The Image of Death in the Poetry of Muhyiddin Ibn 'Arabi

(1)

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 20, Sayı 2, 2020 ss. 1131-1165

ﺻ ﻮر ة ا ﳌﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ

Malek Hassan Mahmoud ABDUL QADER^*

Makale Bilgisi

Makale Türü: Araştırma Makalesi, Geliş Tarihi: 12 Mayıs 2019, Kabul Tarihi: 04 Eylül 2020, Yayın Tarihi: 30 Eylül 2020, Atıf: Abdul Qader, Malek Hassan Mahmoud. “Muh- yiddin İbnü’l-Arabî’nin Şiirinde Ölüm Tasavvuru”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Der- gisi 20/2 (Eylül 2020): 1131-1165.

https://doi.org/10.33415/daad.736305 Article Information

Article Types: Research Article, Received: 12 May 2019, Accepted: 04 September 2020, Published: 30 September 2020, Cite as: Abdul Qader, Malek Hassan Mahmoud.

“The İmage of Death in the Poetry of Muhyiddîn Ibn ʿArabî”. Journal of Academic Re- search in Religious Sciences 20/2 (September 2020): 1131-1165.

https://doi.org/10.33415/daad.736305

õõõ

ﻣﻠ ﺨ ﺺ

ﻳُﻌﺘ ﱪ ا ﳌﻮ ت ﻣ ﻦ اﳌ ﻮ ﺿ ﻮﻋ ﺎ ت اﻟ ﻼ ﻓﺘﺔ ﰲ ﻓ ﻜ ﺮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ ) 1156 - 1240 م(

؛ ﳌﺎ ﻟ ﻪ ﻣ ﻦ دو ر ﳏ يّ ﻮر ﰲ اﻟ ﻜ ﺸ ﻒ

واﻟ ﻌﺮ ﻓﺎ ن ﻏﺎ ﻳﺔ ﻞّ ﻛ ﺻ ﰲّ.ﻮ و ﻗﺪ ﺗﻨ ﺎوﻟ ﺖ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ ﻣ ﺴ ﺄﻟﺔ ا ﳌﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ و ﺳ ﻌ ﺖ ﻟ ﻺ ﺟ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻦ ﺛ ﻼ ﺛﺔ

ﺗ ﺴ ﺎؤ ﻻ ت ﻣ ﺮﻛ ﺰﻳﺔ ﻫ ﻲ : ﻣﺎ ﻫ ﻮ اﳌ ﻮ ت ﻋ ﻨﺪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ

؟ وﻛ ﻴ ﻒ ﺴّﲡ ﺪ ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ؟

و ﻣﺎ ﻣ ﺪ ى اﺗ ﺴ ﺎ ق ﺻ ﻮر ة اﳌ ﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ اﻟ ﺸ ﻴﺦ

اﻷ ﻛ ﱪ ﻣ ﻊ ﻃ ﺮو ﺣ ﺎﺗﻪ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ

؟ وﻟ ﻺ ﺟ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻦ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺘ ﺴ ﺎؤ ﻻ ت ﻋ ﻤ ﺪ ت اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ إ ﱃ ا ﺳﺘ ﺨ ﺪا م اﳌﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺔ ا ﻻ ﺳﺘ ﻘﺮا ﺋﻴﺔ واﻟ ﺘ ﺤ ﻠﻴﻠ ﻴﺔ

اﳌ ﻘﺎ رﻧﺔ .و ﻗﺪ ﺧ ﻠ ﺼ ﺖ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ إ ﱃ نّ أ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﻧ ﻈ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻣ ﻜ ﻮ ن ﻣ ﻦ ﺟ ﺎﻧﺒ ﲔ : ﲡ ﺮﻳ يّ ﺪ رو ﺣ ﱐّ ﺎ و ﲡ ﺴ ﻴﺪ ي ﺣ ﻲّ.ﺴ و ﻟﺬ ﻟ ﻚ

نّ ﻓﺈ ﺣﻴ ﺎة ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن اﻟ ﺮو ﺣﻴ ﺔ ﺗﻜ ﻮ ن ﺑﻔﻨ ﺎﺋﻪ ﻋ ﻦ ﺣ ﺎﻟﺘ ﻪ اﳊ ﻴّﺔ ﺴ واﻟ ﻌ ﻜ ﺲ ﺻ ﺤ ﻴﺢ

، وﻫ ﺬا ﻫ ﻮ اﳌ ﻮ ت ا ﳌﻌ يّ.ﻨﻮ ﻳ ﻀ ﺎ ف إ ﱃ ﻫ ﺬا ﳕ ﻂ

آ ﺧ ﺮ ﻣ ﻦ اﳌ ﻮ ت و ﻫ ﻮ اﳌ ﻮ ت ا ﳊ ﻲّ اﺴ ﳌﺘ ﻌﺎ ر ف ﻋ ﻠﻴﻪ . وﻛ ﻼ ﳘﺎ ﰲ ﻧ ﻈ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﺑ ﺮز خ و ﻧﻘﻠ ﺔ إ ﱃ ﻋ ﺎﱂ ا ﻷ روا ح وا ﳌﻌ ﺎ ﱐ . وﻗ ﺪ ﱪّ ﻋ اﺑ ﻦ

* Dr. Öğr. Üyesi, Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagatı Ana- bilim Dalı, mabdulqader@pau.edu.tr, Orcid Id: https://orcid.org/0000-0001-6031- 7702

(2)

1132| db

ﻋﺮ ﰊ ﻋ ﻦ اﳌ ﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ،

و ﻻ ﺣ ﻈ ﺖ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ أن ا ﳌﻮ ت ا ﳌﻌ ﻨﻮ ي ﰲ ﺷ ﻌﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﺟ ﺎء ﻣ ﺘ ﺴ ﻘﺎ ﻣ ﻊ ﻃ ﺮو ﺣ ﺎﺗﻪ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ

، ﺧ ﻼ ﻓﺎ

ﻟﻠ ﻤ ﻮ ت ا ﺴّﳊ ﻲّ ا ﻟﺬ ي ﱂ ﳜ ﺮج ﻋ ﻦ ﺻ ﻮرﺗ ﻪ ا ﻟﺘﻘ ﻠﻴ ﺪﻳ ﺔ ﰲ اا ﻟﺜﻘ ﺎﻓ ﺔ ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻣﻴ ﺔ.

اﻟ ﻜ ﻠﻤ ﺎ ت ا ﳌﻔ ﺘﺎ ﺣﻴ ﺔ:

ﺘّﺼ اﻟ ﻮ ف

، ا ﻷ د ب اﻟ ﺼ ﰲّ،ﻮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ

، ا ﳌﻮ ت

، ا ﻟﻔﻨ ﺎء .

Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Şiirinde Ölüm Tasavvuru

Öz

Ölüm konusu, Muhyiddin İbnü’l-Arabî düşüncesinde en göze çarpan konulardan biri olarak değerlendirilir. Çünkü bu mesele, sûfîlerin amaçları açısından keşf ve irfanının ortaya çıkmasında merkezi bir role sahiptir. Biz bu araştırmada Muhyiddin İbnü’l- Arabî’nin şiirlerindeki ölüm konusunu ele aldık ve bu konuyu üç temel sorgulama yoluy- la cevaplamaya çalıştık: İbnü’l-Arabî’ye göre ölüm nedir? Onun şiirlerinde nasıl temsil edildi? Eş-Şeyhü’l-Ekber’in şiirlerindeki ölüm tasavvuru, onun ölüm hakkındaki genel görüşleriyle ne kadar uyumludur? Çalışmada bu soruları cevaplayabilmek için tümeva- rım ve karşılaştırmalı analitik yöntemler kullanılmıştır. Araştırmanın sonucunda, İbnü’l- Arabî düşüncesinde insanın iki kısımdan oluştuğu sonucuna ulaşılmıştır: Ruhani soyut- lanma ve hissî somutlaşma. İnsanın ruhsal hayatı, onun hissi durumdan kurtulması ve aynı zamanda bunun zıddıyla gerçekleşir ki bu da manevi ölümdür. Bu ölüm şekline ek olarak bir de herkesçe bilinen hissi ölüm vardır. İbnü’l-Arabî düşüncesinde bu berzah- tır, bu aşamada insan ruhlar ve manalar alemine intikal eder. Çalışmamızda İslam dü- şünce geleneğindeki geleneksel ölüm şekli olan hissi ölümün aksine, İbnü’l-Arabî’nin şi- irlerindeki ölüm tarifinin onun diğer metinlerindeki genel görüşleriyle uyumlu olduğunu tespit ettik.

Anahtar Kelimeler:Tasavvuf, Tasavvuf Edebiyatı, Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Ölüm, Fenâ.

The İmage of Death in the Poetry of Muhyiddîn Ibn ʿArabî Abstract

Death is considered a significant Topic in Muhyiddîn Ibn ʿArabî ideology because of the important role in revealing and that appreciation which is the purpose of every soph- ist. This study tackled the concept of death in Ibn ʿArabî poetry and sought to answer three major questions which they are: what is death for Ibn ʿArabî? How it was embod- ied in his poetry? And How far does the image of death in Ibn ʿArabî’s representations match with his ideological ones? To answer these inquiries, the study used deductive and comparative analytical approaches. The study found out that the human being in Ibn ʿArabî perspective consists of two sides and they are the spiritual abstract and the physical tangible. Therefore, the spiritual life is fulfilled by the end of the tangible sta- tus and vice versa, and this is the morale death. There is another type of death which is the common tangible death, and it is in Ibn ʿArabî perspective a Limbo (Barzakh) which is a transference to that realm of spirits and meanings. Also, Ibn ʿArabî expressed his thoughts about death in his poetry. Moreover, the study noted that the morale death matched his ideological representations, unlike, the tangible death as it was common in the Islamic traditional culture.

Keywords: Sufism, Sufi Literature, Muhyiddîn Ibn ʿArabî, Death, Demise.

(3)

db | 1133

ﻣﻘ ﺪﻣ ﺔ

ﻳُﻌﺘ ﱪ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋﺮ

1ﰊ ﻣ ﻦ أﺑﺮ ز أﻋ ﻼ م اﻟﺘ ﻮّﺼ ف ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻲّ ﻣ وﻣ ﻦ أﻋ ﻈ ﻤ ﻬﻢ ﺮاً أﺛ وﻣ ﻦ

وأ ﻏﺰ رﻫ ﻢ إﻧﺘ ﺎ ﺟ ﺎ.

و ﻗﺪ ا ﺷﺘ ﻤﻠ ﺖ ﻣ ﺆﻟ ﻔﺎﺗ ﻪ ﻋﻠ ﻰ اﻟ ﻌﺪ ﻳﺪ ﻣ ﻦ اﻟﻘ ﻀ ﺎ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ وا ﻟﻌ ﻘﺪ ﻳﺔ وا ﻟ ﺼ ﻮﻓﻴ ﺔ

واﻟ ﻠﻐ ﻮﻳ ﺔ وﻏ ﲑ ﻫﺎ ..

. وﻗ ﺪ اﻣﺘ ﺎز ﻋ ﻦ ﻏ ﲑﻩ ﻣ ﻦ اﳌﺘ ﺼ ﻮﻓ ﺔ أن أ ﺷ ﻌﺎ رﻩ ﻛ ﺎﻧ ﺖ ﻣ ﻴﺪ ا£

ر ﺣﺒ ﺣَﻔ ﺎ ﻞ

¥ راﺋ ﻪ اﻟ ﺼ ﻮﻓﻴ ﺔ واﻟ ﻌﻘ ﺪﻳ ﺔ واﻟ ﻔﻠ ﺴ ﻔﻴ ﺔ واﻟ ﻜ ﻼ ﻣﻴ ﺔ.

إ ذ ﻏﺎ ﻟﺒﺎ ﻣ ﺎ ﲡ ﺪﻩ ﻳ ﺸ ﻔﻊ ﻃ ﺮو ﺣ ﺎﺗﻪ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ

§ﺑ ﻴﺎ ت ﺷ ﻌﺮﻳ ﺔ ﰲ ﳐﺘ ﻠ ﻒ ﻛ ﺘﺒﻪ و رﺳ ﺎﺋﻠ ﻪ.

و ﻋﻠ ﻰ اﻟ ﺮﻏ ﻢ ﻣ ﻦ اﻓﺘ ﻘﺎ ر دﻳ ﻮا ﺗﺮن ﲨ ﺎن ا ﻷ ﺷ ﻮا ق ﳍ ﺬﻩ

اﳌ ﺴ ﺎﺋ ﻞ وا رﺗﺒ ﺎﻃ ﻪ ﲝ ﻘﺎﺋ ﻖ إﳍ ﻴﺔ ﻋ ﱪ ﻋ ﻨﻬ ﺎ ﰲ ﻗﺎ ﻟ ﺐ ﻏ ﱄّ،ﺰ ﳛ ﻔ ﻞ دﻳ ﻮاﻧ ﻪ ا ﻟﺸ يّ ﻌﺮ ﺑ ﺸ ﱴ اﳌ ﺴ ﺎﺋ ﻞ

واﻟ ﻘ ﻀ ﺎ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ . وﻟ ﻘﺪ ﻛ ﺎن ﻫ ﺬا اﻟ ﺘﻨ ﻮع ﰲ اﻟ ﺘﻌﺒ ﲑ ﻋ ﻦ اﻟﻔ ﻜ ﺮ ﻟﺪ ى اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻻ ﻛ ﱪ ﺑ ﲔ ﻧ ﺺّ

ﻓ ﻜ يّ ﺮ ﺻ ﰲّ ﻮ و ﺷ ﻌﺮ اﻟ ﺒﺎ ﻋ ﺚ ا ﻷ و ل ﻹ ﺟ ﺮاء ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ؛

و ذﻟ ﻚ ﻟ ﻌﻘ ﺪ ﻣﻘ ﺎرﻧ ﺔ ﺑ ﲔ اﻟ ﻄ ﺮﺣ ﲔ

وﻛ ﺸ ﻒ ﻣ ﺪ ى اﺗ ﺴ ﺎﻗ ﻬ ﻤﺎ .

ّوﳌ ﺎ ﻛﺎ ن ﻫ ﺬا ا ﳌ ﻀ ﻤﺎ ر وا ﺳ ﻌﺎ

، وﻗ ﻊ اﻻ ﺧﺘ ﻴﺎ ر ﻋﻠ ﻰ د را ﺳ ﺔ ﻗ ﻀ ﻴﺔ

وا ﺣ ﺪة ﻫ ﻲ ﻣ ﺴ ﺄﻟﺔ ا ﳌﻮ ت

؛ وذ ﻟ ﻚ ﻟ ﻸ ﳘﻴ ﺔ اﻟ ﻜﺒ ﲑة اﻟ ﱵ ﲢ ﻈ ﻰ

¸ﺎ ﻫ ﺬﻩ ا ﳌ ﺴ ﺄﻟﺔ ﰲ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮ

اﻟ ﺼ ﻮ ﰲ إ ﲨ ﺎﻻ و ﰲ ﻓ ﻜ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻋ ﻠﻰ و ﺟ ﻪ اﳋ ﺼ ﻮ ص . ﻓﺎﳌ ﻮ ت ﻟ ﺪ ى اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻻ ﻳ ﻘﺘ ﺼ ﺮ

ﻋﻠ ﻰ اﳌ ﻌ ﲎ اﻟ ﺘﻘﻠ ﻴﺪ ي ﻟ ﻪ اﳌﺘ ﻤﺜ ﻞ ﲟﻔ ﺎرﻗ ﺔ اﻟﺮ و ح ﻟﻠ ﺠ ﺴ ﺪ،

ﺑ ﻞ إﻧﻪ ½ ﺧ ﺬ أﺷ ﻜﺎ ﻻ ﻣ ﺘﻌ ﺪ دة أﺑ ﺮز ﻫﺎ

اﳌ ﻮ ت اﳌ ﻌﻨ يّ ﻮ أو ا ﻻ ﺧﺘ ﻴﺎ يّ ر

¾ ﻋﺘ ﺒﺎ رﻩ ﺑ ﺮز ﺧ ﺎ ﻳ ﻌ ﱪ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼﻟ ﻪ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﻣ ﻦ ﻋﺎ ﱂ ﺲّ اﳊ وا دّة ﳌﺎ

اﻟ ﻈﺎ ﻫﺮ ﻳﻦ إ ﱃ ﻋﺎ ﱂ اﻷ روا ح و اﳌ ﻌﺎ ﱐ اﻟ ﺒﺎ ﻃﻨ ﲔ ﺣﻴ ﺚ ﳛ ﻞُ ﺼ اﻟ ﻜ ﺸ ﻒ و اﻟﻌ ﺮﻓﺎ ن واﻟ ﺮﺟ ﻮع إ ﱃ

اﳊ ﻘﻴ ﻘﺔ اﻟ ﻮا ﺣ ﺪة وﻓ ﻘﺎ ﻟ ﻨﻈ ﺮﻳﺔ و ﺣ ﺪة اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد . وﻹ ﳒﺎ ز ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ ﺗ ﺴ ﻌ ﻰ اﻟ ﻮرﻗ ﺔ اﻟﺒ ﺤ ﺜﻴﺔ

ﻟﻺ ﺟ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻠﻰ ﺛ ﻼ ﺛﺔ ﺗ ﺴ ﺎؤ ﻻ ت ﻫ ﻲ : ﻣﺎ ﻫ ﻲ ﻣ ﻴّﺔ ﺎﻫ اﳌ ﻮ ت ﰲ ﻓ ﻜ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ

؟ وﻛ ﻴ ﻒ ﲡ ﺴ ﺪ ت

ﺻ ﻮرﺗ ﻪ ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ؟

و ﻣﺎ ﻣ ﺪ ى اﺗ ﺴ ﺎ ق ﻃ ﺮو ﺣ ﺎ ت اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻷ ﻛ ﱪ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ ﺣ ﻮ ل ﻫ ﺬا اﳌ ﻮ ﺿ ﻮع ﻣ ﻊ

ﲤﺜ ﻼ Áﺎ ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ؟

و ﻟﻺ ﺟ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻦ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺘ ﺴ ﺎؤ ﻻ ت ﻋ ﻤ ﺪ ت اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ إ ﱃ ا ﺳﺘ ﺨ ﺪا م اﳌﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺔ

1 ﻴﻲﺤﲟﺐﻘوﻳﻠﺮ ﺑﻜ¾ أﲎﻜ ﻳﻲّ.ﻃ ﻠﺔﻗﺒﻴﻦ ﻣﺎﰎﺣ ﺑﻦيّ ﺪ ﻋﻲﺧ أﺎﰎﺣﻦ ﺑﷲﺪ ﻋﺒﺪ وﻟﻦ ﻣﻲﺎﲤﳊ اﷲ ﺒﺪ ﻋﺑﻦﺪ ﲪ أﺑﻦﺪ ﻤﳏﻦ ﺑ ﻠﻲ ﻋﺑﻦﺪ ﻤﳏﻮ ﻫ اﻟ ﺪﻳ ﻦ

، وﻳ ﻌﺮ ف

¾ ﳊ ﺎﲤ ﻲ و

¾ﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻟ ﺪ ى أ ﻫ ﻞ اﳌ ﺸ ﺮ ق

؛ ﺗﻔ ﺮﻳﻘ ﺎ ﺑﻴﻨ ﻪ وﺑ ﲔ اﻟ ﻘﺎ ﺿ ﻲ أ ﰊ ﺑ ﻜ ﺮ ﺑﻦ اﻟ ﻌﺮ ﰊ .و ﻟﺪ ﻳ ﻮم ا ﻻﺛ ﻨ ﲔ اﻟ ﺴ ﺎﺑ ﻊ ﻋ ﺸ ﺮ ﻣ ﻦ رﻣ ﻀ ﺎن ﻋﺎ م

ﲬ ﺴ ﻤﺎ ﺋﺔ و ﺳﺘ ﲔ ﻫ ﺠ ﺮﻳﺔ ) /ر17 ﻣ ﻀ ﺎن / ﻫ560 ـ(

اﳌ ﻮاﻓ ﻖ ﻟﻠﺜ ﺎﻣ ﻦ واﻟ ﻌ ﺸ ﺮﻳ ﻦ ﻣ ﻦ ﲤﻮ ز ﻳﻮﻟ ﻴﻪ ﺳﻨ ﺔ أﻟ ﻒ و ﻣﺌ ﺔ و ﲬ ﺲ و ﺳﺘ ﲔ ﻣ ﻴ ﻼ دﻳ ﺔ ) /ﲤ28 ﻮز / م(1160

ﰲ ﻣ ﺪﻳ ﻨﺔ ) ﻣﺮ ﺳﻴ ﺔ(

¾ ﻷﻧ ﺪﻟ ﺲ

، وﺗ ﻮ ﰱ ﰲ د ﻣ ﺸ ﻖ ﰲ رﺑ28 ﻴﻊ اﻟ ﺜﺎ ﱐ ﻣ ﻦ ﺳﻨ ﺔ ﻫـ 638 اﳌ ﻮاﻓ ﻖ ﺗ16 ﺸ ﺮﻳ ﻦ اﻟﺜ ﺎ ﱐ /ﻧ ﻮﻓ ﻤ ﱪ ﻣ ﻦ ﺳﻨ ﺔ م.1240 و ﻫ ﻮ ﻣ ﻦ أﺑﺮ ز

أﻋ ﻼ م ا ﻟﺘ ﺼ ﻮ ف وا ﻟﻔﻠ ﺴ ﻔﺔ ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻣﻴ ﺔ.

ﻟ ﻼ ﺳﺘ ﺰاد ة ا ﻧﻈ ﺮ:

Asin M. Palacios, Ibn Arabi: Hayatuhu wa Madhhabuhu, trans. Abd al-Rahman Badawi, (Kuwait: Wakalat al-Matbuat, 1979).

(4)

1134| db

اﻻ ﺳﺘ ﻘﺮا ﺋﻴﺔ وا ﳌﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺔ اﻟ ﺘ ﺤ ﻠﻴﻠ ﻴﺔ اﳌ ﻘﺎ رﻧﺔ . أﻣﺎ اﳌ ﻨﻬ ﺠ ﻴﺔ ا ﻻ ﺳﺘ ﻘﺮا ﺋﻴﺔ ﻓﺘ ﺘﻤ ﺜﻞ ﰲ ا ﺳﺘ ﻘﺮا ء ﻧ ﺼ ﻮ ص

اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ و ر ﺻ ﺪ اﳌ ﻮا ﻃ ﻦ اﻟ ﱵ ﺪّﲢ ث ﻓ ﻴﻬ ﺎ ﻋ ﻦ اﳌ ﻮ ت ﰲ ﳐﺘ ﻠ ﻒ ﲡﻠ ﻴﺎﺗ ﻪ،

و ﻛ ﺬﻟ ﻚ

اﻷ ﻣﺮ ﻓ ﻴﻤ ﺎ ﻠّﻖ ﻳﺘﻌ

¾ ﺳﺘ ﻘﺮا ء اﻟﻨ ﺼ ﻮ ص اﻟ ﺸ ﻌﺮﻳ ﺔ.

وأ ﻣﺎ ا ﳌﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺔ اﻟ ﺘ ﺤ ﻠﻴﻠ ﻴﺔ ﻓ ﺘﺘ ﻤﺜ ﻞ ﰲ ﲢﻠ ﻴﻞ

اﻟﻨ ﺼ ﻮ ص اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ وا ﻟﺸ ﻌﺮﻳ ﺔ وا ﺳﺘ ﺨ ﻼ ص ﺗ ﻮّر ﺼ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻋ ﻦ اﳌ ﻮ ت § ﺷ ﻜﺎ ﻟﻪ اﳌ ﺨ ﺘﻠﻔ ﺔ.

وأ ﻣﺎ

اﳌﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺔ ا ﳌﻘ ﺎرﻧ ﺔ ﻓﺘﺘ ﻤﺜ ﻞ ﰲ ﻣ ﻘﺎ رﻧﺔ ﻃ ﺮو ﺣ ﺎ ت ا ﺑﻦ ﻋﺮ ﰊ ﺣ ﻮ ل ﻫ ﺬﻩ ا ﳌ ﺴ ﺄﻟﺔ ﺑ ﲔ ﻧ ﺼ ﻮ ﺻ ﻪ

اﻟﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ وﻧ ﺼ ﻮ ﺻ ﻪ اﻟ ﺸ

ّﺔﻌﺮﻳ . وﻗ ﺪ اﻗﺘ ﻀ ﻰ ﻫ ﺬا ا ﻷ ﻣﺮ ﺗ ﻘ ﺴ ﻴﻢ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ إ ﱃ ﻣ ﺒ ﺤ ﺜ ﲔ ر ﺋﻴ ﺴ ﲔ :

اﻷ و ل : ﻣﺎ ﻫﻴ ﺔ ا ﳌﻮ ت ﻋ ﻨﺪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ . وﻳ ﺸ ﻤ ﻞ درا ﺳ ﺔ ﻃ ﺮو ﺣ ﺎ ت اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ ﺣ ﻮ ل ﻫ ﺬﻩ

اﳌ ﺴ ﺄﻟﺔ

، واﻟ ﺜﺎ ﱐ : ﲡﻠ ﻴﺎ ت ا ﳌﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ و ﻳﺘﻨ ﺎو ل ﲤﺜ ﻼ ت ا ﳌﻮ ت ا ﳌ ﺨ ﺘﻠﻔ ﺔ و ﻃ ﺮﻳﻘ ﺔ

ﺗﻨﺎ وﳍ ﺎ ﺷ ﻌﺮا ﻣ ﺸ ﻔﻮ ﻋﺎ ﲟ ﻘﺎ رﻧﺔ ﺑ ﲔ اﻟ ﻄ ﺮح اﻟ ﺸ يّ ﻌﺮ واﻟ ﻄ ﺮح اﻟ ﻔ ﻜ يّ ﺮ ﳍ ﺬﻩ اﻟ ﻘ ﻀ ﻴﺔ . وﻟ ﻞّ ﻌ ﻫ ﺬﻩ

اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ ﺗ ﺮّع ﺸ

¾ ب اﻟ ﺒ ﺤ ﺚ ﻟ ﺪ را ﺳﺎ ت ﻣ ﺸ ﺎ¸

ﺔ ﺗﺘﻨ ﺎو ل ﻣﻮ ا ﺿ ﻴﻊ أ ﺧ ﺮ ى ﻟ ﺪ ى ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ

ﻋﺮ ﰊ ﺑ ﲔ اﻟ ﻄ ﺮح اﻟ ﻔ ﻜ يّ ﺮ واﻟ ﺜّﻞ ﺘﻤ اﻟ ﺸ يّ.ﻌﺮ

1 ﻣﺎ . ﻫﻴ ﺔ ﺻ ﻮر ة ا ﳌﻮ ت ﻋ ﻨﺪ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ

إن ﺗﻨ ﺎو ل أ ي ﻣ ﺴ ﺄﻟﺔ ﰲ ﻓ ﻜ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﺳ ﻮا ء أﻛ ﺎﻧ ﺖ ﻓﻠ ﺴ ﻔﻴ ﺔ أم ﻋ ﻘﺪ ﻳﺔ أ م ﻟﻐ ﻮﻳ ﺔ.

..

ﺗ ﺴ ﺘﻠ ﺰم

اﺑﺘ ﺪا ء ﺗ ﺴ ﻠﻴ ﻂ اﻟ ﻀ ﻮء ﻋ ﻠﻰ ﻧ ﻈ ﺮﻳﺔ و ﺣ ﺪة اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد ﻟ ﺪ ى اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻷ ﻛ ﱪ

؛ ﻓﺘ ﻜﺎ د ﻻ ﲡ ﺪ ﻃ ﺮﺣ ﺎ

ﻟﺪ ﻳﻪ إ ﻻ و ﳛ ﻤ ﻞ آË را ﻟﻨ ﻈ ﺮﻳﺔ و ﺣ ﺪة اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد . 2

وو ﺣ ﺪة اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد ﰲ ا ﺧﺘ ﺼ ﺎر ﺗ ﻌ ﲏ أ ن ﷲ ﺗ ﻌﺎ ﱃ

ﻫ ﻮ اﳌ ﻮ ﺟ ﻮد اﻟ ﻮا ﺣ ﺪ وأ ن اﻟﻮ ﺟ ﻮد إ ﳕﺎ ﻫ ﻮ ﻇﺎ ﻫﺮ و

¾ ﻃ ﻦ

، وﻣ ﰒّ ﻦ ﻓﺈ ن ﻛ ﻞ ﻣﺎ ﰲ اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد ﻣ ﺎ ﻫ ﻮ

إﻻ ﻞٍّ ﲡ ﻟﻠ ﺤ ﻖ ﺗﻌﺎ ﱃ . وﳝ ﺜﻞ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻋ ﻠﻰ ﻫ ﺬﻩ ا ﳌ ﺴ ﺄﻟﺔ

§ﻣ ﺜﻠﺔ ﻋ ﺪﻳ ﺪة ﻣ ﻨﻬ ﺎ – و Ò ا ﳌﺜ ﻞ

اﻷ ﻋﻠ ﻰ - اﻟ ﻔ ﻀ ﺔ اﻟ ﱵ ﻫ ﻲ ﺟ ﻮﻫ ﺮ وا ﺣ ﺪ ﻟﻜ ﻨﻬ ﺎ Ó ﺧ ﺬ ﰲ اﻟ ﺘ ﺠ ﻠﻴﺎ ت ﺻ ﻮرا ﻋ ﺪﻳ ﺪة ﻛ ﺎﳌ ﻜ ﺤ ﻠﺔ

وا ﻲّ.ﳊﻠ

ّوﳌ ﺎ ﻛﺎ ن اﻟﻮ ﺟ ﻮد وا ﺣ ﺪا ﻫ ﻮ ﻖّ اﳊ ﺗﻌﺎ ﱃ نّ ﻓﺈ اﳊ ﻴﺎة وا ﳌﻮ ت ﻣ ﺎ ﻫ ﻲ إ ﻻ ﻴّﺎﲡﻠ ت ﻣ ﺘﻌ ﺪ دة ﳊ ﻘﻴ ﻘﺔ

وا ﺣ ﺪة ﻫ ﻲ ﷲ . ﻓﺎ ﻖّ ﳊ ﺟ ﻮﻫ ﺮ ﲏّ ﻋﻴ ﱄّ أز وا ﻹﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ا ﳉ ﻮﻫ ﺮ إن ﻫ ﻮ إﻻ ﻫ ﺬﻩ ا ﳊ ﻘﻴ ﻘﺔ ﺈنْ ﻓ

2 Muhyiddîn Ibn ʿArabî, Fusûsü'l-hikem, Ed. Abul Ela Afifi, (Beirut: Dâru’l- Kitâbi’l- ʿarabi, 1946), 24.

(5)

db | 1135

ﺗﻠﺒ ﺲ ﺑ ﻠﺒﺎ س ا ﳌﺎ دة ﻓ ﺈﳕ ﺎ ﺗﻜ ﻮ ن ﻫ ﺬﻩ ا ﳌﺎ دة ﲡﻠ ﻴﺎ ﻇﺎ ﻫﺮ ﳊ ﻘﻴ ﻘﺘ ﻪ اﻟﺒ ﺎﻃ ﻨﺔ . ﻣ ﻦ ﻫﻨ ﺎ ﻛﺎ ن

اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﻧ ﻈ ﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻣ ﻜ ﻮ£

ﻣ ﻦ ﺟ ﺎﻧﺒ ﲔ : ﺟ ﺎﻧ ﺐ ﲡ ﺮﻳ يّ ﺪ رو ﺣ ﱐّ ﺎ و ﺟ ﺎﻧ ﺐ ﲡ ﺴ ﻴﺪ ي

ﺣ ﻲّ،ﺴ و ﰲ ﻫ ﺬا ﻳ ﻘﻮ ل اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ :

":

"

إن ﻟ ﻺ ﻧ ﺴ ﺎن ﺣ ﺎﻟﺘ ﲔ : ﺣ ﺎﻟﺔ ﻋ ﻘﻠﻴ ﺔ ﻧﻔ ﺴ ﻴﺔ ﳎ ﺮد ة ﻋ ﻦ

اﳌﺎ دة

، و ﺣ ﺎﻟﺔ ﻋ ﻘﻠﻴ ﺔ ﻧﻔ ﺴ ﻴﺔ ﻣ ﺪﺑ ﺮة ﻟﻠ ﻤﺎ دة . ﻓﺈ ذا ﻛ ﺎن ﰲ ﺣ ﺎل ﲡ ﺮﻳ ﺪﻩ ﻋ ﻦ ﻧﻔ ﺴ ﻪ،

و إن ﻛ ﺎن

ﻣﺘﻠ ﺒ ﺴ ﺎ

¸ﺎ ﺣ ﺴ ﺎ،

ﻓ ﻬ ﻮ ﻋﻠ ﻰ ﺣ ﺎﻟﺘ ﻪ ﰲ أ ﺣ ﺴ ﻦ ﺗﻘ ﻮ ﱘ . وإ ذا ﻛ ﺎن ﰲ ﺣ ﺎل ﻟﺒ ﺎﺳ ﻪ اﳌﺎ دة ﰲ

ﻧﻔ ﺴ ﻪ ﻛ ﻤﺎ ﻫ ﻮ ﰲ ﺣ ﺴ ﻪ ﻓﻬ ﻮ ﻋﻠ ﻰ ﺣ ﺎﻟﺘ ﻪ ﰲ ﺧ ﺴ ﺮ ﻻ رﺑ ﺢ ﰲ ﲡﺎ رﺗﻪ ﻓﻴ ﻪ"

. 3

وﻳ ﺴ ﻤ ﻲ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﺣ ﺎل ﲡ ﺮد ﻩ ﻣ ﻦ اﳊ ﺲ

، وإ ن ﻛﺎ ﻧ ﺖ ﺻ ﻮرﺗ ﻪ ﺻ ﻮر ة إﻧ ﺴ ﺎن

،

اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن اﻟ ﻜﺎ ﻣ ﻞ

، وأ ﻣﺎ ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن ا ﳌﺘ ﻌﻠ ﻖ

¾ ﳊ ﺲ و اﳌﺎ دة ا ﳋﺎ ﱄ ﻣ ﻦ اﳌ ﻌﺎ ر ف اﻟ ﺮو ﺣﻴ ﺔ ﻓﺈ ن اﺑ ﻦ

ﻋﺮ ﰊ ﻳ ﺴ ﻤﻴ ﻪ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ا ﳊﻴ ﻮا ن

، و ﰲ ﻫ ﺬا ﻳ ﻘﻮ ل :

"ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن اﻟ ﻜﺎ ﻣ ﻞ

، وإ ﳕﺎ ﻗ ﻠﻨﺎ اﻟ ﻜﺎ ﻣ ﻞ

، ﻷ ن

اﺳ ﻢ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﻗ ﺪ ﻳﻄ ﻠﻖ ﻋ ﻠﻰ اﳌ ﺸ ﺒﻪ ﺑ ﻪ ﰲ اﻟ ﺼ ﻮر ة،

ﻛ ﻤﺎ ﺗ ﻘﻮ ل ﰲ زﻳ ﺪ إﻧﻪ إﻧ ﺴ ﺎن

، و ﰲ ﻋ ﻤﺮ و

إﻧﻪ إﻧ ﺴ ﺎن

، و إن ﻛ ﺎن زﻳ ﺪ ﻗﺪ ﻇ ﻬﺮ ت ﻓﻴ ﻪ ا ﳊ ﻘﺎﺋ ﻖ اﻹ ﳍﻴ ﺔ وﻣ ﺎ ﻇ ﻬﺮ ت ﰲ ﻋ ﻤﺮ و،

ﻓ ﻌﻤ ﺮو ﻋ ﻠﻰ

اﳊ ﻘﻴ ﻘﺔ ﺣﻴ ﻮا ن ﰲ ﺷ ﻜ ﻞ إﻧ ﺴ ﺎن

"

. 4

وﺑﻨ ﺎء ﻋ ﻠﻰ ﻫ ﺬا نّ ﻓﺈ ﺣﻴ ﺎة ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن اﻟ ﻜﺎ ﻣ ﻞ ﺗﻜ ﻮ ن ﲟﻮ ﺗﻪ ﻋ ﻦ ﻋﺎ ﱂ ﺲّ اﳊ ﻣ ﻌﻨ ﻮ

، وﻳ ﺴ ﺘﻨﺘ ﺞ ﻣ ﻦ

ﻫ ﺬا ﺿ ﻤﻨ ﺎ أ ن و ﺟ ﻮد ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن ا ﳊﻴ ﻮا ن أو ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن اﳌ ﺘﻌﻠ ﻖ ﺑﻌﺎ ﱂ اﳊ ﺲ ﻣ ﺮﺗﺒ ﻂ ﲟ ﻮﺗ ﻪ ﻣ ﻦ ﺣﻴ ﺚ

ﻋﺎ ﱂ اﻟﺮ و ح و اﳌ ﻌﺎ ر ف ا ﻹ ﳍﻴ ﺔ.

ﻳ ﻀ ﺎ ف إ ﱃ ﳕ ﻂ آ ﺧ ﺮ ﻣ ﻦ اﳌ ﻮ ت و ﻫ ﻮ اﳌ ﻮ ت ا ﳊ ﻲّ اﺴ ﳌﺘ ﻌﺎ ر ف

ﻋﻠ ﻴﻪ . وذ ﻟ ﻚ و ﻓﻖ ﻗ ﻮ ل اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻷ ﻛ ﱪ :

"

إن ﻫ ﺬﻩ ا ﳌﺮﺗ ﺒﺔ اﻟ ﱵ ﻫ ﻲ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨﻴﺎ ﺑﺔ ا ﳋﺎ ﺻ ﺔ ﻻ

ﺗﻜ ﻮ ن إﻻ

¾ﳌ ﻮ ت . واﳌ ﻮ ت ﻗ ﺴ ﻤﺎ ن : ا ﺿ ﻄ ﺮار ي وﻫ ﻮ اﳌ ﺸ ﻬ ﻮر ﰲ ا ﻟﻌ ﻤ ﻮم واﻟ ﻌﺮ ف

، وﻫ ﻮ

اﻷ ﺟ ﻞ اﳌ ﺴ ﻤ ﻰ اﻟ ﺬ ي ﻗ ﻴﻞ ﻓ ﻴﻪ : ﻓَﺈِذَ )) ﺟَﺎ ا ءَ أَ

ﻬُﻢْﺟَﻠُ

ﻳَﻻ ﺴْﺘَ

ﺄْ

ﺮُوﺧِ

ﺳَﺎ نَ

وَ ﻋَﺔً

ﻳَﻻ ﺴْﺘـَ

ﻣُﻮ ﻘْﺪِ

ن ((

]اﻟ ﻨ ﺤ ﻞ : 61 [ واﳌ ﻮ ت ا ﻵ ﺧ ﺮ ﻣﻮ ت ا ﺧﺘ ﻴﺎ ر ي وﻫ ﻮ ﻣﻮ ت ﰲ ﺣﻴ ﺎة د ﻧﻴﺎ وﻳ ﺔ وﻫ ﻮ اﻷ ﺟ ﻞ

اﳌ ﻘ ﻀ ﻲ ﰲ ﻗ ﻮﻟ ﻪ : ﰒُﱠ )) ﻀَﻗَ

أَﺟَ ﻰٰ

ﻼً

((

] اﻷ ﻧﻌﺎ م:

2 [.

و ﳌﺎ ﻛ ﺎن ﻫ ﺬا ا ﻷ ﺟ ﻞ اﳌ ﻘ ﻀ ﻲ ﻣ ﻌﻠ ﻮم

اﻟﻮ ﻗ ﺖ ﻋ ﻨﺪ ﷲ ﻣ ﺴ ﻤ ﻰ ﻋ ﻨﺪ ﻩ ﻛﺎ ن ﺣ ﻜ ﻤﻪ ﰲ ﻧ ﻔ ﺴ ﻪ ﺣ ﻜ ﻢ اﻷ ﺟ ﻞ اﳌ ﺴ ﻤ ﻰ

، وﻫ ﻮ ﻗﻮﻟ ﻪ ﻋﺰ

3 Muhyiddîn Ibn ʿArabî, Al-Futûhât Al-Makkiya, 4 Vol. (Beirut: Dâr Sâdir. W.date. a copy of Dâru’l- Kutubi’l- ʿararbiyya’s edeition in Egypt. 1329 AH), 2/616.

4 Ibn ʿArabî, Al-Futûhât Al-Makkiya, 2/396.

(6)

1136| db

و ﺟ ﻞ : ﻛُ )) ﳚَْﺮِ ﻞﱞ ي ﺟَﻷَ

ﻣُﺴَ ﻞٍ

ﻤä ﻰ ((

] اﻟﺮ ﻋ ﺪ:

2

، اﻟﺰ ﻣﺮ : 5 [.

ﻳ ﻌ ﲏ ﰲ ﺣ ﺎﻟﻪ . وﻻ ﳝ ﻮ ت

اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﺣﻴ ﺎﺗﻪ إ ﻻ إ ذا ﺻ ﺤ ﺖ ﻟ ﻪ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨﻴﺎ ﺑﺔ ﻓ ﻬ ﻮ ﻣﻴ ﺖ ﻻ ﻣ ﻴ ﺖ ﻛ ﺎﳌ ﻘﺘ ﻮ ل ﰲ ﺳﺒ ﻴﻞ ﷲ

،

ﻧﻘﻠ ﻪ ﷲ إ ﱃ اﻟ ﱪ زخ ﻻ ﻋ ﻦ ﺣ ﻜ ﻢ اﻟ ﺸ ﻬﺎ دة

، ﻓﻮ ﻻ ﻩ اﻟﻨﻴ ﺎﺑﺔ ﰲ اﻟ ﱪ زخ ﰲ ﺣﻴ ﺎﺗﻪ اﻟ ﺪﻧ ﻴﺎ،

ﻓ ﻤ ﻮﺗ ﻪ

ﻣﻌ ﻨﻮ ي

، وﻗﺘ ﻠﻪ ﳐﺎ ﻟﻔ ﺔ ﻧﻔ ﺴ ﻪ"

. 5

وﻫ ﻨﺎ ﻻ ﺪّ ﺑ ﻣ ﻦ اﻟﺘ ﻮﻗ ﻒ ﻋﻨ ﺪ ﻣ ﺼ ﻄﻠ ﺢ ﻬﻢّ ﻣ ﻳ ﱪّ ﻌ ﺑﻪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻋ ﻦ اﳌ ﻮ ت و ﻫ ﻮ اﳋ ﻴﺎ ل أو

اﻟ ﱪ زخ . 6

ﻳﻘ ﻮ ل اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻻ ﻛ ﱪ ﰲ اﻟ ﱪ زخ :

"اﻟ ﱪ زخ ﻳﺘ ﻮ ﺳ ﻊ اﻟﻨ ﺎ س ﻓﻴ ﻪ،

و ﻣﺎ ﻫ ﻮ ﻛ ﻤﺎ ﻳ ﻈﻨ ﻮ ن

، إﳕﺎ

ﻫ ﻮ ﻛ ﻤﺎ ﻋ ﺮﻓﻨ ﺎ ﷲ ﺗ ﻌﺎ ﱃ ﰲ ﻛ ﺘﺎﺑ ﻪ ﰲ ﻗ ﻮ ل ﰲ اﻟ ﺒ ﺤ ﺮﻳ ﻦ ﺑﻴـْﻨـَ )) ﻬُﻤَ

ـَﺮْزَ ﺎ ﺑ خٌ

ﻳـَﺒْﻐِ ﻻَ

ﻴَﺎنِ

((

] اﻟﺮ ﲪ ﻦ :

20 [.

ﻓ ﺤ ﻘﻴ ﻘﺔ اﻟ ﱪ زخ أ ﻻ ﻳ ﻜ ﻮ ن ﻓﻴﻪ ﺑ ﺮز خ . ﻓﺈ ن اﻟﺘ ﻘ ﻰ اﻟ ﻮا ﺣ ﺪ ﻣﻨ ﻬ ﻤﺎ ﺑ ﻮ ﺟ ﻪ ﻏ ﲑ اﻟ ﻮ ﺟ ﻪ ا ﻟﺬ ي

ﻳﻠﻘ ﻰ ﺑ ﻪ اﻵ ﺧ ﺮ،

ﻓ ﻼ ﺑ ﺪ أن ﻳ ﻜ ﻮ ن ﺑ ﲔ اﻟ ﻮ ﺟ ﻬ ﲔ ﺑ ﺮز خ ﻳ ﻔﺮ ق ﺑ ﲔ اﻟ ﻮ ﺟ ﻬ ﲔ ﺣ ﱴ ﻻ ﻳﻠ ﺘﻘﻴ ﺎن

،

ﻓﺈ ذ ن ﻟﻴ ﺲ ﺑ ﱪ زخ . ﻓﺈ ذا ﻛ ﺎن ﻋ ﲔ اﻟ ﻮ ﺟ ﻪ ا ﻟﺬ ي ﻳﻠ ﺘﻘ ﻲ ﺑ ﻪ ا ﻵ ﺧ ﺮ ﻓﺬ ﻟ ﻚ ﻫ ﻮ اﻟ ﱪ زخ ا ﳊ ﻘﻴ ﻘ ﻲ ..

.

واﻟ ﱪ ﻳُﻌ زخ ﻠﻢ و ﻳُﺪﻻ رك وﻳُﻌ ، ﻘ ﻞ ﻳُ وﻻ ﺸ ﻬ ﺪ"

. 7

ﻓﺎﻟ ﱪ زخ ﻫ ﻮ اﻟ ﺬ ي ﻳ ﻔ ﺼ ﻞ ﻣﺎ ﺑ ﲔ ﻃ ﺮﻓ ﲔ اﺛ ﻨ ﲔ

ﲝﻴ ﺚ ﻳﻨ ﻤﺎ ز أﺣ ﺪ ﳘﺎ ﻋ ﻦ اﻵ ﺧ ﺮ ﻟﻜ ﻨﻪ ﰲ ذ ا ت اﻟ ﻮﻗ ﺖ ﻳ ﻘﺮ è ﻤﺎ ﺑﺒ ﻌ ﻀ ﻬ ﻤﺎ ؛ ﻷﻧ ﻪ ﻟﻴ ﺲ ﻓﺎ ﺻ ﻼ

ﺣ ﻘﻴ ﻘﻴﺎ ﺑ ﻞ ذﻫ ﻨﻴﺎ ﻣ ﻌﻨ ﻮ

، ﻳ ﻀ ﺎ ف إ ﱃ ذ ﻟ ﻚ أﻧ ﻪ ﰲ ﻣ ﻨﺰﻟ ﺔ ﺑ ﲔ اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد و اﻟﻌ ﺪم

؛ ذﻟ ﻚ أﻧ ﻪ ﻻ

و ﺟ ﻮد ﻋ ﻴﻨﻴ ﺎ ﻟ ﻪ ) أ ي ﻫ ﻮ ﻣﻌ ﺪ وم (،

ﺑ ﻞ و ﺟ ﻮد ﻩ ﺣ ﺎ ﻞٌ ﺻ ﺑﻮ ﺟ ﻮد اﻟ ﻄ ﺮﻓ ﲔ اﻟ ﻠﺬ ﻳﻦ ﳚ ﻤ ﻊ وﻳ ﻔﺮ ق

ﺑﻴﻨ ﻬ ﻤﺎ ) أ ي إﻧ ﻪ ﻣﻮ ﺟ ﻮد ﻣ ﻮ ﺟ ﻮد (.

و ﻋﺎ دة ﻣ ﺎ ﱪّ ﻳﻌ اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻷ ﻛ ﱪ ﻋ ﻦ ﻫ ﺬا ا ﳌﻌ ﲎ

¾ ﺳﺘ ﺨ ﺪا م

اﻟﺘ ﺸ ﺒﻴﻪ ﻟﺘ ﻘﺮﻳ ﺒﻪ ﻣ ﻦ ﻓﻬ ﻢ اﳌﺘ ﻠﻘ ﻲ . ﻓﻬ ﻮ ﻳ ﺸ ﺒﻬ ﻪ

¾ ﳋ ﻂ اﻟ ﻔﺎ ﺻ ﻞ ﺑ ﲔ ﺿ ﻮء اﻟ ﺸ ﻤ ﺲ وا ﻞّ، ﻟﻈ ﻓ ﻬ ﻮ

ﻻ و ﺟ ﻮد ﺣ ﻘﻴ ﻘﻴﺎ ﻟ ﻪ ﰲ ﺪّ ﺣ ذاﺗ ﻪ أ ي إﻧ ﻪ ﻣﻌ ﺪ وم

، ﻓﻮ ﺟ ﻮد ﻩ ﻣﺮﺗ ﺒ ﻂ ﺑ ﻮ ﺟ ﻮد ا ﳉﺎ ﻧﺒ ﲔ اﻟ ﻠﺬ ﻳﻦ

ﳚ ﻤ ﻊ وﻳ ﻔﺮ ق ﺑﻴ ﻨﻬ ﻤﺎ أ ي ﺿ ﻮء اﻟ ﺸ ﻤ ﺲ وا ﻞّ ﻟﻈ و¸

ﺬا اﳌ ﻌ ﲎ ﻳﺘ ﺤ ﻘ ﻖ و ﺟ ﻮد ﻩ.

6 ﺮ:ﻈ اﻧﰊﺮ ﻋﺑﻦﻦ ﺪﻳ اﻟﻲﳏﻴىﺪ ﻟﺎلﳋﻴ اﻮعﺿﻮ ﻣﰲﺔ ﺿﻔﺎﺳﺘﻟﻼ

William C. Chittick, The Sufi Path of Knowledge: Ibn Al-Arabi's Mystics of Imagination, (Albany: Sunny Press, 1989).

7 Ibn ʿArabî, Al-Futûhât Al-Makkiya, 3/518; See more examples about Albarzakh:

2/464; Mohammed Al- misbahi, Naʿam wa Lâ: Ibn ʿArabî wal- Fikri’l- Munfatih, (Ar- Ribat: Dâru’l- Amân, 2012), 179; See Also pp. 177-204.

(7)

db | 1137

وﻳ ﺴ ﺘ ﺨ ﺪم اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻣ ﺼ ﻄﻠ ﺤ ﺎ آ ﺧ ﺮ ﻟﻠﺘ ﻌﺒ ﲑ ﻋ ﻦ اﻟ ﱪ زخ ﻫ ﻮ اﳋ ﻴﺎ ل

، إذ ﻳ ﻘﻮ ل :

"

وﳌ ﺎ ﻛﺎ ن

اﻟ ﱪ زخ أ ﻣﺮا ﻓ ﺎ ﺻ ﻼ ﺑ ﲔ اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد و اﻟﻌ ﺪم و ﺑ ﲔ اﻟ ﻨﻔ ﻲ و اﻹ ﺛﻴﺎ ت

، وﺑ ﲔ اﻟ ﻌﻠ ﻢ وا ﳉ ﻬ ﻞ ..

. ﲰ ﻲ

ﺑﺮ زﺧ ﺎ ا ﺻ ﻄ ﻼ ﺣ ﺎ،

و ﻫ ﻮ ﻣﻌ ﻘﻮ ل ﺑﻨﻔ ﺴ ﻪ وﻟﻴ ﺲ إ ﻻ ا ﳋﻴ ﺎل . ﻓﺈﻧ ﻚ إ ن أد رﻛﺘ ﻪ وﻛ ﻨ ﺖ ﻋ ﺎﻗ ﻼ ﺗ ﻌﻠ ﻢ

أﻧ ﻚ أ در ﻛ ﺖ ﺷﻴ ﺌﺎ و ﺟ ﻮد وﻗ ﻊ ﺑ ﺼ ﺮك ﻋﻠ ﻴﻪ

، وﺗ ﻌﻠ ﻢ ﻗﻄ ﻌﺎ ﺑ ﺪﻟ ﻴﻞ أ ﻧﻪ ﻣ ﰒّ ﺎ ﺷ ﻲ ء رأ ﺳﺎ

وأ ﺻ ﻼ . ﻓﻤ ﺎ ﻫ ﻮ ﻫ ﺬا اﻟ ﺬ ي أﺛ ﺖّﺒ ﻟ ﻪ ا ﻟﺸ ﻴﺌﻴ ﺔ وﻧ ﻔﻴﺘ ﻬﺎ ﻋ ﻨﻪ ﰲ ﺣ ﺎل إﺛ ﺒﺎﺗ ﻚ إ ﻫﺎ

؟ ﻓﺎ ﳋﻴ ﺎل ﻻ

ﻣﻮ ﺟ ﻮد و ﻻ ﻣ ﻌﺪ وم

، وﻻ ﻣ ﻌﻠ ﻮم و ﻻ ﳎ ﻬ ﻮ ل

، وﻻ ﻣ ﻲّ ﻨﻔ وﻻ ﻣ ﺜﺒ ﺖ ..

."

. 8

ﻓﺎﻟ ﲑ زخ أ و اﳋ ﻴﺎ ل وﻓ ﻖ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻫ ﻮ اﻟﻮ ﺳﻴ ﻂ و اﳉ ﺴ ﺮ ﺑ ﲔ ﻋ ﺎﱂ ا ﳊ ﻖ وا ﳋﻠ ﻖ

، ﻋﺎ ﱂ اﻟﻐ ﻴ ﺐ

وا ﻷ روا ح و اﳌ ﻌﻘ ﻮﻻ ت

، وﻋ ﺎﱂ اﻟ ﺸ ﻬﺎ دة و اﻟﺘ ﺠ ﺴ ﻴﻢ . ﻓﻔ ﻴﻪ ﺗﺘ ﺠ ﺴ ﺪ اﳌ ﻌﻨ ﻮ ت و اﻟﺮ و ﺣ ﺎﻧﻴ ﺎ ت ﻛ ﻤﺎ

ﳛ ﺼ ﻞ ﰲ ﺣ ﺎل اﻟ ﻜ ﺸ ﻒ و اﻟﻮ ﺣ ﻲ و ﰲ اﻟ ﺮؤ اﻟ ﺼ ﺎد ﻗﺔ

، ﺣﻴ ﺚ Ó ﺧ ﺬ اﻷ ﻣﻮ ر اﳌ ﻌﻨ ﻮﻳ ﺔ ﺻ ﻮرا

ﺣ ﻴّﺔ.ﺴ و ﻋﻠ ﻰ ﻫ ﺬا ﻳ ﺴ ﺘﻨ ﺪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ ا ﳊ ﺪﻳ ﺚ اﻟ ﻨﺒ ﻮ ي ﻋ ﻦ رؤ ﻳﺔ اﻟ ﻨ ﱯ

ّﻪ رﺑ ﰲ ﺻ ﻮر ة

ﺷﺎ ب

؛ ذﻟ ﻚ أ ن

"

ﻣﺎ ﻳ ﺮاﻩ اﻟ ﻨﺎﺋ ﻢ ﰲ ﻧ ﻮﻣ ﻪ ﻣ ﻦ اﳌ ﻌﺎ ﱐ ﰲ ﺻ ﻮر ا ﶈ ﺴ ﻮ ﺳﺎ ت نّ ﻷ اﳋ ﻴﺎ ل ﻫ ﺬﻩ

ﺣ ﻘﻴ ﻘﺘ ﻪ أن ﺴّﳚ ﺪ ﻣﺎ ﻟ ﻴ ﺲ ﻣ ﻦ ﺷ ﺄﻧﻪ أ ن ﻳﻜ ﻮ ن ﺟ ﺴ ﺪا

"

وﻓﻴ 9

ﻪ أﻳ ﻀ ﺎ ﺗﱰ و ﺣ ﻦ اﳌﺎ د ت

اﳊ ﻴّﺔ.ﺴ

وا ﳋﻴ ﺎل اﻟ ﺬ ي ﻧﺘ ﺤ ﺪ ث ﻋ ﻨﻪ ﰲ ﻫ ﺬا ا ﳌﻘ ﺎم ﻫ ﻮ اﳋ ﻴﺎ ل اﳌﺘ ﺼ ﻞ اﻟ ﺬ ي ﻻ ﻳ ﺪ رﻛ ﻪ إﻻ ا ïﺘ ﺒ ﲔ

؛

ذﻟ ﻚ أ ن اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻳ ﻘ ﺴ ﻢ اﳋ ﻴﺎ ل إ ﱃ ﺧﻴ ﺎلٍ

ﻣ ﺘ ﺼ ﻞ

، و ﺧﻴ ﺎل ﻣ ﻨﻔ ﺼ ﻞ . أﻣﺎ اﳌ ﺘ ﺼ ﻞ ﻓﻬ ﻮ اﳋ ﻴﺎ ل

اﳌﺘّ

ﺼ ﻞ

¾ﳌ ﺘ ﻴِّﻞﺨ وﻫ ﻮ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن

، وﻳ ﺰو ل ﺑﺰ وا ل اﳌﺘ ﻴِّﻞﺨ ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن . ﻟﺬ ﲰّ ا ﻲ ﻣ ﺘ ﺼ ﻼ

، نّ ﻷ

و ﺟ ﻮد ﻩ ﻣﺮﺗ ﺒ ﻂ ¾ ﺗ ﺼ ﺎﻟﻪ ¾ ﻹﻧ ﺴ ﺎن . وﻫ ﺬا ا ﳋﻴ ﺎل ﻗ ﺪ ﻳﻜ ﻮ ن ﻋﻔ ﻮ ﻣ ﻦ ﻏ ﲑ ﻗ ﺼ ﺪ وﻻ ﺗ

ّﻜﻠ ﻒ

،

ﻣﺜ ﻞ رؤ اﻟﻨ ﺎﺋ ﻢ.

و ﻗﺪ ﻳ ﻜ ﻮ ن ﻣﻘ ﺼ ﻮد ا ﻣﺜ ﺗﺬّﻞ ﻛ ﺮ رؤ ﻳﺔ ا ﶈ ﺴ ﻮ ﺳﺎ ت ذ ﻫﻨ ﻴﺎ ﰲ ﺣ ﺎل ﻏ ﻴﺎ

¸ﺎ

، أو

ﺗ ﺸ ﻜﻴ ﻞ ﺻ ﻮر ة ﺧﻴ ﺎﻟﻴ ﺔ ﻣ ﻦ أﺟ ﺰاء ﳏ ﺴ ﻮ ﺳ ﺔ . 10

وأ ﻣﺎ اﳌ ﻨﻔ ﺼ ﻞ ﻓﻬ ﻮ ﺣ ﻀ ﺮة ذاﺗ ﻴﺔ و ﻣﺮﺗ ﺒﺔ و ﺟ ﻮد ﻳﺔ

10 م ﻼﺳﻹﻓﺎ، ىﻮﺘﻘ اﻟتﺎرﺟ دﻠﻰأﻋﻖ ﻘﺤﺘ ﺎ ﺗ ¸ﱵ اﻟﻠﺔﺳﻴاﻟﻮﻮ ﻓﻬ. ﻴﺘﻪﺮﻋﺷﺐﺴﺘ ﻳﻜﻪ ﻣﻨ وتداﻌﺒﺎ اﻟﰲ ﻤﺎﻬ ﻣورا دﰊﻋﺮﻦ اﺑﻮرﻈﻣﻨﻦ ﻣ ﺎلﳋﻴ اﺬا ﻫﺐ ﻳﻠﻌ أو ﳍﺎ

، وË ﻧﻴ ﻬﺎ ا ﻹ ﳝﺎ ن وأ ﻋ ﻼ ﻫﺎ ا ﻹ ﺣ ﺴ ﺎن و ﻫ ﻮ أن ﺗ ﻌﺒ ﺪ ﷲ ﻛ ﺄﻧ ﻚ ﺗ ﺮاﻩ ﻓﺈ ن ﱂ ﺗﻜ ﻦ ﺗﺮا ﻩ ﻓﺈﻧ ﻪ ﻳﺮا ك . ﻳﻘ ﻮ ل اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ :

"

ﻳﻘ ﻮ ل اﻟﻨ ﱯ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋ ﻠﻴﻪ و ﺳﻠ ﻢ:

. ..

)) اﻋ ﺒﺪ ﷲ ﻛ ﺄﻧ ﻚ ﺗ ﺮاﻩ ((

، و ﷲ ﰲ ﻗﺒ ﻠﺔ اﳌ ﺼ ﻠﻲ : أ ي ﲣﻴ ﻠﻪ ﰲ ﻗﺒ ﻠﺘ ﻚ . وأﻧ ﺖ ﺗ ﻮا ﺟ ﻬﻪ ﻟ ﱰا ﻗﺒﻪ و ﺗ ﺴ ﺘ ﺤ ﻲ ﻣ ﻨﻪ و ﺗﻠﺘ ﺰم ا ﻷ د ب ﻣ ﻌﻪ ﰲ ﺻ ﻼ ﺗ ﻚ

، ﻓﺈﻧ ﻚ إ ن ﱂ ﺗﻔ ﻌ ﻞ

ﻫ ﺬا أ ﺳ ﺄ ت ا ﻷ د ب . ﻓﻠ ﻮﻻ أ ن اﻟ ﺸ ﺎر ع ﻋ ﻠﻢ أ ن ﻋﻨ ﺪ ك ﺣ ﻘﻴ ﻘﺔ ﺗ ﺴ ﻤ ﻰ ا ﳋﻴ ﺎل ﳍ ﺎ ﻫ ﺬا ا ﳊ ﻜ ﻢ ﻣﺎ ﻗ ﺎل ﻟ ﻚ : )) ﻛﺄ ﻧ ﻚ ﺗ ﺮاﻩ ((

ﺑﺒ ﺼ ﺮك . ﻓﺈ ن اﻟ ﺪﻟ ﻴﻞ اﻟ ﻌﻘ ﻠﻲ ﳝ ﻨﻊ

(8)

1138| db

ﻻ ﺗﺘ ﺼ ﻞ ﲟﺘ ﻴّﻞﺨ و ﻫ ﻲ ﻗﺎ ﺑﻠﺔ د اﺋ ﻤﺎ ﻟﻠ ﻤﻌ ﺎ ﱐ

، وﺗ ﻘﻮ م ﺑﺘ ﺠ ﺴ ﻴﺪ ﻫﺎ . وﳍ ﺬا ا ﳋﻴ ﺎل ﻋ ﺪة ﻣ ﺴ ﻤﻴ ﺎ ت

اﳋ ﻴﺎ ل اﳋ ﻼ ق أ و اﻟﻔ ﺎﻋ ﻞ

، أو ا ﳋﻴ ﺎل اﳌ ﻄﻠ ﻖ اﳌ ﺮﺗﺒ ﻂ ﺑﻨ ﻈﺎ م اﻟﻮ ﺟ ﻮد

، أو ا ﳋﻴ ﺎل ¾ ﻋﺘ ﻴﺎ رﻩ ﺑ ﺮز ﺧ ﺎ

ﻳﺘ ﻮ ﺳ ﻂ ا ﳊ ﻀ ﺮا ت وا ﳌﺮا ﺗ ﺐ اﻟ ﻮ ﺟ ﻮد ﻳﺔ

، وﺑ ﻪ ﺗﺮﺗ ﺒ ﻂ اﻟ ﺮؤ ى اﻟ ﺼ ﺎد ﻗﺔ . 11

وﻫ ﺬا ا ﻟ ﻀ ﺮ ب ﻣ ﻦ اﳌ ﻮ ت أ و اﻟ ﱪ زخ أ و اﳋ ﻴﺎ ل إﳕﺎ ﻳ ﻜ ﻮ ن ﰲ ﺣ ﺎﻟﺔ ا ﳌﻮ ت ا ﻷ ﺻ ﻐﺮ أ و

اﻻ ﺧﺘ ﻴﺎ يّ ر أ ي ﰲ ﺣ ﺎﻻ ت اﻟ ﻜ ﺸ ﻒ وا ﻟﻮ ﺣ ﻲ وا ﻹ ﳍﺎ م واﻟ ﺮؤ ، و ﻟﻴ ﺲ اﳌ ﻮ ت اﳌ ﺘﻌﺎ ر ف ﻋ ﻠﻴﻪ أ و

ﻣﺎ ﻳ ﺴ ﻤﻴ ﻪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ¾ ﳌﻮ ت ا ﻻ ﺿ ﻄ يّ.ﺮار أ ﻣﺎ اﻟ ﱪ زخ ا ﻵ ﺧ ﺮ اﻟ ﺬ ي ﻳﻨ ﺘﻘ ﻞ إﻟﻴ ﻪ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﻓ ﺄﻣ ﺮﻩ

ﻻ ﳜﺘ ﻠ ﻒ ﻋ ﻦ ﺳﺎ ﺑﻘ ﻪ.

وأ ﻣﺮ اﻟ ﱪ زخ ¾ ﻋﺘ ﺒﺎ رﻩ ﺣ ﺎﻟﺔ ﻓﺎ ﺻ ﻠﺔ ﺑ ﲔ ا ﳊﻴ ﺎة و ﻗﻴﺎ م اﻟ ﺴ ﺎﻋ ﺔ أﻣ ﺮ ﻣﻮ ﺿ ﻊ

إ ﲨ ﺎع ﺑ ﲔ اﳌ ﻔ ﺴ ﺮﻳ ﻦ ﻟﻘ ﻮﻟ ﻪ ﺗﻌﺎ ﱃ : و )) ﻣِ

وَرَاﺋِﻦ ﺑـَﺮْ ﻬِﻢ زَخٌ

ﱃَٰ إِ

ﻳـَﻮْمِ

ﻳـُﺒـْ

ﻌَﺜُﻮ نَ(

( ]ا ﳌﺆ ﻣﻨ ﻮ ن : 100 [.

واﻟ ﺮوا ت وا ﻷ ﺣ ﺎد ﻳ ﺚ اﻟ ﱵ ﺗﺘ ﺤ ﺪ ث ﻋ ﻦ ﺣﻴ ﺎة اﻟ ﱪ زخ ﺗ ﻜ ﺸ ﻒ ﻃﺒ ﻴﻌﺘ ﻪ ﻣ ﻦ ﺣﻴ ﺚ إﻧ ﻪ و ﺳﻴ ﻂ

ﻟﺘ ﺠ ﺴ ﻴﺪ ا ﳌﻌ ﺎ ﱐ

، ﻣ ﻦ ذﻟ ﻚ نّ أ اﻟ ﺼ ﻼ ة اﻟ ﱵ ﻳﺘ ﻘﺎ ﻋ ﺲ ﻋ ﻨﻬ ﺎ ﺻ ﺎ ﺣﺒ ﻬﺎ ﺗ ﻘﻮ ل ﻟﻪ : ﺿ ﻴﻌ ﻚ ﷲ

ﻛ ﻤﺎ ﺿ ﻴﻌﺘ ﲏ و ﻒﱡﺗﻠ ﻳ ﺜﻮ ب ﺧ ﻠﻖ و ﻳ ﻀ ﺮ ب

¸ﺎ و ﺟ ﻪ ﺻ ﺎ ﺣﺒ ﻬﺎ و12

ﻛ ﺬﻟ ﻚ أ ن اﻟﻌ ﻤ ﻞ اﻟ ﺼ ﺎ ﱀ

½ ﰐ ﺻ ﺎ ﺣﺒ ﻪ ﰲ اﻟ ﻘ ﱪ ﰲ ﺻ ﻮر ة رﺟ ﻞ ﺣ ﺴ ﻦ اﻟﻮ ﺟ ﻪ،

ﺣ ﺴ ﻦ اﻟﺜﻴ ﺎ ب ﻃﻴّ ، ﺐ اﻟ ﺮﻳ ﺢ ﻓ ﺸّﻴﺒ ﺮﻩ ﲟﺎ

ﻳﻨﺘ ﻈ ﺮﻩ ﻣ ﻦ ﻧﻌﻴ ﻢ ﰲ ا ﻵ ﺧ ﺮة . 13

وﻳﺘ ﺴ ﻖ ﻃ ﺮح اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻟ ﻄﺒ ﻴﻌ ﺔ اﻟ ﱪ زخ ﰲ ﺣ ﺎﻟﺔ ا ﳌﻮ ت ﻣ ﻊ

ﳎ ﻤ ﻞ اﻟ ﱰا ث ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻣ ﻲ ﻋﻠ ﻰ ا ﺧﺘ ﻼ ف ﻣ ﺸ ﺎرﺑ ﻪ؛

ﻓ ﺎﻟ ﱪ زخ أ و اﳌ ﻮ ت ا ﳊ ﻲّ ﺴ ﻣﺮﺗ ﺒ ﻂ ﺑ ﻌﻤ ﻞ

اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﺣﻴ ﺎﺗﻪ

، ﻓ ﻜ ﻞ إﻧ ﺴ ﺎن ﰲ اﻟ ﱪ زخ ﻣ ﺮﻫ ﻮ ن ﺑﻜ ﺴ ﺒﻪ و أﻋ ﻤﺎ ﻟﻪ و14

ﻫ ﻮ ﻳ ﻀ ﺮ ب ﻣ ﺜﺎ ﻻ

ﻋﻠ ﻰ ﺑ ﺮز خ ا ﻷ وﻟﻴ ﺎء و رﺛﺔ ا ﻷﻧ ﺒﻴﺎ ء ﺑﻘ ﻮﻟ ﻪ:

"

و ﻣﻨ ﻬﻢ ﻣ ﻦ ﻳﺘ ﻠّﻰﺠ ﻟ ﻪ ﻋﻨ ﺪ اﻻ ﺣﺘ ﻀ ﺎر ر ﺳ ﻮﻟ ﻪ اﻟ ﺬ ي

ورﺛ ﻪ إذ اﻟ ﻌﻠ ﻤﺎ ء ورﺛ ﺔ اﻷ ﻧﺒﻴ ﺎء ﻓ ﲑ ى ﻋ ﻴ ﺴ ﻰ ﻋ ﻨﺪ ا ﺣﺘ ﻀ ﺎرﻩ أ و ﻣﻮ ﺳ ﻰ أ و إﺑﺮ اﻫ ﻴﻢ أ و ﳏ ﻤ ﺪ أو

أ ي ﱯّ ﻧ ﻛﺎ ن ﻋﻠ ﻰ ﲨ ﻴﻌ ﻬﻢ اﻟ ﺴ ﻼ م.

ﻓ ﻤﻨ ﻬﻢ ﻣ ﻦ ﻳﻨ ﻄ ﻖ

¾ ﺳ ﻢ ذﻟ ﻚ اﻟ ﱯّ ﻨ اﻟ ﺬ ي و رﺛﻪ ﻋﻨ ﺪﻣ ﺎ

ﻣ ﻦ ﻛﺎ ن ﻓﺈﻧ ﻪ ﳛﻴ ﻞ ﺑﺪ ﻟﻴﻠ ﻪ اﻟﺘ ﺸ ﺒﻴﻪ وا ﻟﺒ ﺼ ﺮ،

ﻓ ﻤﺎ أ در ك ﺷﻴ ﺌﺎ ﺳ ﻮ ى ا ﳉ ﺪا ر.

ﻓ ﻌﻠ ﻤﻨ ﺎ أ ن اﻟ ﺸ ﺎر ع ﺧ ﺎﻃ ﺒ ﻚ أ ن ﺗﺘ ﺨ ﻴﻞ أﻧ ﻚ ﺗ ﻮا ﺟ ﻪ اﳊ ﻖ ﰲ ﻗﺒ ﻠﺘ ﻚ اﳌ ﺸ ﺮو ع ﻟ ﻚ

اﺳ ﺘﻘﺒ ﺎﳍ ﺎ.

و ﷲ ﻳ ﻘﻮ ل : )) ﻓﺄﻳ ﻨﻤ ﺎ ﺗ ﻮﻟ ﻮا ﻓﺜ ﻢ و ﺟ ﻪ ﷲ ((

"

Ibn ʿArabî, Al-Futûhât Al-Makkiya, 3/377

11 William C. Chittick, The Self Disclosure of God, Principle of Ibn Al Arabi's Cosmology, (New York: University of New York Press, 1998), 334.

12 See: Ahmad İbn Hanbal, Musnad Al- İmam Ahmad İbn Hanbal, Ed. Shuʿayb Al- Arnaût and others, (Beirut: Mu’ssasat’r- Risâ, W.date), 4/147; Zakiyyiddîn Al- Munthirî, At- Targîb wa’t- Tarhîb mina’l- Hadîthi’sh- Sharîf, Ed. İbrâhîm Shamsuddîn, (Beirut:

Dâru’l- Kutubi’l- ʿilmiyya, 1417 AH), 1/285.

13 See: İbn Hanbal, Musnad Al- İmam Ahmad İbn Hanbal, 4/362.

14 Ibn ʿArabî, Al-Futûhât Al-Makkiya, 1/22, 207; 4/4, 425.

(9)

db | 1139

½ﺗ ﻴﻪ ﻓ ﺮﺣ ﺎ ﺑﻪ

؛ ﻷ ن اﻟﺮ ﺳ ﻞ ﻛﻠ ﻬﻢ ﺳ ﻌﺪ اء

، ﻓﻴ ﻘﻮ ل ﻋﻨ ﺪ اﻻ ﺣﺘ ﻀ ﺎر ﻋ ﻴ ﺴ ﻰ أ و ﻳ ﺴ ﻤﻴ ﻪ اﳌ ﺴ ﻴﺢ

ﻛ ﻤﺎ ﲰ ﺎﻩ ﷲ و ﻫ ﻮ اﻷ ﻏﻠ ﺐ ..

."

. 15

وا ﺳﺘ ﻨﺎ دا إ ﱃ ﻫ ﺬا نّ ﻓﺈ اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن ﰲ ﺣ ﺎﻟﺔ اﳌ ﻮ ت اﻟ ﻌﺎ دﻳ ﺔ ﻳﻜ ﻮ ن ﲣﻠّ ﻗﺪ ﺺ ﻣ ﻦ ﺣ ﺠ ﺎ ب ا ﳉ ﺴ ﺪ

ﲤﺎ ﻣﺎ ﻛ ﻤﺎ ﳛ ﺼ ﻞ ﻣﻊ ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن اﻟ ﺬ ي ﻳﺘ ﺨ ﻠ ﺺ ﻣ ﻦ ﺣ ﺠ ﺎ ب ا ﳉ ﺴ ﺪ

¾ﻟ ﻐﻴﺒ ﺔ ﻋ ﻦ اﻟ ﻈﺎ ﻫﺮ وا ﻟﻔﻨ ﺎء

ﰲ ا ﻖّ.ﳊ و ﻫﻨ ﺎ ﻳ ﺼ ﺒﺢ ا ﳌﻮ ت ﺿ ﺮ¾ ﻣ ﻦ اﻟﻴ ﻘ ﻈ ﺔ و ﺧ ﻠﻘ ﺎ ﺟ ﺪﻳ ﺪا ﻟ ﻺ ﻧ ﺴ ﺎن ﻳﺘ ﺤ ﺮر ﺑ ﻪ ﻣ ﻦ أد را ن

دّة اﳌﺎ اﺳ ﺘﻨﺎ دا ﻟ ﻘﻮ ﻟﻪ ﺗﻌﺎ ﱃ : ﻓَ )) ﺸَﻜَ

ﻔْﻨَﺎ ﻋَ

ﻚَﻨ ﻄَﺎ ﻏِ

ءَكَ

ﻓـَﺒ ﺼََ ﺮُكَ

ﻴـَﻮْمَ اﻟْ

ﺣَ

ﺪٌ(ﺪِﻳ ( ] ق : 22 [،

وﻛ ﺬﻟ ﻚ ا ﺳﺘ ﻨﺎ دا ﻟﻠ ﺮوا ﻳﺔ اﻟ ﱵ ﺗ ﻘﻮ ل :

"اﻟ ﻨﺎ س ﻧﻴ ﺎم ﻓﺈ ذا ﻣ ﺎ ﻣﺎﺗ ﻮا اﻧﺘ ﺒﻬ ﻮا"

. 16

و¸

ﺬا ﻳﻨ ﺘﻬ ﻲ ا ﳊ ﺪﻳ ﺚ ﻋ ﻦ ﻫﻴّﺔﻣﺎ اﳌ ﻮ ت ﰲ ﻓ ﻜ ﺮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ

، ﻓ ﻜﻴ ﻒ ﻛ ﺎﻧ ﺖ ﲡﻠ ﻴﺎﺗ ﻪ

ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ؟

و ﻣﺎ ﻣ ﺪ اﺗّى ﺴ ﺎ ق ﻃ ﺮو ﺣ ﺎﺗﻪ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮﻳﺔ

¸ ﺬا اﻟ ﺼ ﺪ د ﻣﻊ ﲤ ﺜ ﻼ Áﺎ ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ؟

و ﻫ ﺬا ﻣ ﺎ

ﺳﻴ ﻜ ﻮ ن ﻣﺪ ار ا ﳊ ﺪﻳ ﺚ ﻋ ﻨﻪ ﰲ اﳌ ﺒ ﺤ ﺚ اﻟ ﺘﺎ ﱄ .

2 ﲡﻠ . ت ّﻴﺎ ا ﳌﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﳏﻴ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ ﺑﻦ ﻋ ﺮ ﰊ

ّﳌ ﺎ ﻛﺎ ن اﻹ ﻧ ﺴ ﺎن

، وﻓ ﻖ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ

، ﻣ ﻜ ﻮ£

ﻣ ﻦ ﺟ ﺎﻧﺒ ﻴ ﲔ : ﺟ ﺎﻧ ﺐ ﺣ ﻲّ ﺴ ﻣﺎ يّ د ﻇﺎ يّ،ﻫﺮ و آ ﺧ ﺮ

رو ﺣ ﱐّ ﺎ

¾ ﲏّ،ﻃ ﻛ ﺎن ﻣ ﻦ اﳉ ﺪﻳ ﺮ ﻋﻨ ﺪ درا ﺳ ﺔ ﲡﻠ ﻴﺎ ت اﳌ ﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ أن ﻳ ﺪ ر س ﻣ ﻦ ﺑﻌ ﺪﻳ ﻦ :

اﻷ و ل : ا ﳌﻮ ت ﻣ ﻦ ﺣﻴ ﺚ اﻟ ﻈﺎ ﻫﺮ وا ﻟﺒﺎ ﻃ ﻦ

، واﻟ ﺜﺎ ﱐ : ا ﳌﻮ ت ﻣ ﻦ ﺣﻴ ﺚ ﻃ ﺒﻴﻌ ﺘﻪ ﻣ ﻮﻳّﺔﻌﻨ و ﺴّﻴّﺣ ﺔ.

وﻓﻴ ﻬ ﻤﺎ ﻳﻠ ﻲ ﺗ ﻔ ﺼ ﻴﻞ ذ ﻟ ﻚ .

. ا1.2 ﳌﻮ ت ﰲ ﺷ ﻌﺮ اﺑ ﻦ ﻋ ﺮ ﰊ ﺑ ﲔ اﻟ ﻈﺎ ﻫ ﺮ واﻟ ﺒﺎ ﻃ ﻦ

ﲔّﺗﺒ ﻟﻨ ﺎ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل اﳌﺒ ﺤ ﺚ ا ﻷ و أنّ ل اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﻳ ﺮ ى أ ن اﳌ ﻮ ت أ و اﻟﻔ ﻨﺎء ﻋ ﻦ ﻋﺎ ﱂ ﺲّ اﳊ

ﺳ ﻮا ء أﻛ ﺎن ¾ ﳌﻮ ت ا ﻻ ﺧﺘ ﻴﺎ يّ ر ﻋ ﻦ ﻃ ﺮﻳ ﻖ اﻟ ﻜ ﺸ ﻒ وا ﻟﻔﻨ ﺎء ﰲ ا ﳊ ﻖ ﻋ ﻦ اﳋ ﻠﻖ أ و ﻳُﺘﻣﺎ ﺤ ﺼ ﻞ

ﻋﻠ ﻴﻪ

¾ﻟ ﻌﺒﺎ دا ت وا ïﺎ ﻫ ﺪا ت ﻣ ﻦ إﳍ ﺎم ور ؤ ﺻ ﺎد ﻗﺔ

، أو ا ﳌﻮ ت ا ﻻ ﺿ ﻄ يّ ﺮار اﳌ ﻌﺮ و ف ﻫ ﻮ

16 ﺮ:ﻧﻈ، اﺐﺎﻟ ﻃﰊأﻦ ﺑﻲﻋﻠم ﻣﺎﻟﻺل ﻮ اﻟﻘ

İsmâʿîl Al- ʿajlûnî, Kashfu’l- Khafâ’ wa Muzîlu’l- İlbâs ʿamma İshtuhira mina’l- Ahâdîthi bayna’n- Nâs, (Cairo: Maktabatu’l- Qudusiy, 1351 AH), Hadith No. 2795.

(10)

1140| db

اﻟ ﺴ ﺒﻴ ﻞ ﻟﻠﺘ ﺨ ﻠ ﺺ ﻣ ﻦ در ن اﳌﺎ دة و اﳉ ﺴ ﻢ اﻟ ﺬ ي ﳛ ﻮ ل ﺑ ﲔ ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن و رؤ ﻳﺔ ا ﻖّ.ﳊ ﻣ ﻦ ﻫﻨ ﺎ ﻻ

ﻋ ﺠ ﺐ أ ن ﳒ ﺪ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ ﻳ ﺬم ا ﺲّﳊ و ﻣﺘ ﻌﺎﻟ ﻘﺎﺗ ﻪ ﻣ ﻦ ﺣ سّﻮا و ﻋﻘ ﻞ

، وﻳ ﻌﻠ ﻲ ﻣ ﻦ ﺷ ﺄن

اﻟﻘ ﻴﻢ اﻟ ﺮو ﺣﻴ ﺔ ا ﳌﻌ ﻨﻮﻳ ﺔ وآﻟ ﺘﻬ ﺎ ا ﻟﻘﻠ ﺐ ¾ ﳌﻌ ﲎ ا ï ﺮد ﻻ ا ﳊ ﻲّ.ﺴ

أﻣﺎ ذ م اﳊ سّﻮا ﻓ ﻴﺰ ﺧ ﺮ ﺷ ﻌﺮ اﺑ ﻦ ﻋﺮ ﰊ ¾ ﻟﻌ ﺪﻳ ﺪ ﻣ ﻦ اﻟﻨ ﻤﺎ ذ ج اﻟ ﱵ ﲤ ﺜﻠﻪ

، ﻓﺎ ﳊ سّﻮا ﻋ ﺎ ﺟ ﺰة ﻋ ﻦ

إد را ك ا ﳊ ﻘﺎﺋ ﻖ اﻹ ﳍﻴ ﺔ و ﲡﻠ ﻴﺎ Áﺎ

، وﻻ ﺳﺒ ﻴﻞ ﻟ ﺘ ﺤ ﻘﻴ ﻖ ذﻟ ﻚ إ ﻻ ﺑ ﺘ ﺠ ﺎو زﻫ ﺎ،

و ﰲ ﻫ ﺬا ا ﳌﻌ ﲎ

ﻳﻘ ﻮ ل : 17

ﺿ ﺎ ق ا ﻟﻨ ﻄﺎ ق و ﺿ ﺎ ق ا ﻟﺸ ﱪ

واﻟ ﺒﺎ ع ﻋ

ﻦ اﻟﺘ ﺠ ﻠﻲ وأﺑ ﺼ ﺎر وأ ﲰ ﺎع

ﻓﻤ ﺎ ﻳﺮ ى ﻧ ﻔ ﺴ ﻪ إﻻ ﺑ ﻪ ﻓﻠ ﻪ ﰲ

ﻞّ ﻛ ذا ت ﺗ ﺮا ﻛﻴ ﺐ وأ ﲰ ﺎع

واﻟ ﻨﻄ ﻖ ﻳﻌ ﺠ ﺰ ﻋ ﻦ اﻟﺘ ﻌﺒ ﲑ ﻋ ﻦ اﳊ ﻘﺎﺋ ﻖ اﻹ ﳍﻴ ﺔ؛

إ ذ ﻛﻴ ﻒ ﳝ ﻜ ﻦ ﻟﻠ ﺲّﺤ أ ن ﻳ ﺼ ﻒ ﻣ ﺎ ﻻ ﻗﺒ ﻞ

ﻟﻪ ﺑﻪ

، أو ﻛ ﻤﺎ ﻳ ﻘﻮ ل اﻟﻨ ﻔﺮ ي ) ت 354 ﻫـ (:

"

"إ ذا اﺗ ﺴ ﻌ ﺖ اﻟ ﺮؤ ﺿ ﺎﻗ ﺖ اﻟ ﻌﺒﺎ رة

"

. 18

و ﰲ

ﻫ ﺬا اﳌ ﻌ ﲎ ﻳ ﻘﻮ ل اﻟ ﺸ ﻴﺦ ا ﻷ ﻛ ﱪ :

نّ ﻓﺈ اﻟ ﺬ ي ﻗﺪ ذﻗ ﺘﻪ ﻟﻴ ﺲ

ﻳﻨ ﺤ ﻜ ﻲ ﻳَ وﻻ

ﺼ ﺮ ف ا ﻹﻧ ﺴ ﺎن ﻋ ﻦ ذا ك

ﺻ ﺎر ف

، حو ﻟﻠﺮ ﻨﺎ ﺠﺳ وﺪاﻗﻴﻢ ﺴﳉ اﰲ ىﺮ ﻳﰊ ﻋﺮﻦ اﺑ ﺈن ﺎ ﻓﻫﻨﻦ ﻣ وﻫ

ﻮ ﻳﻌ ﱪ ﻋ ﻦ ﻫ ﺬا ﰲ ﻏ ﲑ ﻣ ﻮ ﺿ ﻊ

ﰲ ﺷ ﻌﺮ ﻩ،

ﻳ ﻘﻮ ل ﻣﺜ ﻼ ﰲ أ ﺣ ﺪ ﻣﻮ ﺷ ﺤ ﺎﺗﻪ ﻣ ﻌ ﱪا ﻋ ﻦ ﻫ ﺬا اﳌ ﻌ

19ﲎ :

وﻟ ﻮ ﺖَﻛﻨ ﺧ ﻠﻘ ﺎ ﻛﻨ ﺖ ﳏ ﺼ ﻮرا

وﻟ ﻮ ﺖَﻛﻨ ﻋ ﺒﺪ ا ﻛﻨ ﺖ ﻣ ﻘﻬ ﻮرا

وﻟ ﻮ ﺖَﻛﻨ ﻋ ﻠﻰ ا ﻹ ﳝﺎ ن ﻣﻔ ﻄ ﻮرا

17 Muhyiddîn İbn ʿArabî, Diwân İbn ʿArabî, Ed. Ahmad Hasan Basaj, (Beirut: Dâru’l- Kutubi’l- ʿilmiyya, 1996), 284; See Also p. 220.

18 Mohammed Abdul Jabbar An- Niffarî, Kitâbu’l- Mawâqif wa’l- Gayât wa yalîhi Kitâbu’l- Mukhâtabât, Ed. Arthur Arberry, (Egypt: Matbaʿat: Dâru’l- Kutubi’l- Midriyya, 1934), 51.

19 İbn ʿArabî, Diwân İbn ʿArabî, 363;

واﻧ ﻈ ﺮ اﳌ ﺼ ﺪ ر ﻧﻔ ﺴ ﻪ ﺣ ﺪﻳ ﺜﻪ ﻋ ﻦ أن اﻟ ﺒ ﺼ ﺮ واﻟ ﺴ ﻤ ﻊ ﺣ ﺠ ﺎ¾ ن ﳛ ﻮﻻ ن دو ن إد را ك ا ﳊ ﻖ

، .18