzere iki kısımda incelenmişti. Genel sebeplerin Fransız ihtilali sonucunda yayılan milliyetçilik anlayışı ve Sanayi inkılabını gerçekleştiren Avrupa devletleri arasındaki ekonomik rekabet olduğu belirtilmişti.
Fransız ihtilali sonucunda özellikle milliyetçilik akımından etkilenen milletler, büyük devletlerin kışkırtması sonucunda Avrupa’da birçok savaşın çıkmasına neden oldu.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında İtalya (1870) ve Almanya’nın (1871) siyasi birliklerini geç kurmuş olmaları, sanayilerini güçlendirerek ham madde ve pazar arayışlarına girmeleri mevcut dengeleri bozdu. Almanya’nın bu girişimi o zamana kadar sömürgecilikte rakipsiz olan İngiltere, Fransa ve Rusya’nın yeni müttefik aramalarına yol açtı. Almanya’nın güçlenmesi, İngiltere, Rusya ve Fransa’yı birbirlerine yaklaştırdı.
I. Dünya Savaşı’nın özel sebepleri arasında devletlerarası ilişkiler önemli bir yer tutuyordu. Almanya’nın siyasi birliğini kurarken işgal ettiği (1871) Fransız toprağı Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) yüzünden, Fransa ile arası açılmıştı. Fransa, önemli kömür ve demir yatağı olan bu bölgeyi geri almak istiyordu. Balkan toprakları Avusturya- Macaristan ile Rusya arasında rekabet alanı hâline geldi. Avusturya-Macaristan geçmişte sahip olduğu Balkanların tamamına tek başına egemen olmak istiyordu. Rusya da sıcak denizlere açılma ve Panislavizm politikası gereği Balkanlara hâkim olma düşüncesindeydi. Rusya bu düşüncelerini gerçekleştirmek için Osmanlı ve Avusturya-
Macaristan topraklarında yaşayan Slavları isyana teşvik ediyordu. Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya Pancermenizm (Cermen birliği) politikası gereği Rusya’nın Balkanlara yerleşmesine karşıydı. Ayrıca Almanya’nın Osmanlı Devleti’ne yakınlaşma politikası, sömürgelerine giden en kısa yolun kesilmesinden endişe eden İngiltere’yi rahatsız etmiş ve İngiltere’yi Fransa ve Rusya’yla işbirliğine yöneltmişti.
Rusya, bu işbirliğiyle İstanbul ve Çanakkale Boğazlarını ele geçirip Akdeniz’e açılarak tarihî emeline kavuşmak istiyordu.
Sanayisini güçlendiren İtalya, ham madde için Akdeniz ve çevresinde sömürgeler elde ederek eski gücüne ulaşmak niyetindeydi. Bu nedenle İngiliz sömürgelerine göz dikmişti. Ayrıca Avusturya-Macaristan İmparatorluğu egemenliğinde kalmış İtalyan topraklarını da kurtarmak istiyordu.
1.Dünya Savaşı, 28 Haziran 1914’te Saraybosna’da Avusturya-Macaristan veliahdı Ferdinand’ın bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesi ile başladı. Savaş kısa sürede üç kıtaya yayıldı. Önceleri tarafsız kalan ABD’nin savaşa girmesiyle “İtilaf Devletleri” savaşı kazandı. Bloklar arasında ateşkes antlaşmaları imzalandı.
İttifak Devletleri Ateşkes Antlaşmaları Barış Antlaşmaları
Bulgaristan Selanik (29 Eylül 1918) Neuilly (Nöyyi) (27 Kasım 1919)
Osmanlı Devleti Mondros (30 Ekim 1918) Sevres (Sevr) (10 Ağustos 1920)
Avusturya Villa Gusti (3 Kasım 1918) Saint Germain (Sen Jermen) (10 Eylül 1919)
Almanya Rethondes (Retondes) (11 Kasım 1918) Versailles (Versay) (28 Haziran 1919) Macaristan Macarlar 24 Ekim 1918’de bağımsızlıklarını ilan ederek
Avusturya’dan ayrılmışlardı.
Trianon (Triyanon) (4 Haziran 1920)
2.Paris Konferansı
I. Dünya Savaşı’nı kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak barış antlaşmalarının imzalanmasını sağlamak amacıyla 18 Ocak 1919’da, Paris’te bir konferans toplandı.
Paris Konferansından galip devletlerin beklentileri
ABD Milletler Cemiyetinin kurulmasını sağlayarak yalnızlık politikasına dönmek.
Fransa Çıkarlarını en iyi şekilde gerçekleştirmek, Almanya’nın bir daha Avrupa dengesini bozmasını önlemek.
İtalya Avusturya, Dalmaçya kıyıları ve Anadolu’dan bazı toprakları alarak Akdeniz’de güçlü bir devlet olmak.
Sırbistan Akdeniz’e çıkmak.
Japonya Çin’den topraklar almak.
İngiltere Barış düzeninde kendi menfaatlerini en iyi şekilde gerçekleştirmek, Almanya’nın
denizlerdeki gücünü azaltıp sömürgelerini ele geçirerek Almanya’yı etkisiz hâle getirmek.
Konferansa otuz iki devlet katıldı. Ancak kararlara egemen olan beş devletti. Bunlar; İngiltere, ABD, Fransa, İtalya ve Japonya idi. Bu devletlerin içinde de İngiltere ve Fransa belirleyici oldu.
Avrupa’da Paris Barış Konferansı’nın toplandığı tarihten kısa bir süre önce Osmanlı Devleti Mondros Ateşkes Antlaşması’nı (30 Ekim 1918) imzalamış ve işgaller başlamıştı. İşgallere karşı yurdun değişik bölgelerinde, Anadolu halkı direniş cemiyetleri kurmaya başladı. Trakya Paşaeli Cemiyeti, Kilikyalılar Cemiyeti, Doğu Anadolu Mudafaai Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direniş cemiyetlerindendir.
Konferansın çalışmaya başlamasından sonra ABD’nin isteğine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statüsünün belirlenmesine öncelik verildi. İstediğini elde eden ABD yalnızlık politikasına geri döndü. İngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson Prensiplerini dikkate almadan kendi çıkarları doğrultusunda barış şartlarını belirlemeye çalıştı. İlk antlaşma Almanya ile yapıldı.
Osmanlı Devleti ile yapılacak barışş antlaşmasının hazırlanamama nedeni ise İtilaf Devletleri’nin Osmanlı topraklarını paylaşma konusunda anlaşmazlığa düşmesidir. Osmanlı Devleti’yle yapılacak barışın koşullarını hazırlamak için daha sonra 1920’de San Remo Konferansı toplandı.
3.I. Dünya Savaşı Sonunda Yapılan Antlaşmalar
3 Mart 1918’de Sovyet Rusya ve Almanya arasında Brest Litovsk Antlaşması imzalanırken Avusturya- Macaristan, Osmanlı Devleti ve Bulgaristan da görüşmelere katıldı. Buna göre Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna, Finlandiya’dan çekilecek ve buraların geleceğini ittifak Devletleri belirleyecekti. Ayrıca Rusya; Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlı Devleti’ne geri verecek ve Doğu Anadolu’dan çekilecekti.
İtilaf Devletleriyle
Almanya arasında Versailles (Versay);
Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen);
Macaristan’la Trianon (Triyanon);
Bulgaristan’la Neuilly (Nöyyi);
Osmanlı Devleti ile Sevr Antlaşması imzalanmıştır.
SINIRLAR EKONOMİK ASKERÎ SİYASİ
VERSAY (28 Haziran 1919) ALMANYA • Alsace-Lorraine ve Saar bölgesi Fransa’ya; Eupen, Malmedy ve Monschau’ın bir kısmı Belçika’ya; Batı Prusya’nın büyük bir kısmı Polonya’ya; Yukarı Silezya’nın bir kısmı Çekoslovakya’ya verileli. Danzig, serbest şehir oldu.
• Almanya’nın bütün sömürgeleri İngiltere, Fransa, Belçika ve Japonya arasında paylaştırıldı.
• Kiel Kanalı ile Alman nehirleri, uluslararası bir duruma getirildi.
• Almanya’nın on yıl süreyle Fransa, Belçika ve İtalya’ya kömür vermesi ve savaşta zarar görenlere tazminat ödemesi kararlaştırıldı.
• Zorunlu askerlik kaldırılarak Almanya’nın 100.000 kişilik bir ordu bulundurmasına izin verildi.
• Alman donanması itilaf Devletlerine teslim edilerek her çeşit silah ve denizaltı yapımı yasaklandı.
• Almanya, Avusturya ile birleş- memeyi taahhüt etti. Avusturya, Çekoslovakya ve Polonya’nın bağımsızlığını tanıdı ve kurulan Milletler Cemiyetini kabul etti.
SEN-JERMEN (10 Eylül 1919) AVUSTURYA • Yugoslavya’ya Bosna-Flersek; İtalya’ya Tirol, Trieste ile bazı Dalmaçya adaları; Romanya’ya Erdel, Bukovina, Temeşvar ve Banat; Polonya’ya Galiçya verildi.
• Avusturya’nın savaş tazminatı ödemesi kabul edildi.
• Avusturya’da zorunlu askerlik kaldı- rılarak asker sayısı 30.000 kişiyle sınır- landırıldı.
• Avusturya, Almanya ile birleş- memeyi taahhüt ederken Macaristan, Çekoslovakya ve Yugoslavya’nın ba- ğımsızlığını tanıdı.
TRİYANON (6 Haziran 1920) MACARİSTAN
• Çekoslovakya’ya Slovakya, Romanya’ya Transilvanya, Yugoslavya’ya Flırvatistan verildi.
• Macaristan’ın savaş tazminatı ödemesi kararlaştırıldı.
• Macaristan’da zorunlu askerlik kaldırılarak asker sayısı 35.000 kişiyle sınırlandırıldı.
NÖYYİ (27 Kasım 1919) BULGARİSTAN
• Yunanistan’a Gümülcine ve Dedeağaç; Romanya’ya Dobruca;Yugoslavya’ya da batı sınırından bazı yerler verildi.
• Bulgaristan’ın savaş tazminatı ödemesi kararlaştırıldı.
• Bulgaristan’ın asker sayısı 25.000 kişiyle sınırlandırıldı.
SEVR (10 Ağustos 1920) OSMANLI DEVLETİ
• OsmanlI ülkesi, İstanbul ve Anadolu’nun küçük bir bölümü ile sınırlandırıldı. OsmanlI Devleti azınlık haklarını gözetmezse İstanbul da elinden alınabilecekti.
• Boğazların tüm devletlere açık olması ve uluslararası birkomisyon tarafından idare edilmesi kararlaştırıldı.
• İzmir ve çevresi ile Batı Trakya Yunanistan’a; Antalya ve Konya yöreleri ile iç Batı Anadolu İtalya’ya; Suriye, Adana, Malatya ve Sivas çevreleri Fransa’ya; Irak ve Arabistan’ın İngiltere’ye verilmesi karara bağlandı.
• Kapitülasyonların devam etmesi ve bütün devletlerin yararlanması kabul edildi.
• OsmanlI mâliyesinin denetimi, galip devletlerce oluşturulacak bir komisyona verildi.
• Osmanlı Devleti’nde zorunlu askerlik kaldırılıp asker sayısı 50.000 kişiyle sınırlandırılarak orduda ağır silahlar bulundurulması yasaklandı.
• Azınlıklara geniş haklar verilmesi kabul edildi.
Not: Paris Barış Konferansı’nda İtilaf Devletleri’nin Osmanlı toprakları üzerinde anlaşmazlığa düşmesi üzerine, Osmanlı Devleti’yle imzalanan Sevres Barış Antlaşması’nın ön taslağı 1920’de San Remo Konferansı’nda hazırlandı.
Ancak 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevres Antlaşması yürürlüğe girmedi.
İtilaf Devletlerinin yenilen devletlerle imzaladıkları antlaşmaların ortak özellikleri;
Yenilen devletlerin topraklarını küçültmek, bazılarını işgal etmek veya yeni devletler kurmak;
Askerî sınırlamalar ve yasaklamalar getirmek;
Ağır savaş tazminatları ödetmek ve ekonomik yükümlülükler getirmek şeklinde sıralanabilir. Antlaşmaların ağır şartları II. Dünya Savaşı’na da zemin hazırlamıştır.
4. I.Dünya Savaşı’nın Sonuçları
Dünya Savaşı, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak bazı değişikliklere uğrayarak 1914’e kadar gelen Avrupa siyasi haritasının değişmesine ve güçler dengesinin yıkılmasına sebep oldu.
Rusya, Osmanlı Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan imparatorlukları yıkılarak yerlerine yeni devletler kuruldu.
Avrupa’da itilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve güçler dengesi oluştu.
Yıkılan imparatorluklardan doğan siyasi boşluğu, başta İngiltere olmak üzere Fransa, İtalya ve Japonya gibi devletler doldurmaya çalıştı.
I. Dünya Savaşı sonunda dünyanın bir daha böyle büyük felaketlerle karşılaşmaması için Milletler Cemiyeti kuruldu.
Sömürgecilik, isim değiştirerek “manda yönetimi” adıyla daha da yaygınlaştı.
Sömürge rekabeti Uzak Doğu’dan Orta Doğu’ya kaydı.
Dünyada “milliyetçilik” düşüncesi güç kazandı, yeni millî devletler, yeni rejimler ortaya çıktı.
Savaş sonrasında sınırların çiziminde etnik yapıya dikkat edilmemesi azınlıklar sorununu ortaya çıkardı.
Savaşa katılan yaklaşık 65 milyon civarındaki askerin 9,2 milyonu öldü.
I. Dünya Savaşı’nın Galip Devletler Açısından Sonuçları
ABD ABD’nin I. Dünya Savaşı’na katılışı ve Avrupa’ya asker sevkiyatı Amerika’nın Monroe Doktrini’nden ilk ayrılışıdır. Savaştan sonra ABD, Avrupa ile ilgisini keserek Monroe Doktrini’ne geri dönmüştür.
İngiltere
En büyük rakibi Almanya’yı saf dışı bıraktı. Rusya’yı etkisiz hâle getirdi. Sömürgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Yapılan anlaşmalarla Orta Doğu’da manda yönetimleri vasıtasıyla egemenlik kurdu. Fransa’yı ikinci plana iterek Avrupa’nın ve dünyanın bir numaralı devleti hâline geldi.
Fransa Almanya ve Avusturya-Macaristan imparatorluğu’nun yenilmesi ile sınırlarındaki iki büyük tehlikeden kurtuldu. Avrupa ve Orta Doğu’daki kazanımlarıyla İngiltere’den sonra en kazançlı devlet oldu.
İtalya
Avusturya’dan aldığı topraklarla sınırlarını kuzeye doğru genişletti. Anadolu’da ise payına düşen toprakların bir kısmının Yunanistan’a verilmesinden dolayı İngiltere ve Fransa’yla arası açıldı. Elde ettiği toprak ve adalarla Akdeniz ve çevresinde güçlü bir duruma geldi.
Japonya Uzak Doğu’da kazanımlar elde ederek bu bölgede söz sahibi oldu.
B.SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLER BİRLİĞİ (SSCB), ORTA ASYA’DAKİ TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI 1.Çarlık Rusya’sının Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali
İHTİLAL DÖNEMİNDE RUSYA
Rusların kurduğu bilinen ilk büyük devlet olan Kiev Knezliği XIII. yüzyılda Moğol istilasına uğrayarak yıkıldı.
XIV. yüzyılda kurulan Moskova Knezliği ise zamanla gelişerek XVI. yüzyılda Rusya Çarlığı haline geldi. Bu Çarlık XVIII. yüzyılda daha da güçlenerek Rusya İmparatorluğu’nu oluşturdu.
XIX. yüzyıl ortalarından itibaren siyasi ve ekonomik çalkantılar yaşayan Rus imparatorluğu 1917 Mart ayına gelindiğinde I. Dünya Savaşı’nın olumsuz etkilerini derinden hissetti. Hayat şartlarının daha da ağırlaşması,
yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanları çarlık yönetimini devirmeye yöneltti. Petersburg’da kadın işçilerin başlattığı grev kısa sürede yayıldı. Bu hareketi dağıtmakla görevli askerlerin de katılmasıyla grev, bir devrime dönüştü. Zor durumda kalan Çar II. Nikola tahttan çekildiğini açıkladı. Duma (meclis) üyeleri tarafından kurulan geçici hükümet yetkiyi devraldı.
Önceleri geçici hükümeti destekleyen Bolşevikler, sürgündeki İlyiç Vilademir Lenin’in Petersburg’a dönmesiyle geçici hükümeti devirmeye karar verdiler. Geçici hükümet ciddi bir muhalefetle karşı karşıya kaldı.
Savaş devam ederken toplumun barış arzusu yaygınlaşmış, ordudan kaçanların sayısı artmıştı. “Barış, toprak ve ekmek” vaat eden Bolşeviklere olan destek gittikçe arttı. Bu gelişmeler sonunda geçici hükümet devrilerek Bolşevikler yönetimi ele geçirdi (Ekim 1917).
Almanların büyük toprak talepleri karşısında çoğunluk savaşa devam etmeyi önerirken Lenin, zaman kazanmak amacıyla 3 Mart 1918’de Brest Litovsk Antlaşması’nı imzaladı. Dış güçlerin desteklediği Çar yanlısı Beyaz Ordu yeni yönetime karşı saldırıya geçti. Üç yıl süren bu iç savaş Bolşeviklerin zaferi ile sonuçlandı. Fakat savaşta ve onu izleyen kıtlıkta on üç milyon insan ölmüş, ekonomi alt üst olmuş, sanayi üretimi bitme noktasına gelmişti.
Bu nedenle Lenin, Bolşeviklerin güçlenmesi için geçici uzlaşma politikalarından ibaret NEP (Novaya Ekonomiçeskaya Politika) adı verilen yeni ekonomi politikasını ilan etti (1921).
Tarım ürünlerine el koymaktan vazgeçilerek köylülere ürünlerini pazarlama özgürlüğü ile küçük esnafa ve tüccara kolaylıklar sağlandı.
Yirmi kişiden az çalışanı bulunan küçük sanayi işletmelerinin devletleştirilmesinden vazgeçildi.
Yabancı sermayeye çeşitli imkânlar sağlandı.
Buna karşılık devlet; bankalar, büyük sanayi kuruluşları ve ulaşım üzerindeki egemenliğini koruyarak ekonominin hızla düzelmesini sağladı.
Yönetimde de eski Rus imparatorluğu federasyona dönüştürüldü ve devlet 1 Ocak 1923’te Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) adını aldı. Otuza yakın farklı statüdeki toprakları bünyesinde topladı (sosyalist, özerk ve demokratik cumhuriyetler ile özerk bölgeler).
Birlik, cumhuriyetlere yönelik siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyetçi bir politika izledi. Her şey yönetim yetkisini elinde bulunduran Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin kontrolündeydi.
1924’te Lenin’in ölümü ile iktidar mücadelesini kazanan Joseph Stalin, birinci beş yıllık kalkınma planını uygulamaya koyarak (1928).
Rusya’nın kendi öz kaynaklarıyla kalkınmasını sağlamayı amaçladı. Tarım devrimini gerçekleştirmek için köylülere ait küçük toprakları devletleştirerek makinelerle donatılmış büyük çiftlikler hâline getirdi.
“Kolektifleştirme” denilen bu politika köylü tarafından büyük tepki ile karşılandı. Zorunlu kolektifleştirme
sırasında izlenen sert politikalar dört milyon civarında köylünün ölümüne ve tarımsal üretimde düşüşe neden oldu.
Bununla birlikte ağır sanayide hızlı bir ilerleme görüldü. Eski fabrikalar modernleştirildi. Özellikle traktör imalatı ve demir-çelik alanlarında yeni fabrikalar kuruldu. Ülkedeki petrol, gaz ve maden rezervleri işletilmeye başlandı.
Stalin Dönemi’nde toplum üstünde büyük bir baskı kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eşitlik ilkesine dayanan resmî ideolojiye rağmen toplumda ve gelir dağılımında büyük bir eşitsizlik vardı. İşçilerin hayat standardına karşılık köylüler sefalet içindeydi. Aydınlar (yazar, sanatçı vb.) ile komünist parti yöneticileri birçok hizmetten parasız faydalanabiliyordu. 1930’dan itibaren toplumun tüm kesimleri için eğitim mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alanında büyük ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelişmeler orduya da yansıdı. SSCB ordusu dönemin güçlü ordularından biri hâline geldi.
2.Rusların Orta Asya’yı İstilası
IX. yüzyılda Hazar Kağanlığı hâkimiyeti altında yaşayan Slavlar, bu devletin yıkılmasından sonra Xl. yüzyıldan itibaren Rusya’da Kiev, Moskova vb. knezlikler (prenslik) kurmuşlardır. Bunlar Altın Orda Devleti’nin (1227-1502) kurulmasıyla bu devletin egemenliğine girmişler; Altın Orda Hanı, Rus knezliklerinin “knezlik makamını” sembolik olarak sürdürmelerine izin vermiştir. Altın Orda Devleti’nin yıkılmasıyla Kazan, Kırım, Ejderhan, Kasım ve Sibir gibi hanlıklar kurulmuştu. Bu hanlıklar önceleri Rus knezlerini zor durumda bırakmıştı. Aralarında birlik sağlayan Ruslar, Batı’nın askerî tekniğinden ve Türk hanlıklarının kendi iç mücadelelerinden faydalanmasını bildiler. İlk olarak XVI.
yüzyılda Kazan Hanlığını ele geçirdiler. Bu durum diğer Türk bölgelerinin istilasını kolaylaştırdı. Ruslar XVIII. yüzyılın son yarısına gelindiğinde Türk hanlıklarının tamamını ele geçirmiş oldu. XIX. yüzyılda Kuzey Kafkasya ve Türkistan bölgesinde istila hareketlerine devam eden Ruslar, Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan hariç Türk
ülkelerinin hepsini işgal altına aldı. Türklerin bağımsızlık hareketleri Ruslar tarafından sert bir şekilde engellendi.
XX. yüzyılın hemen başında Çarlık yönetiminin baskıcı idaresi Türklerden başka Rus olmayan diğer milletleri de harekete geçirmiş ve 1905 ihtilali çıkmıştır. İhtilalden sonra Türkler millî kültürlerini geliştirme imkânı buldular. Bu sırada Yusuf Akçura ve İsmail Gaspıralı’nın çalışmalarının da etkisiyle 15 Ağustos 1905’te “Rusya Müslümanları I.
Kongresi” gayri resmî olarak toplandı. Kongrenin ikinci ve üçüncü toplantısı 1906’da yapıldı. Bu çalışmalar sonucunda Müslüman Birliği Partisi kurularak Duma’ya temsilciler gönderildi.
Baskılarını artıran Ruslara karşı Türkler de “Rusya Müslüman Türk Kavimlerinin Haklarını Koruma Cemiyeti”ni kurarak uluslararası alanda haklılıklarını duyurmaya çalıştılar. Bu arada Rus Çarlığından siyasi ve kültürel haklarının verilmesini istemişlerdi. Ancak bu istekleri kabul edilmeyen Türkler 1916’da Türkistan’da Millî istiklal
Ayaklanmasını başlattılar.
Çarlık yönetiminden sonra kurulan geçici hükümet, tüm halkların kanun önünde eşit olduğunu ilan etti.
Türkler, politik ve kültürel alandaki çalışmalarını hızlandırdı. 1-11 Mayıs 1917 tarihleri arasında “Bütün Rusya Müslümanlarının I. Kurultayı” toplandı. Bir süre sonra başlayan Sovyet istilasına karşı Türk toplumları ayrı ayrı mücadele vermek zorunda kaldı.
3.SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarının Durumu
Geçici hükümeti deviren Bolşevik yönetimi, Orta Doğu, Güney Kafkasya, İran yöresinde etkili güç olan İngilizlerin desteklediği Türklerin ve diğer milletlerin giriştiği bağımsızlık hareketlerine engel olmak için onlara kendi kaderlerini tayin etme hakkı tanıdı. Bu karar Sovyet Rusya’nın o günkü şartlarda zaman kazanmak için uyguladığı bir oyalama politikasıydı. İlk olarak Kazan Türkleri, Ufa şehrinde 29 Kasım 1917’de “İdil-Ural Devletini;
Kazaklar, 13 Aralıkta “Alaş Orda Özerk Cumhuriyetini yine aynı tarihlerde Hokand’da toplanan “IV. Müslümanlar Kongresinde de “Özerk Türkistan Cumhuriyetini” kurdular.
Sovyetler Birliği’nin kurulduğu dönemdeki karışıklıktan yararlanan Türkler, bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kurmaya başladı. Başkurdistan Sovyet Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Türkistan ve Kırgız muhtar cumhuriyetleri bunlara örnek verilebilir. Bu gelişmelerden rahatsız olan Sovyet yönetimi, 1920 yılının sonlarına doğru Türk devletleri üzerinde doğrudan hâkimiyet kurmaya yöneldi.
Basmacı Hareketi
“Baskın yapan, hücum eden” manasına gelen basmacı tabiri, Çarlık Dönemi’nde Ruslar tarafından Türkmenistan, Başkurdistan ve Kırım’da faaliyet gösteren kuvvetler için kullanılmıştı. 1918 yılı başında Millî Hokand Hükûmeti’nin Ruslar tarafından dağıtılması üzerine Basmacı Hareketi bir halk hareketine dönüştü.
Hokand şehrinde başlayan bu hareket, kısa zamanda Fergana vadisine ve diğer bölgelere yayıldı. Basmacı
Hareketlerinin tek gayesi, Türkistan’ı Ruslardan kurtararak istiklâline kavuşturmaktı. Eylül 1919’da tekrar Türkistan (Fergana) hükümeti kuruldu. Bu bölgede Ruslarla birlikte hareket eden Ermeniler, 180 Türk köyünü ateşe verdi.
Bütün Türkistan’ı işgal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmacılar arasında çok çetin mücadeleler yaşandı.
Enver Paşa’nın 8 Kasım 1921’de Türkistan’a gelip Basmacılara katılmasıyla mücadeleler daha da şiddetlendi.
1922’de Sovyet Rusya’nın genel bir saldırıya geçmesi üzerine “Basmacı liderleri” birbirlerinden ayrılmak zorunda kaldılar. Enver Paşa’nın Ağustos 1922’de şehit olmasıyla Basmacı Hareketleri devam etmesine rağmen istenilen sonuca ulaşılamadı. Bu mücadeleler 1931’e kadar sürdü ve bu tarihten sonra Ruslar, Basmacı Hareketi’ne kesin olarak son verdiler. 5 Aralık 1936’da Batı Türkistan’da SSCB’ye bağlı Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan Cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin millî bir askerî güce sahip olma hakları kaldırıldı.
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyet yöneticileri, savaş sırasında değişik Türk ve Müslüman topluluklarını, düşmanla iş birliği yapmakla suçladılar. Bunun sonucunda Kırım Türklerini ve Kafkasya’da yaşayan Karaçay, Balkar, Ahıska (Meshet), Çeçen ve inguş halklarını, Orta Asya ve Sibirya’ya sürgün ettiler.
C.ORTA DOĞU’DA MANDA YÖNETİMLERİNİN KURULMASI
Coğrafi konumu, yer altı ve yer üstü zenginlikleriyle önem arz eden Orta Doğu, I. Dünya Savaşı’na kadar, İran hariç olmak üzere Osmanlı Devleti’nin egemenliğinde bulunmaktaydı. Fakat XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin iyice zayıflaması, içte ve dışta birçok meseleyle uğraşmak zorunda kalmasıyla bu bölge, başta İngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve İtalya’nın etkin olmak için uğraştıkları bir alan hâline geldi. Batı Avrupa devletleri bu mücadeleyi yürütürken aynı zamanda Rusya’nın bölgeye inmesini engellemeye çalıştılar ve bunu başardılar da.
Ancak XX. yüzyılın başında İtilaf blokunun kurulması ve Osmanlı’nın bunun karşısındaki blokta yer alıp savaş bitiminde yıkılması Orta Doğu’da bir otorite boşluğuna yol açtı.
I.Dünya Savaşı devam ederken İngiltere, Fransa ve Rusya aralarında yaptıkları gizli antlaşmalarla Anadolu ve Orta Doğu’yu paylaştılar. 1917 İhtilali ile savaştan çekilen Rusya, gizli antlaşmaları açıkladı. ABD, savaşa girerken yayınladığı Wilson Prensipleri ’ne göre gizli antlaşmaları kabul etmeyeceğini açıkladı. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerinde egemenliğinin devam etmesi, diğer bölgelerinde ise halkların kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu.
Wilson Prensipleri, İngiltere ve Fransa’nın Orta Doğu planlarını bozacak nitelikte maddeler içermekteydi.
Bunun üzerine iki devlet, ortak deklarasyon yayınlayarak Orta Doğu ülkelerinde halkların kendi idarelerine dayanan hükümet ve yönetimler kurabileceklerini bildirdiler.
Osmanlı egemenliğindeki halklar tarafından bağımsızlıklarının kabul edilmesi şeklinde anlaşılan bu deklarasyon, aslında İngiltere ve Fransa’nın zaman kazanmak için ortaya koydukları bir plandan ibaretti. ABD’nin savaş sonrası tekrar yalnızlık politikasına dönmesi, İngiltere ve Fransa’nın Orta Doğu’da serbestçe hareket etmelerine fırsat verdi.
İngiltere ve Fransa Nisan 1920’de toplanan San Remo Konferansı’nda Orta Doğu’yu kendi aralarına paylaştılar. Buna göre Fransa, Suriye ve Lübnan’ı; İngiltere, Irak, Filistin ve Ürdün’ü aldı. Ayrıca Sevr Antlaşması ile Anadolu’da nüfuz bölgeleri kurarak buraları işgal etmeye başladılar. Bunlar dışında İngiltere daha önceden işgal etmiş olduğu Mısır ve Kıbrıs’ı resmen kendisine bağladı.
Böylece Orta Doğu toprakları, I. Dünya Savaşı sonunda galip devletlerin kontrolü ve egemenliğine girmiş oldu. Ancak Wilson Prensiplerinden biri de “yenilen devletlerden toprak alınmaması” idi. İtilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz kılabilmek için görünüşte bu maddeye paralel gibi duran “manda yönetimi” sistemini ortaya atarak bunu Orta Doğu’da uygulamak için harekete geçtiler.
1.Orta Doğu’da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikaları
Osmanlı egemenliğinde sorunsuz yaşayan bölge halkı, İngiltere ve Fransa gibi sömürgeci devletlerin sözlerine inanarak bağımsızlıklarının verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen büyük devletlerin izledikleri politikalar, bölgede yeni bir siyasi harita ve statü ortaya çıkardı. Bu durum günümüze kadar süren sorunların çıkmasında etkili oldu.
a.İngiltere ve Orta Doğu
İngiltere’nin Uzak Doğu’daki sömürgelerine ulaşmada en kısa yol olan Orta Doğu, 1869’da Süveyş Kanalı’nın açılması ve XIX. yüzyılın sonlarında bölgede önemli petrol rezervlerinin bulunmasıyla daha da önem kazandı. Almanya’nın Osmanlı Devleti’yle yakın ilişkiler kurarak Hicaz Demir Yolu Projesi’yle de bölgede üstünlük sağlaması İngiltere’yi tedirgin etti. II. Abdülhamit Dönemi’nde İslamcılık politikası ve tehlike olarak görülen Şerif Hüseyin’in İstanbul’da tutulmasıyla milliyetçiliğe bağlı ayaklanmaların bu bölgede görülmesi engellenmeye çalışıldı. Ancak İttihat ve Terakki yönetimi ile bu politikanın terk edilmesi ve Şerif Hüseyin’in bölgeye gönderilmesi İngilizlere istenen fırsatı verdi. Böylece İngilizlerin kışkırtmaları sonucunda Orta Doğu’da yerel liderler devlete karşı ayaklanmaya başladılar. Özellikle I. Dünya Savaşı sırasında İngilizlerin bu bölgeye gönderdiği ajanlarla bu
ayaklanmalar daha da arttı ve Türklere karşı bazı bölge liderleri İngiltere’nin yanında yer aldı.
I.Dünya Savaşı’ndan sonra daha da güçlenen İngiltere, Orta Doğu’dan aldığı en büyük payla bölgenin hâkim gücü oldu. Böylece İngiltere, Libya sınırından Hayfa’ya kadar uzanan bütün Akdeniz kıyısını egemenliğine aldı. İngiltere, bölgedeki bu çıkarlarını sürdürecek bir politika izlerken bölge halkı da İngiliz egemenliğinden kurtulmanın yollarını aramaya başladı.
İngiltere’nin Irak’a yerleşmesinden sonra Musul, Türkiye ile İngiltere arasında sorun oldu. Lozan’da sonuca bağlanamayan bu mesele 1926’da yapılan Ankara Antlaşması’yla çözüldü.
I.Dünya Savaşı sırasında yanında yer alan yerel liderlere İngiltere’nin bağımsızlık vaadi üzerine Hicaz Emiri Şerif Hüseyin kendini “Arap Ülkeleri Kralı” ilan etti. Ancak İtilaf Devletleri onu sadece Hicaz Kralı olarak tanıdı. Şerif
Hüseyin, oğullarını Irak ve Ürdün’e kral tayin etti ve 5 Mart 1924’te halifeliğini ilan ederek bölgedeki konumunu güçlendirdi. Başlangıçtan beri bölge liderliği konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdülaziz İbni Suud, Şerif Hüseyin’e savaş açtı. Galip gelen İbni Suud kendini Hicaz ve Necd Kralı ilan etti. İngiltere’nin 1927’de tanıdığı bu krallık 1932’de “Suudi Arabistan Krallığı” adını aldı.
Suudi Krallığı’nın 1936’da Amerikan şirketi Aramco’ya petrol ayrıcalığı vermesiyle ABD bölgeye girmiş oldu.
İngiltere’nin Arap Yarımadası’nda uğraştığı bir diğer bölge Yemen’di. Yemenliler, İngilizlerin I. Dünya Sava- şı’nda işgal ettikleri Yemen topraklarını geri alabilmek için mücadeleye başladılar. Karışıklıktan faydalanarak Kızıldeniz’e sokulmaya çalışan İtalya’nın olaya müdâhil olarak Yemenlilere yardım etmesi üzerine İngiltere 1934’te Yemen’in bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. Ancak bölgede İngiltere’nin Yemen ve İtalya ile olan mücadelesi devam etti.
Irak: İngiltere sömürge yollarını Akdeniz’den Basra Körfezi’ne kadar birleştiren Irak topraklarına tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Ateşkes Antlaşması imzalandığında Irak, Musul dışında İngiliz kontrolüne bırakıldı. San Remo Konferansı’nda zengin petrol yataklarına sahip olan Musul da İngiltere’ye verildi. Irak’ta kendi politikalarına uygun bir yönetim oluşturmak isteyen İngiltere, 1921’de Hicaz Kralı Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ı Irak krallığına getirdi. Bu durumu kabul etmeyen Iraklıların başlattığı bağımsızlık mücadelesi sonucu İngiltere, Irak’a bazı tavizler verdi. 30 Haziran 1930’da yapılan antlaşma ile Irak, bağımsızlığını kazandı. Bu antlaşmaya göre: Dış politikada iki devlet birbirine danışacak, Irak saldırıya uğrarsa İngiltere yardım edecek ve Irak ordusunu eğitecekti.
1938’de Irak yönetimi İngiliz yanlısı olan Başbakan Nuri Sait Paşa’nın eline geçti. Böylece İngiltere, II. Dünya Savaşı öncesinde Irak üzerindeki egemenliğini sürdürmüş oldu.
Ürdün: Sınırları ve yönetim biçimi İngiltere’nin isteğine göre Milletler Cemiyetinin kararıyla belirlenen Ürdün 1922’de İngiltere’nin mandası olarak kuruldu. Başına Hicaz Kralı Şerif Hüseyin’in oğlu Abdullah’ın getirildiği manda yönetimi doğrudan Filistin’deki İngiliz komiserine bağlıydı. Ürdün, bağımsızlığına 1946’da kavuştu.
Filistin: San Remo Konferansı’nda İngiliz mandasına bırakılan yerlerden biri de Filistin’di. İngiltere’nin Filistin’de “Yahudi yurdu” kurma çalışmaları, Wilson Prensipleri’ne uygun olarak ABD tarafından desteklendi.
İngiltere otuz yılı aşkın hüküm sürdüğü Filistin’de çelişkilerle dolu siyasetiyle bölgede huzuru sağlayamadı. II.
Dünya Savaşı öncesi Almanya ve İtalya’nın yayılmacı politikalarına karşı Ortadoğu’daki dengeleri ve çıkarlarını korumak isteyen İngiltere bir taraftan Yahudilerin devlet kurma girişimlerini desteklerken diğer taraftan Araplarla arasının bozulmasını istemiyordu. Zira İngiltere’nin muhtemel bir savaşta stratejik konumları, petrol vb.
nedenlerle Araplara kesin ihtiyacı vardı. İngiltere’nin bu tutumu II. Dünya Savaşı’na kadar bölgede Yahudi-Arap çatışmasının şiddetlenerek devam etmesine neden oldu.
Savaş sonrasında Yahudilerin İngiltere’ye karşı silahlanmaları, artan Siyonist propaganda baskısı, Yahudi göçlerinden doğan Yahudi-İngiliz-Arap çatışmalarının artması, Arapların baskısı, II. Dünya Savaşı’nın neden olduğu yıkım nedeniyle ekonomik bir çöküntü yaşamakta olan ve bölgedeki şiddet olaylarını kontrol altına alamayan İngiltere’nin, Arap-Yahudi meselesini Birleşmiş Milletlere (BM) taşımasına neden oldu. 2 Nisan 1947’de BM’ye başvurarak Filistin sorununun BM Genel Kurulu gündemine alınmasını talep eden İngiltere için Hindistan’daki yönetiminin sona ermesiyle Ortadoğu’da manda yönetimini sürdürmesinde etkili olan birincil neden ortadan kalktı. İngilizler bir yıl daha Filistin’de kalarak geçici hükümette görev aldı, sonra bölgenin geleceğinin
sorumluluğunu BM’ye devretti. Bu tarihten itibaren Filistin sorununu BM ele adı.
Mısır: 1882’de Mısır’ı işgal eden İngiltere, Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesiyle de 1914’te topraklarına kattığını açıklamıştı.
İngiltere’nin Mısır’ı işgaliyle başlayan milliyetçilik hareketleri Wilson Prensipleri’nin yayınlanmasıyla gelişerek Mısır’da bağımsızlık ümidini güçlendirdi. Mısır milliyetçilerinin çıkardığı ayaklanmalar sonunda İngiltere, 1922’de Mısır’ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. Ancak İngiltere, Süveyş Kanalı ve Mısır’daki yabancıların haklarını korumayı üzerine aldı. Böylece Mısır’daki egemenliğini dolaylı olarak sürdürdü.
Mısır halkı, İngiltere’nin Süveyş Kanalı koruyuculuğundan vazgeçmesi ve Mısır’daki askerlerini çekmesi
konusunda baskı yaptı. Bu esnada İtalya’nın Habeşistan’ı (1936) işgal ederek Nil’in kaynaklarına egemen olması ve İtalya’nın Almanya ile Orta Doğu’da bağımsızlık isteyen milletleri kışkırtarak yardım etmesi İngiltere’nin Mısır
politikasında değişikliğe gitmesine sebep oldu. Bu gelişmeler İngiltere’yi Mısır ile anlaşma ve ittifak yapmaya zorladı. Buna göre: İngiltere, Mısır’dan çekilirken sömürge yolu üzerindeki Süveyş Kanalı’nda sürekli asker bulundurma hakkı elde etti. Ayrıca İngiltere, saldırı hâlinde Mısır’ı koruyacaktı. Böylece İngiltere, Mısır’daki nüfuzunu korumuş oldu.
b.Fransa ve Orta Doğu
Osmanlı Devleti’nin yıkılmasıyla Orta Doğu’da söz sahibi olmak isteyen devletlerden birisi de Fransa’ydı.
San Remo Konferansı’nda Fransa’nın payına Suriye ve Lübnan düşmüştü. Ayrıca Sevr Antlaşması ile Güney Doğu Anadolu’yu, diğer İtilaf Devletleriyle birlikte, Boğazları ve İstanbul’u işgal etmişti. Fransa’nın amacı, aldığı yerleri korumak hatta daha da genişletmekti.
Suriye’nin çeşitli bölgelerinden temsilcilerin oluşturduğu Suriye Ulusal Kongresi, Mart 1920’de merkezi Şam olmak üzere Lübnan ve Filistin topraklarını da içine alan Suriye Krallığı’nı kurdu. Başına Kral Faysal’ın getirildiği bu devlet, San Remo Konferansı’nda tanınmadı. Filistin bu devletten alınarak İngiltere’ye, Lübnan ve Suriye ise Fransa mandası altına verildi. Suriye’yi işgal eden Fransa, Kral Faysal’ı tahttan indirerek bölgeyi sıkı askerî denetimi altına aldı.
Lübnan’ı, topraklarını iki kat artırarak Suriye’den ayırdı. Fransa’nın Suriye’yi eyaletlere ayırarak federal bir düzen kurması, Arapların tepkisini daha da artırdı.
Anadolu’da işgal ettiği yerlerde Türk kuvvetlerine karşı direnemeyen Fransa, Ankara Antlaşması’yla Güney Doğu Anadolu’yu boşaltarak bütün dikkatini Suriye’ye yöneltti. Kuvvet yoluyla buralarda tutunamayacağını anlayınca 1926’da Lübnan’a, 1930’da da Suriye’ye bağımsızlıklarını verdi. Ancak her iki devletin de anayasasında Fransız mandasının devamını sağlayan maddeler vardı.
İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ve Akdeniz’de tehlikeli olması, Almanya’nın Orta Doğu’da İngiltere ve Fransa aleyhine girişimlerinden sonra Fransa 1936’da Lübnan ve Suriye ile ittifak antlaşması yaptı ancak Fransa
parlamentosu antlaşmaları onaylamadı. Fransa, Suriye ve Lübnan’dan 1946’da tamamen çekildi.
D.UZAK DOĞU’DA YENİ BİR GÜÇ: JAPONYA
XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar derebeylik (feodal) düzenin hâkim olduğu Japonya, dış dünyaya kapalı bir ülkeydi. Şogun adı verilen ordu komutanı, bu derebeylerin en güçlüsünden seçiliyordu. Asıl güç Şogun’un elindeydi.
İmparator sembolik olarak devletin başındaydı. Batılı devletler ticari gerekçelerle Japonya’yı kapılarını kendilerine açması için zorlamaya başlayınca 1854’te Batılı devletlerle ticari anlaşmalar yapıldı. Ancak Japonya’nın Batı’ya açılımı, ülkede tepkiyle karşılandı ve anlaşmayı imzalamakla suçlanan Şogun yönetimi, ülke üzerindeki etkisini kaybetti.
l867’de genç yaşta tahta geçen imparator Mutsuhito’nun aydınların Batı tarzı yenilikler yapılması fikirlerine destek vermesiyle Japonya’da “Meiji
Restorasyonu” denilen reform süreci başlamış oldu.
1868’de feodal düzen yıkılarak Batı tarzı hükümet kuruldu. Hukuk sisteminde reform yapılarak Prusya-Alman modeline dayalı yeni bir anayasa oluşturuldu. Eğitim alanında yapılan yenilikler sonucu yüksek bir okuryazarlık oranına ulaşıldı. Takvim değiştirildi. Giyim kuşamda Batı örnek alındı. Çağdaş bir bankacılık sistemi oluşturuldu. Japon donanmasının kurulmasında İngiltere krallık donanmasından faydalanıldı. Ordunun çağdaşlaştırılmasında ise Prusya genelkurmayından uzmanlar getirildi. Japon subayları Batılı askerî ve donanma akademilerine gönderildiler. Dışardan çağdaş silahlar satın alınırken yerli bir silah sanayisi de kuruldu.
Devlet, ulaşım ve haberleşmeye önem vererek demir yolu ağı, telgraf hatları ve deniz yollarının oluşturulmasını
özendirdi. Ağır sanayi, demir-çelik ve gemi yapımcılığı geliştirilirken tekstil sanayi de çağdaş seviyeye getirildi.
Devlet Japon girişimcilerle ortak çalışarak ihracatçılara, sanayicilere ve deniz taşımacılığına her türlü desteği sağladı.
Japonya’nın ihracatı, özellikle ipek ve tekstil dalında yükselişe geçti. Tüm bu gelişmelerin ardında “güçlü ordusu olan zengin bir ülke olma” ideali vardı.
Gerçekleştirilen bu reformlarla kısa sürede gelişen Japonya, XIX. yüzyılın sonlarında güçlü bir devlet hâline geldi. Sanayileşen fakat hammadde açısından fakir olan Japonya, Asya kıtasına ulaşmak için yayılmacı bir politika izlemeye başladı. Çin’in yönetimindeki Kore’yi ele geçirmek isteyince Çin’le karşı karşıya geldi. İki devlet arasında yapılan savaşta galip gelen Japonya, Batılı devletler ve Rusya’nın tepkisi nedeniyle elde ettiği toprakları Çin’e geri verdi.
Çin toprakları Japonya ve Rusya arasında rekabet alanı hâline geldi. Rusya ile Japonya arasında 1904-1905 savaşı çıktı. Rusya bu savaşta yenilerek Çin ve Kore üzerindeki etkisini kaybetti. Japonya bir süre sonra Kore’yi topraklarına katarken Rusya ve Çin’e karşı elde ettiği başarılarla Uzak Doğu’da yeni bir güç olarak ortaya çıktı.
E. 1929 DÜNYA EKONOMİK KRİZİ 1. Ekonomik Kriz Öncesi Dünya
1929 Dünya Ekonomik Krizi, 1929’da başlamış, 1930’lu yıllar boyunca devam etmiş, Kuzey Amerika ve Avrupa’yı merkez almasına rağmen, dünyanın özellikle de sanayileşmiş diğer ülkelerinde yıkıcı etkiler meydana getirmiştir.
I Dünya Savaşı, özellikle Avrupa dışında üretim kapasitesinin olağanüstü artmasına sebep olduğundan, sanayileşmiş ülkeler ihraç ettikleri ürünlerden büyük kârlar elde etmişti. Bununla beraber 1920’lerde tarımsal üretimdeki artış, tarım ürünleri fiyatlarının düşmesine neden olmuştu. Tarım ülkeleri ekonomik büyümeden yeterince faydalanamamıştı.
Amerika’da I. Dünya Savaşı’nın getirdiği zorluklar karşısında küçük şirketler birleşerek savaş sonrasında tekeller oluşturmuşlardı. Öyle ki 1929 yılına gelindiğinde Amerikan ekonomisinin % 50’si üzerinde söz sahibi olan holding sayısı 200 kadardı. Bu da tek bir holdingin bile iflasının ekonomiyi sarsmaya yeteceğini gösteriyordu.
Bu dönemde Amerikan banka ve şirketlerinin çalışma esaslarını düzenleyen yasalar yetersizdi. Hissedar yatırımcıların bilgilendirilmesinde ve denetlemede görülen eksiklikler Amerikan ekonomisinin olumsuz
özelliklerindendi.
Amerika, 1924-29 yılları arasında gerçekleştirdiği ihracat fazlası ile dünyanın kredi veren ülkesi konumuna geldi. Bu esnada ülkede otomobil, yapı, elektrik gibi yeni endüstriler gelişmeye başladı. Yeni gelişen endüstrilere talebin fazla olması borsanın spekülatif (yapay) olarak aşırı yükselmesine neden oluyordu. Amerika’nın verdiği kredileri geri alamaması zamanla Amerikan ekonomisini zorda bırakmıştı.
Aynı dönemde İngiltere’de para birimi poundın (paund) aşırı değer kazanması, ihracatta düşüşe ve
ekonominin iyice bozulmasına yol açmıştı. Almanya ise savaş tazminatlarını ödemek için karşılıksız para basmış, bu da ülkede hiperenflasyona (aşırı enflasyon) sebep olmuştu.
Dönemin Amerikan ekonomi yönetiminin, krizle ilgili gerekli kararları yerinde ve zamanında alma-ması krizin büyümesinde etkili olmuştur.
2.Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe)
New York Borsası 1928 yılının başından 1929 yılı Ekim ayının başına kadar olan süreçte gittikçe yükseliyor ve yüksek fiyat/kazanç oranı getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiğinde borsanın yükselişi durmuş hatta birkaç büyük holdingin hisse senetleri düşmüştü. Bu düşüş 21 Ekim günü yabancı yatırımcıların kâğıtlarını
ellerinden çıkarmalarıyla hızlandı ve “Kara Perşembe” olarak anılan 24 Ekim 1929 Perşembe günü borsa, dibe
vurdu. 1929 yılının fiyatlarıyla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu süreçte çok sayıda banka batmış, binlerce insanın mal varlığı yok olmuştu. Bu insanlar, açlığa sürüklendi, sebze ve meyve yetiştirip satarak yaşamaya çalıştılar. Piyasadaki para bir anda yok olduğu için insanlar ihtiyaçlarını karşılamada takas yoluna giderek bir nevi değiş-tokuş
ekonomisine geri döndüler. Maddi varlıklarıyla beraber sosyal konumlarını ve ruh sağlıklarını da kaybettiler.
Bunalımın etkileri, II. Dünya Savaşı’nın etkileriyle de birleşerek uzun yıllar devam etti.
Kriz, en çok sanayileşmiş şehirleri vurmuş, bu kentlerde bir “işsizler ve evsizler ordusu” oluşturmuştur.
Bunalımdan etkilenen birçok ülkede inşaat faaliyetleri durmuş; tarım ürünü fiyatlarındaki %40-60’lık düşüş, çiftçileri ve kırsal bölge nüfusunu kötü etkilemiştir. Talebin beklenmedik düzeyde düşmesi nedeniyle madencilik alanı krizin en fazla etkilediği sektörlerden biri olmuştur. Ekonomik kriz dünyada 50 milyon insanın işsiz kalmasına, yeryüzündeki toplam üretimin % 42 oranında ve dünya ticaretinin de % 65 oranında azalmasına sebep olmuştur.
1929 yılına kadar dünyada oluşan diğer krizlere bakıldığında dünya ticaretinin en fazla % 7 oranında düştüğü düşünülürse 1929 bunalımının ne derece etkili olduğu görülebilir. Ekonomik kriz farklı ülkelerde değişik tarihlerde sona ermiştir.
3. Krizin Türkiye’ye Etkileri
Dünyayı sarsan bu Ekonomik Buhran Türkiye’de de ekonomik durgunluğa yol açtı. Özellikle tarım ürünleri ihraç eden Türkiye’de döviz gelirlerinin azalmasına neden oldu. Dolayısıyla tarım üreticileri yoksullaşma sürecine girdi. Buhran karşısında Türkiye, ekonomide devletçilik ilkesini uygulamaya başladı. 1929’da Millî İktisat ve Tasarruf Cemiyeti kurularak yerli malların kullanılması için kampanyalar düzenlendi. 1930’da Merkez Bankası kuruldu. 1934’te Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamaya koyuldu. Bu dönemde ham maddesi yurt içinde olan sanayi kuruluşlarına öncelik verildi.
1938’de çıkarılan bir kanunla hükümete ithalatta kota getirme (sınırlamalar) yetkisi verildi. Dış ticarette tarım ve sanayide kullanılan makine, araç-gereç ve tıpta kullanılan malzemeler hariç mamul gıda maddeleri, alkollü içecekler, parfüm, elbise, ayakkabı ve diğer deri eşyalar gibi tüketim mallarının ithalatı yasaklandı. Bu uygulama ile amaç, ticaret dengesini sağlamak ve yurt içi üretimi korumaktı.
İthalat ve ihracat dengesini bozmadan dış ticareti arttırmak için “kliring (kiliring) sistemi” uygulandı. Malını alanın malını alma zorunluluğu anlamına gelen bu sisteme göre Almanya, İngiltere, Fransa ve İtalya başta olmak üzere birçok ülkeyle Türkiye ikili antlaşmalar yaptı. Bu antlaşmalar ayrıca karşılıklı gümrük indirimleri ve ticaret kotalarını da içeriyordu. Kliring ve kotalar sisteminin uygulanmasıyla yapılan ticaret 1934-1939 döneminde, Türkiye’nin ithalatının %84’ünü ve ihracatının %81’ini oluşturdu.
Ekonomik Buhran üzerine ABD Başkanı Hoover, borç ödemelerini durdurma anlamına gelen bir mora- toryum ilan etti. Türkiye bu doğrultuda 1931’den 1933’e kadar dış borç ödemeyi durdurdu. Sonuç olarak Türkiye, Ekonomik Buhranı uyguladığı devletçi ve planlı ekonomi politikasıyla daha az hasarla atlatmıştır.
1929 Dünya Ekonomik Krizi sonrasında Türkiye de;
a.Tarım ürünlerinin fiyatları hızla düşerken, sanayi ürünlerinin fiyatı artmıştır.
b.1928'de başlayan Osmanlı dış borçlarının ödemeleri bu dönemde devam etmiştir.
c.Türkiye'nin 1929'da 224 milyon lira olan bütçe gelirleri, 1933'te 205 milyon liraya düşmüştür.
d.1930'da T.C. Merkez Bankası kurulmuştur.
F.İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE AVRUPA 1.Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları
Milletler Cemiyetinin (Cemiyeti akvam) Kurulması (10 Ocak 1920)
Dünya barışının korunması ve sürekliliğinin sağlanması amacıyla uluslararası bir teşkilatın kurulma fikri XIX.
yüzyılda ortaya atıldıysa da gerçekleşmemişti. I. Dünya Savaşı ise bu düşünceyi daha da güçlendirdi. I. Dünya
Savaşı sonunda yapılan antlaşmalarla, bir düzen sağlanmış gözükmekle birlikte birçok soruna da neden olacak bir ortam oluşmuştu. Wilson Prensiplerinde belirtildiği gibi savaş sonrası ABD ve İngiltere bu amaçla çalışmalara başlamış; Paris Barış Konferansı’nda 32 devlet tarafından uluslararası bir teşkilat kurulması kabul edilmişti. 10 Ocak 1920’de merkezi Cenevre olmak üzere asil üyelerini I. Dünya Savaşı’nda galip gelen devletlerin
oluşturduğu Milletler Cemiyeti kuruldu. Daha sonraki dönemde genel kurulun uygun gördüğü devletler teşkilata katıldı. Ancak ABD, senatonun kabul etmemesi sebebiyle fikir önderliğini yaptığı Cemiyete katılmadı. Savaşta tarafsız kalmış ülkeler asil üyeler arasına alındı. Türkiye de davet üzerine 1932’de Cemiyete katıldı. Kuruluşunda 18 üyesi olan Cemiyet 1920’de 48, daha sonra da 63 üyeye ulaştı.
Milletler Cemiyeti, İtalya’nın Habeşistan’ı (Etiyopya) işgalinde; Almanya’nın Avusturya’yı ilhakında; en önemlisi II. Dünya Savaşı’nın başlamasına engel olmada başarısız oldu.
Locarno (Lokarno) Antlaşması (1 Aralık 1925)
Uluslararası barışı korumaya yönelik bir diğer gelişme de Locarno Antlaşması’nın imzalanmasıdır. Bu antlaşma, Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında 1 Aralık 1925’te Londra’da imzalandı.
Almanya bu antlaşma ile uluslararası iş birliğine yeniden katılmış oldu. Antlaşmadan hemen sonra da Milletler Cemiyetine üye olarak Avrupa’nın büyük devletleri arasındaki yerini aldı. Antlaşmayla birlikte Avrupa’daki siyasi gerginlik bir süre azaldıysa da bu durum kısa sürdü.
Fransa, Avrupa’daki durumunu güçlendirmek ve ilişkilerini geliştirmek için ABD’ye, bir barış paktı imzalamayı teklif etti. ABD ise savaş sonrası Monroe (Monreu) Politikası gereği Avrupa’daki sorunlara müdahil olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dışişleri Bakanı Kellogg, bu paktın bütün dünya devletlerini kapsayacak şekilde düzenlenmesini istedi.
Fransa, bu öneriyi müttefiklerine yardım edemeyeceği ve sorumluluklarını yerine getiremeyeceği düşüncesi ile kabule yanaşmadı. Bunun üzerine Amerika, önerisini Sovyetler dışındaki diğer büyük devletlere bildirdi ve bunlarla görüşmelere başladı. Öneriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklarının baskısı karşısında İngiltere ve Fransa da bazı şartlarla kabul etmek durumunda kaldılar.
Briand-Kellogg Paktı (27 Ağustos 1928)
Briand-Kellogg (Bıraynt Kelog) Paktı 27 Ağustos 1928’de Paris’te ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Polonya, Çekoslovakya ve Belçika arasında imzalandı. Aynı yıl Sovyetler Birliği ve Türkiye de antlaşmaya dâhil oldu.
Briand-Kellogg Paktı ile “savunmaya dayanmayan savaş, kanun dışı sayılmış ve devletlerarası ilişkilerde barışçı yollara başvurulması” esas alınmıştır.
Fransa meşru savunma hakkına, İngiltere ise sömürgeleri ile dünyanın bazı bölgelerinde hareket serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve İngiltere bu antlaşmayı bazı çekinceler koyarak kabul etmişlerdir.
Pakt 1930’larda Almanya, İtalya ve Japonya’nın saldırgan politikalarıyla işlevsiz duruma düşmüştür.
Bütün bu çabalar, ortaya çıkan anlaşmazlıklara çözüm olmadığı gibi, II. Dünya Savaşı’nın çıkmasını da engelleyememiştir. Bunda büyük devletlerin iç ve dış politikalarında meydana gelen gelişmeler de önemli rol oynamıştır.
2. Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat
I. Dünya Savaşı, milyonlarca insanın ölmesinin yanı sıra ABD ve Avrupa’nın siyasi, sosyal ve ekonomik hayatında önemli değişiklilere yol açtı.
Savaş sebebiyle Avrupa’dan ABD’ye yapılan göçler azalırken Avrupa içindeki göçler hız kazandı. Avrupa devletleri istihdam ve çalışma şartlarına yasal düzenlemeler getirmeye başladı. Örneğin Fransa, Hollanda ve İspanya 8 saatlik iş günü uygulamasına geçti.
Savaşın ardından demokratik süreçte önemli değişiklikler gündeme geldi. 1920’den sonra çoğu ülkede bütün yetişkin erkeklere ve bazı ülkelerde kadınlara da oy hakkı tanındı. Böylece seçmen kitlesi genişledi. Büyük savaş, başta ağır sanayiyi, silah ve motorlu taşıt imalatını canlandırdı. Yeni üretim tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini sağladı. Sanayileşmiş ülkelerin çoğunda ekonomik atılımlar yaşandı. Politikacılar işçi sınıfının görüşlerini hesaba katmak zorunda kaldı.
Gıda ve ham madde fiyatlarında 1920’lerin başlarında görülen çarpıcı düşüş, bütün Avrupa’da çiftçileri ve köylüleri sarstı. En ağır darbeyi Orta ve Doğu Avrupa aldı. SSCB, sınırlarını ticarete kapatırken Almanya’da hızla yükselen enflasyon ekonomik felç oluşturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte işsizlik arttı. Almanya hiperenflasyon döngüsüne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelişmelerden zarar gördü. Avrupa ekonomileri ancak 1924’ten sonra düzene kavuşmaya başladı. 1930’larda kırsal alanlardan kentlere göç istikrara kavuştu. Şehir merkezinin uzağına yerleşim yerlerinin kurulması ve buralara hizmet veren demir yolu hatlarının açılmasıyla kentler büyüme sürecine girdi.
1920’li yıllarda ABD ekonomisi hızla büyürken borçlanmaya dayalı bir tüketim patlaması yaşanıyordu. Aynı yıllarda savaştan sonra ülkelerini inşa etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD bankalarına borçlanıyordu. Ekim 1929’da ABD borsasının çöküşüyle Amerika, verdiği borçları geri istedi. Şirketler battı, işsizlik hızla yükseldi.
1932’de Alman fabrikalarının üretim hacmi 1928’deki düzeyin ancak % 60’ı kadardı. 1933’te çalışan nüfusun % 44’ü işsiz kalmıştı. Tasarrufları tükenen ve yerel dükkânlarda veresiye alışveriş yapamayan halk, perişan duruma gelmişti. Avrupa’nın diğer devletlerinde de durum aşağı yukarı aynı idi.
1920’lerin sonlarına doğru Rusya’da çok ağır ilerleyen bir ekonomik canlanma görüldü.
Lenin, ülkenin kendi kaynaklarını harekete geçirmeye yönelik olarak 1921’de Yeni Ekonomik Politika’yı (NEP) ilan etti. Lenin’in 1924’te ölmesiyle iktidarı ele geçiren Stalin 1928’de ilk beş yıllık kalkınma planını uygulamaya koydu. Temel amacı toprak sahiplerinden toprakların alınarak özel mülkiyetin yerine geniş ve ortak mülkiyet esasına dayalı tarım alanları oluşturmak olan kolektifleştirme politikası Rus köylülerinin tepkisine neden oldu. Bu durum 1930’larda tarım bunalımına yol açtı. 1932’de Stalin, ilk beş yıllık plan hedeflerine 4,5 yıl içinde ulaştı. Rusya’nın uyguladığı planlı ekonomi sanayide hızlı bir gelişme sağladı.
1920’lerde ekonomik kriz içinde olan Almanya ekonomisi, 1930’ların ortalarında tekrar büyümeye başladı.
Büyüme sürecine giren birçok Avrupa ülkesi sosyal güvenlik sistemlerini geliştirmeye yöneldi. Yaşlılar için emeklilik, işsizlik sigortası, iş kazaları tazminatı gibi yenilikler kabul edildi.
Almanya, Adolf Hitler’in (Adaf Hitler) 1933’te iktidara gelmesi ile köklü bir rejim değişikliği yaşadı. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi (Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei’nin) önderiydi. Hitler başa geçince önce anayasayı değiştirerek rakip partileri saf dışı bıraktı. Sonra silahlı kuvvetleri yeniden kurdu.
Diplomatik manev¬ralara girişerek Almanya’yı yeniden büyük bir devlet yapmak istedi. Hitler içerde işsizliğe son vererek Alman halkının çoğunun sevgisini pekiştirirdi ve Almanya’yı kısa sürede Avrupa’nın en etkin gücü konumuna yükseltti.
Hitler, Almanya’nın geleceğinin ancak doğudaki geniş toprakları ele geçirip Almanların buralara
yerleştirilmesiyle güvence altına alınacağını öne sürdü. Hitler’in 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırması II. Dünya Savaşı’nın başlamasına yol açtı.
İngiltere’de savaş öncesindeki refah düzeyine ulaşma çabalarından istenen sonuç alınamadı. Ülkede yüksek oranda işsizlik görüldü. Fransa’da harap olan ülkeyi yeniden imar etmek için büyük kamu harcamalarına ihtiyaç duyulması ekonomik kalkınmayı önledi.
İtalya’da savaşın neden olduğu huzursuzluklar 1922’de Faşist Partisini (Partito Nazionale Fascista) iktidara getiren bir hükümet darbesine yol açtı.
3.Totaliter Rejimlerin Kuruluşu a.İtalya’da Faşizm
İtalya, I. Dünya Savaşı’na yeni sömürgeler elde etmek için katılmıştı. Ancak savaş sonunda umduğunu elde edemediği gibi vaat edilmesine rağmen Alman sömürgelerinden ve Anadolu’dan da pay alamadı. Savaş, İtalya’nın sosyal ve ekonomik hayatında sarsıntılara neden oldu. Aynı zamanda İtalya’da liberal demokrasinin yanında sosyalizm, komünizm gibi akımlar önem kazandı. Bu akımların etkisiyle işçiler, fabrikaların idaresine ve kararlarına ortak olmak istediler. Ayrıca ülkenin her tarafına dağılmış asker kaçakları, terhis olan asker ve aydınların maddi ve manevi beklentileri, işsizlik, iç politikada istikrarı bozdu. Bu durum Benito Mussolini (Benite Musuloni)
liderliğindeki Faşist Partisinin işine yaradı.
Kasım 1919’da seçimlere ilk kez katılan bu Parti, meclise giremedi ancak ülkedeki karışıklıktan dolayı aydınlar, askerler ve halk arasında hızla taraftar topladı. 1922 Ağustosundaki genel işçi grevi ekonomiyi felce uğratıp ülkeyi karıştırdı. Faşist Partisinin "Kara Gömlekliler”i Napoli’den Roma’ya yürüdü. Darbe yapılmasından çekinen hükümet istifa etti. İtalyan kralı 31 Ekim 1922’de başbakanlığa Mussolini’yi atamak zorunda kaldı.
b.Almanya’da Nazizm
Almanya, I. Dünya Savaşı sonlarına doğru cephe gerisinde iç sorunlarla karşı karşıya kaldı. Kasım 1918’de askerî bir ayaklanma sonucu imparatorluk yıkılarak cumhuriyet ilan edildi.
Ateşkes anlaşmasının imzalanması, iç karışıkları daha da artırmış, Almanya iç politika ve ekonomik yönden çöküntüye uğramıştı. Versay Antlaşması’nın imzalanması ise bu bunalımı daha da artırdı. Bu anlaşma toplumun her kesimi tarafından tepkiyle karşılandı. Bunlar yaşanırken Ağustos 1919’da “Weimar Anayasası” ilan edilerek demokratik düzene geçildi.
Weimar Cumhuriyeti’nin hükümetleri Almanya’nın savaş sonrasında karşılaştığı siyasi, ekonomik ve sosyal sorunları çözmekte yetersiz kaldı. Kurulduğu günden itibaren Versay Antlaşması’nın yok edilmesini ve Alman ırkının üstünlüğünü savunan Nazi Partisi 1924 seçimlerinde ilk kez parlamentoya girdi.
1929 dünya ekonomik buhranı ile Almanya’nın sanayi üretimi yarı yarıya düştü. Ticarethaneler iflas etti ve işsiz sayısı birden bire artmaya başladı. Bütçede açığın kapatılması için vergi borçlarının arttırılması, bir yandan da Almanya’nın savaş tazminatını ödemekte zorlanması Nazi Partisini güçlendirdi ve taraftar sayısını arttırdı. 1930 seçimlerinde en güçlü ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932 seçimlerinden en güçlü parti olarak çıktı. 30 Ocak 1933’te Adolf Hitler başbakan oldu ve bir fırsatını bularak komünistlere karşı sert tedbirler aldı. İlk iş olarak seçimleri yeniledi. Ancak Mart 1933 seçimlerinde çoğunluğu sağlayamadı. Bunun üzerine Hitler, tevkif edilen komünist ve sosyal demokrat milletvekillerinin bulunmadığı sırada meclisten 4 yıl süre ile olağanüstü yetkiler alarak
diktatörlüğünü ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kültürel ve sosyal hayatını her yönüyle kontrol altına aldı.
c.İspanya’da Franco Dönemi
İspanya’da XIX. yüzyıldan beri istikrarsızlık ve iç karışıklıklar yaşanmıştır. 1902’de ispanya tahtına geçen XIII. Alfonso (Alfonze) anayasayı ilan etmesine rağmen ülkede istikrar sağlanamadı. 1923’te ordu yönetime müdahale ederek bütün demokratik müesseselerin kapatıldığı asker destekli bir yönetim kurdu. Başarısız olan hükümet askerî desteğini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu. Fakat bu gelişme de ülkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso ülkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi.
Yeni cumhuriyet yönetiminin dine ve din adamlarına karşı tavır alması, toprak reformlarına girişmesi ve köylülerin, zenginlerin topraklarını ele geçirmek istemesi silahlı çatışmalara sebep oldu. 1936’da karşıt gruplar arasında işlenen cinayetler iç savaşın başlamasına yol açtı.
İspanya iç savaşı milliyetçiler ve cumhuriyetçiler arasında gerçekleşti. Cumhuriyetçiler Valencia’da, milliyetçiler de Franco liderliğinde Burgos’ta hükümet kurdular. Avrupa’nın büyük devletleri de bu savaşta taraf oldular. Fransa ve özellikle Sovyetler, ideolojik yönden kendilerine yakın buldukları cumhuriyetçileri, Almanya ve İtalya ise milliyetçileri destekledi. İngiltere, kamuoyunun baskısı sebebiyle barıştan yana tavır takındı. 1938’den itibaren milliyetçilerin hızlı ilerleyişi karşısında cumhuriyetçiler direndiyse de başarılı olamadılar. 1939’da Madrid’in milliyetçiler tarafından ele geçirilmesiyle iç savaş son buldu.
İç savaş sonrasında iktidara gelen Franco yönetimi ilk dönemlerde Batılı devletler tarafından dışlandı. II.
Dünya Savaşı’ndan sonra BM’nin ispanya ile ilişkilerini kesmesiyle bu olumsuz süreç devam etti. Soğuk Savaş Dönemi’nde kutuplaşmanın artmasıyla Batılı devletlerin İspanya’ya yakınlaşması ilişkilerin düzelmesini sağladı.
İspanya 1955’te BM’ye, 1958’de Avrupa Ekonomik iş Birliği Teşkilatına girdi ve ABD ile imzalanan anlaşma ile bu devlete üsler verdi.
G.İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEMDE DÜNYA
I. Dünya Savaşı toplumları siyasi, ekonomik, kültürel vb. yönlerden etkiledi.
Savaş sırasında yaşanan ekonomik sıkıntılar savaştan sonra tüketim isteğinin artmasında ve sanayinin gelişmesinde etkili oldu. Sanayide kullanılan petrol ve elektrik günlük hayata girdi; evlerde elektrikli araçların kullanımında artış görüldü. Avrupa'da kara ve demir yolları yapılarak ulaşım kolaylaştırıldı. Dünyada taşıt yapımında seri üretim yaygınlaştı. Kıtalar arası ulaşımda gemilerin yanında havacılık teknolojisinin gelişmesiyle birlikte uçaklar da kullanılmaya başlandı.
Bu dönemde şehircilik ve mimari gelişti. Mimari bir akım olan Bauhaus (Bahauz) şehir planlaması konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir mimari tarz başlatılmasını savunan Bauhaus akımının temsilcileri 1933'te Nazilerin baskıları sonucu farklı ülkelere giderek bu anlayışı geliştirip yaygınlaştırdı. Yine bu dönemde yüksek binalar, geniş düzenli caddeler ve yeşil alanları ile büyük şehir projeleri tasarlandı. ABD'de New York'ta 1931'de tamamlanan “Empire State Building” ile beraber gökdelenlerin sayısında artış görüldü.
İletişim araçlarının gelişmesiyle haberleşme kolaylaştı. Dünyanın en ücra köşelerindeki halklar, kültürleri ile beraber tanındı. Yazılı basında önemli tiraj artışı oldu. Radyonun önem kazanması ile “konuşan basın” dönemi başladı. Radyo siyasi faaliyetlerde vazgeçilmez bir iletişim aracı olarak kullanıldı. Radyo aracılığıyla caz, klasik müzik, tiyatro da halka ulaştı.
Fotoğraf, çizgi film, sinema gibi görsel sanatlardaki gelişmeler kitle kültürünün şekillenmesine yardımcı oldu. Yazılı basın, fotoğraflarla desteklendi. Savaş öncesi çocuk yayınları çerçevesinde başlayan çizgi filmler, büyük gelişme kaydetti. Avrupa'da “Tintin (Tenten), Barbar”, Amerika'da “Popeye (Temel Reis), Süperman” gibi çizgi film kahramanları bu dönemde doğdu. 1895'te ortaya çıkan sessiz sinema, 1920'li yılların sonuna doğru, sesin de kullanılması ile kitle iletişim aracı olarak önemini devam ettirdi. 30'lu yıllarda ekonomik buhranı konu alan filmlerin yapılması sinema izleyicilerinin sayısını arttırdı. Dünyada sinema propaganda aracı olarak kullanılmaya başlandı. Ayrıca bu dönemde radyo ve gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici sayısı da hızla arttı.
Almanya'da rejim değişikliğine bağlı olarak Albert Einstein başta olmak üzere bazı bilim insanları ülkelerini terk etmek zorunda kaldılar. Bu bilim insanları gittikleri ülkelerde önemli bilimsel gelişmeler yaşanmasına
katkılarda bulundular. Türkiye'ye kabul edilen bilim insanları da üniversitelerimizde önemli bilimsel çalışmalar yaptılar. Bu dönemde Einstein'in izafiyet teorisi fizik alanında yeni bir çığır açtı. Fizik bilimi, nükleer protonu (Rutherford, 1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve nötronu (Chad-wick, 1934) keşfetti. Frederic et Irene, Joliot-Curie (Julyet Kür) ve Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu 1939'da Almanya'da gerçekleştirildi. Böylece nükleer enerji alanındaki gelişmeler birbirini takip etti.
Sağlık sahası başta olmak üzere biyoloji biliminde önemli ilerlemeler sağlandı. Bazı hastalıkların tedavisi için aşı ve ilaçlar bulunurken organ nakline başlandı. Banting ve Best 1922'de insülini ayrıştırmayı başardı.
Tüberküloza karşı ilk etkili silah olan BCG aşısı 1921'de Calmette ve Guerin tarafından bulundu. 1929'da Alexander Fleming penisilini keşfederek antibiyotiklerin gelişeceği alanı açtı.
Sosyal bilimler, ihtisas alanlarını belirleyerek bir yenilenme sürecine gitti. Psikoloji önem kazandı ve bu alanda yeni akımlar ortaya çıktı. Felsefe alanında Fenomenoloji (Metafiziğe karşı çıkarak somut yaşantıyı temel alan felsefi görüş) ve Varoluşçuluk (Bireysel deneyimleri insan doğasını anlamanın temeli olarak gören felsefi görüş) bu dönemde ortaya çıkan akımlardır.
1929’da tarih biliminde Fransız ekolünün ortaya çıkışı ile geleneksel tarih anlayışında önemli değişiklikler yaşandı. Yeni tarih anlayışı ile geleneksel tarihin temel öğesini oluşturan; savaş tarihi, kral ve imparatorlar tarihi önceliğini kaybetti. Yeni tarih anlayışı, yerel tarih, sosyal, ekonomik ve medeniyet konularını öne çıkardı.
I.Dünya Savaşı sonunda Batı medeniyeti ve bu medeniyetin dayandığı değerlerin sorgulanması, Avrupa edebiyatını etkiledi. İki savaş arasında, birçok yazar yaşadıkları toplumlara karşı eleştirel gözle bakarak eserlerini bu doğrultuda verdiler. John Steinbeck’in (Con Stenbek) Gazap Üzümleri (1939) adlı eseri 1929 krizinden sonra Amerika’nın sosyal ve ekonomik durumunu anlatan önemli eserlerden biridir. Bazı romancılar da buhranlı bir dönemden geçen Avrupa’yı konu edinmekten kaçınarak otobiyografi tarzını tercih etmişlerdir.
İki savaş arası dönemde tiyatro da bir yenilenme sürecine girdi. Aktör ve seyirciye eleştiri hakkı tanınarak günümüz tiyatrosuna öncülük edildi.
I.Dünya Savaşı’nın tam ortasında Zürih’te, bütün toplumu, burjuva sanatını tamamen ve sert bir şekilde reddetmeye dayalı “Sürrealizm” akımı doğdu. Sürrealizm kendini daha ziyade resim sanatında gösterdi. Geçmişle bağlarını koparan sürrealist ekolün dışında, savaş öncesinde de var olan ekspresyonizm (dışa vurumculuk), özellikle Almanya ve kuzey ülkelerinde birçok sanatçı ve yazarı hareketin bünyesinde toplamayı başardı. Aynı zamanda bazı sinemacılar da bu ekole önemli eserler kazandırdı.
İki savaş arasında klasik müziğe dönüş yaşandı. Özellikle Orta Avrupa’dakiler başta olmak üzere birçok müzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birleştirmeyi amaçlıyordu. Aynı dönemde ABD’nin savaşa girmesi ve Avrupa üzerinde etkili olmasıyla caz, bütün Batı dünyasında yayılma fırsatı buldu.
H. ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI
Millî Mücadele’nin askerî ve diplomatik safhasını başarıyla sonuçlandıran Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile uluslararası alanda resmen tanındı.
1923’ten sonra Türkiye dış politikada Lozan’da halledilemeyen Musul, dış borçlar, Suriye sınırı, nüfus mübadelesi ve Boğazlar sorunlarına öncelik verdi. Bu konular ve Millî Mücadele’den itibaren Batılı devletlere karşı duyulan güvensizlik, Sovyetler Birliği’yle var olan iyi ilişkilerin devamını sağladı. Türkiye, Lozan’dan kalan
sorunlarını çözdükten sonra Batı ülkeleri ile de iyi ilişkiler kurmaya başladı.
Lozan Antlaşması sonrası ülkenin yaralarının sarılabilmesi ve yapılan inkılapların başarıya ulaşabilmesi için yurt içinde ve uluslararası alanda barış ortamına ihtiyaç vardı. Türkiye ilk andan itibaren dış politikada, Atatürk’ün
"Yurtta barış, dünyada barış.” sözünü ilke edinerek barışçı bir politika izlemeye çalıştı.
1930’dan itibaren özellikle Avrupa’da ortaya çıkan bunalımlar, I. Dünya Savaşı’nın getirdiği statükoyu korumak isteyen (İngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapıyı değiştirmek isteyen (Almanya, İtalya gibi) devletlerarasında gittikçe keskinleşen bir kutuplaşmaya sebep oldu.
Avrupa’daki gelişmelerle ilgili olarak Atatürk, Versay Antlaşması’nın I. Dünya Savaşı’nın sebeplerini yok etmediğini aksine düşmanlıkları daha da arttırdığını düşünüyordu. Ona göre yenen devletler, yenilenlere barış şartlarını zorla kabul ettirirken bu ülkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik özelliklerini göz önüne almamışlardı.
Atatürk, İtalya’daki gelişmelerle ilgili olarak da şu sözleri söylemişti: “Mussolini’nin yönetimi altında kuşkusuz büyük bir kalkınmaya ve gelişmeye sahne olmuştur. Eğer Mussolini, gelecekteki bir savaşta, İtalya’nın görünen büyüklüğünü, savaş dışında kalmak biçimiyle, gerektiği gibi kullanabilirse barış masasında başlıca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarım ki İtalya’nın bugünkü şefi, Sezar rolünü oynamak isteğinden kendisini kurtaramayacak ve İtalya’nın askerî bir güç oluşturmaktan henüz çok uzak olduğunu hemen gösterecektir.”
