ANATOMİ I FİZYOTERAPİ VE REHABİLİTASYON ERGOTERAPİ ORTEZ PROTEZ

• FİZYOTERAPİ VE REHABİLİTASYON

• ERGOTERAPİ

• ORTEZ PROTEZ

ANATOMİ I

Dersin Haftası: 11. Hafta

Dersin Öğr. Üyesinin Adı: Prof. Dr. Rıfat MUTUŞ E-Posta: rmutus@gelisim.edu.tr

Bölüm Adı

DersinAdı

g e l i s i m e d u i g u g e l i s i m

Prof.Dr. Rıfat MUTUŞ

• Sinir sistemi, endokrin sistemle birlikte vücudun haberleşme ve düzenleme sistemi olarak çalışır.

• Bu sistemin temel amacı, vücudun bir bütün olarak hareket etmesini sağlama yanında,

bedenden veya dış ortamdan gelen uyarılara

uygun yanıtları vermek ve vücut iç ortamının

dengesini (homeostasis) korumaktır.

iki iletim yolu vardır:

• Sinir sisteminin periferik reseptörlerden aldığı impulsları merkezi sinir sistemine getiren afferent (centripedal)

• Merkezi sinir sisteminden aldığı

impulsları periferik organlara götüren

efferent (centrifugal)

Sinirlerin fonksiyonel kompenentleri

Bir organ, kas veya oluşumu uyaran liflere motor (efferent, centrifugal) lif, bu oluşumlardan merkezi sinir sistemine duyu taşıyorsa buna duyu (afferent=

sensitif, centripedal) lif denir.

Sinir sistemine çevreden gelen uyarılara Stimulus denir

Stimulus

MSS

Stimulus

Stimulus

Stimulus

Dokunma

MSS

Tat

Koku

Ses

uyarılma sonucu ortaya çıkan yanıtlara impuls denir

Organ ve oluşumların M.S.S ile olan bağlantısına innervasyon denir

SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ

Merkezi Sinir Sist. -beyin (encephlon)

- omurilik (medulla spinalis) Periferik Sinir Sist. - sinirler,

- pleksuslar, - ganglionlar

Etkilediği organ gruplarına göre bölümlenme Somatik Sinir Sist. İstemli çalışan kaslarla ilgili

Visseral(Otonom) Sinir Sist. - İstemsiz (düz kas, kalp, dış salgı bezler)

SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI

Sinir sistemi oluşumları (beyin,omurilik, ganglionlar) sinir dokusundan yapılıdır. Sinir dokusu sinir hücreleri (neuron’lar) ile bunlara destek sağlayan neuroglia hücrelerinden oluşur.

Sinir dokusunun fonksiyonel hücreleri olan neuron’lar impuls alma,impuls iletme ve impuls üretme yeteneklerine sahiptir.

Değişik şekil ve büyüklükteki nöronların hücre gövdesi (perikaryon) ile dendrit ve akson olarak adlandırılan iki grup çıkıntısı vardır.

Nöronlar birden fazla dendrit içerebilir; fakat daima bir akson’ludur.

Dendrit’ler, impulsları hücre gövdesine ilettikleri halde; akson,hücrenin

gövdesinden aldığı impulsu periferdeki diğer hücrelere (sinir, kas, bez) iletir.

Nöronlar uzantılarına göre, unipolar, bipolar, multipolar olurlar. (uzantı sayısı) Sinir dokusu kütlesinin % 10’u nöronlar tarafından oluşturulur.

Uzantılarının sayılarına göre nöronlar:

oUnipolar nöronlar; Otonom sinir sisteminin bazı ganglionlarında bulunur

oBipolar nöronlar; Çoğu duyu nöronlarıdır.

Ör: Retina ve regio olfactoria’daki duyu nöronları Pseudo-unipolar nöronlar, bipolar nöronların özel bir tipidir. Duyu ganglionlarında bulunur.

Dokunma, ağrı ve ısı gibi duyuları hücre gövdesine taşır

oMultipolar nöronlar; MSS nöronlarının büyük

çoğunluğunu oluşturur. Ortalama on bin kadar

nöronla sinaps yapar

Sinir impulsunun bir nörondan diğer bir nörona geçişini sağlayan özelleşmiş bağlantı yerlerine sinaps (sinapsis) denir. Sinaptik geçişin sağlanması için akson ucundan salgılanan kimyasal maddeler

(asetilkolin, noradrenalin) nörotransmitter olarak adlandırılır.

Nöronlar fonksiyonel rollerine göre:

- motor nöronlar (somatomotor, visseromotor, efferent) - duyu nöronları (sensoriyal, afferent)

- İnternoronlar (ara nöronlar) (internunsial, assosiasyon, konnektör)

Sinir dokusundaki diğer hücre grubu, nöronlardan 10 kat fazla olan, sinir zamkı anlamına gelen neuroglia’lardır.

Glia Hücreleri:

Mikroglia: Makrofajlardan gelişir. Hasar görmüş ve dejenere olmuş bölgelerdeki hücresel atıkları fagosite eder

Makroglia: Astrosit, oligodendrosit, ependim hücreleri (MSS); Schwann hücreleri ve satellit hücreleri (PSS)

Astrositler MSS’de nöronları beslenmesi ve kan beyi bariyerinin oluşumunda görev alırlar

Oligodendrositler merkezi sinir sistemindeki aksonların,

Schwann hücreleri ise periferik sinir sistemindeki aksonların miyelinini oluşturur.

Ependim hücreleri MSS’de kavitelerin (ventriküller ve canalis centralis) duvarını döşer Satellit hücreleri PSS ganglionlarındaki nöronlar için yapısal destek sağlar

MSS substantia grisea.. sinir hücresi gövdelerinden (perikaryon) substantia alba ..miyelinli aksonlardan yapılıdır.

Sustantia grisea’da bulunan fonksiyonel sinir hücresi

gövdelerinden oluşan kümelere nuclei (nucleus) denir.

Periferik sinir sisteminin bazı yerlerinde bulunan perikaryon toplulukları ise ganglia (ganglion) olarak

adlandırılır.

Substantia alba içinde de fasciculus ve tractus olarak

adlandırılan fonksiyonel akson demetleri (sinir lifi

demetleri) bulunur

Nöronlar ve sinir liflerinin fonksiyonel tipleri

1- Genel somatik afferent (GSA)… Deri, iskelet kasları, eklemler ve bağ dokusundan genel duyu alırlar.

2- Genel visseral afferent (GVA)… İç organlardan genel duyu alırlar.

3- Spesial (özel) somatik afferent (SSA).. Görme, işitme ve denge duyusunu 4- Spesial (özel) visseral afferent (SVA).. Koku ve tat duyusu

5- Genel somatik efferent (GSE).. MSS’de yer alan GSE nöronların

aksonları periferdeki miyotomlardan orijin almış iskelet kaslarını innerve 6- Genel visseral efferent (GVE).. MSS’nin ilgili bölümlerindeki otonom

nöronların (GVE) aksonları kalp kası, düz kaslar ve dış salgılı bezlerin innervasyonu ile ilgili olarak periferdeki otonom ganglionlara ulaşır.

7- Spesial (özel) visseral efferent (SVE).. Yutak arkuslarından orijin alan yutak ve gırtlak kasları ile mimik kasları innerve ederler.

BEYİN ÖRTÜLERİ (MENİNGES)

Beyin ve omurilik dıştan içe doğru dura mater, arachnoidea mater ve pia mater olmak üzere üç örtü ile sarılmıştır.

. Dura mater: İki katmanlıdır. İç katman spinal dura mater, dış katman ise kafatası kemiklerinin endosteum tabakası ile uzanan fibröz bir yapıdır. Dura mater ile arachnoidea mater arasında potansiyel bir boşluk olan spatium subdurale (subdural aralık) yer alır. B.O.S yoktur.

. Arachnoidea mater: İnce bağ dokusu olup, sulcuslara girmeden beyni sarar. Pia mater ile arasında subarachnoidal aralık yer alır. B.O.S

bulunur.

. Pia mater: Örtülerin en içte ve en ince olanıdır. Sulcusların içine girer.

Pia mater, belli yerlerde beyin ventriküllerine de girerek plexus choroideus’ları oluşturur. Plexus choroieus’lar B.O.S’nı salgılar.

Incisura tentorialis ve önemi

Beyin

herniasyonları

BEYİN – 0MURİLİK SIVISI (B.O.S)

Beyin-omurilik sıvısı, ventriküler sistem ile subaraknoid aralıkta

dolaşan, berrak, renksiz bir sıvı olup beynin korunması yanında, sinir doku için madde değişim ortamı olarak da işlev görür.

30 ml ventriküler sistemde, 100 ml subaraknoid aralıkta toplam 130 ml B.O.S’un % 60’ı dört beyin ventrikülünde bulunan plex.

choroideus’larda üretilir. % 40’lık bölümü ise ventrikül ependimi, serebral pial yüzeyler ve subaraknoid aralıktan salınır.

İnsanlarda günde 500-750 ml civarında liquor cerebrospinalis üretilir B.O.S incelemeleri için sıklıkla lumbal 3-4 veya lumbal 4-5 omurlar arasından lumbal ponksiyon ile subaraknoid aralıktan sıvı alınır.

BEYİN VENTRİKÜLLERİ ve BEYİN – OMURİLİK SIVISI

Embriyolojik olarak tubus neuralis’in lümeninden orijin alan, içleri beyin

omurilik sıvısı ile dolu olan dört boşluktur. İç yüzleri ependim hücreleri ile kaplıdır.

Birbirleri ve subaraknoid aralıkla bağlantılıdırlar.

. Ventrikülüs lateralisler: Her bir cerebral hemisfer içindedir.Foramen interventrikülare (Monro deliğ) ile ventriculus tertius’a bağlanır.

. Ventriculus tertius (ventriculus III): Diencephalon’da yer alır. Önde sağ, sol foramen interventriculare’lerle ventriculus I ve II’ye, arka ortada aqueductus cerebri (Sylvius kanalı) ile ventriculus quartus’a bağlanır.

. Ventriculus quartus (ventriculus IV): Rhombencephalon bölümüdür.

Aşağıda omurilik içinde canalis centralis ile devam eder. Tavanın kaudal bölümündeki üç adet (apertura mediana-Magendie deliği, 2 adet apertura laterales-Luschka delikleri) aracılığı ile de subaraknoid aralığa bağlanır.

LIQUOR CEREBROSPINALIS (BOS)’İN İZLEDİĞİ YOLLAR

• Ventriculi laterales

• Foramen interventriculare

• Ventriculus tertius

• Aqueductus mesencephali

• Ventriculus quartus

• Canalis centralis

• Apertura mediana ve apertura laterales

• Subarachnoidal aralık

• Granulationes arachnoidea aracılığıyla sinus sagittalis suoerior’a açılır

 BOS, aqueductus cochlea aracılığı ile iç kulağın perilympha’sı ile de bağlantılıdır.

Granulationes arachnoideles (Paccioni

korpuskülleri)

Hidrocephalus

BOS ALINMASI

1. Lumbar ponksiyon

KAN-BEYİN BARİYERİ

•B EYNİ ENDOJEN VE EKSOJEN TOKSİNLERDEN KORUR

• ENFEKSİYON AJANLARINDAN KORUR

• NÖRONLARI DA KANDA BULUNAN NÖROTRANSMİTTERLERDEN

• VE HUMORAL AJANLARDAN KORUR.

Kan ile beyin ve kan ile liquor cerebrospinalis arasında bulunur.

Liquor cerebrospinalis ile beyin arasında bariyer yoktur.

Beyinde kan beyin bariyeri bulunmayan yapılar:

Circumventricular organlar (gl. pinealis, organum subcommissurale,organum subfornicale, organum vasculosumlaminae terminalis, eminentia

mediana, neurohypophysis) ve area postrema

KAN-BEYİN BARİYERİNİ OLUŞTURAN YAPILAR

• Zonula occludens (tight junction) (Endotel hücreleri arasında)

• Kesintisiz bazal membran (Endotel hücrelerinin dış tarafında yer alır)

• Astrocyte uzantıları (Bazal membranın dışında

yer alır)

CO

kan beyin bariyerini geçerek BOS’un pH sını azaltır ve santral

kemoreseptörleri uyarır. Bu da solunumun uyarılmasını sağlar

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ

I- Encephalon (Beyin)

II- Medulla spinalis (Omurilik)

OMURİLİK (MEDULLA SPİNALİS)

Omurilik, merkezi sinir sisteminin en alt bölümü olup, canalis vertebralis içinde yer alır.

İntrauterin yaşamın 2-3. ayında vertebral kanalı tümüyle doldurmasına karşın yetişkinde alt ucu L1-2 arasındaki disk düzeyinde sonlanır.

40-50 cm uzunluğunda, 1-2 cm kalınlığında, önden arkaya hafif basık bir silindir görünümündedir.

Boyun şişkinliği..intumescentia cervicalis…üst ekstremitelerin Bel şişkinliği……intumescentia lumbalis…. alt ekstremitelerin innervasyonu ile ilgili sinirler orijin alır.

Intumescentia cervicalis ve intumescentia lumbalis

• Intumescentia

cervicalis (C4–Th1 segmentlerini içerir)

• (C3-Th2. omurlar arası)

• Çap: 38 mm (6C segmentinde)

• intumescentia lumbalis (L1–S3 segmentlerini içerir)

• (Th9-Th12. omurlar arası)

• Çap: 35 mm (12 Th

vertebra hizası)

Omuriliğin ön yüzünde fissura mediana anterior, arka yüzünde sulcus

medianus posterior yer alır. Ön yandan motor (somatomotor visseromotor) radix anterior çıkar, arka yanda duysal radix posterior girer. Arka kök üzerinde ganglion spinale bulunur.

D

e

r

m

a

t

o

m

l

a

r

DERMATOM SAHALARI

• Spinal sinirlerin arka dallarının yüzeyde dağılmaları ile oluşan sahalardır.

• İlk dermatom sahası C2 ye aittir.

• Erkeklerde meme başından geçen saha T4 tür.

• Göbekten geçen saha T10 dur.

• Son dermatom sahası Cx1 dir. (zona

anocutanea’ya kadar olan saha)

Transversal olarak segmental bir yapıda olan omurilik 31

segmentlidir.

Her segmentten bir çift sinir çıkar.

Pars cervicales (boyun)…… 8 çift Pars thoracica (göğüs) ….12 çift Pars lumbalis (bel) …… 5 çift Pars sacralis (sakral) ……5 çift Pars coccygea (koksigeal) ...1çift

OMURİLİĞİN İÇ YAPISI

Sinir dokusundan yapılıdır. Enine kesitte, iç bölümde H şeklinde gri cevher (substantia grisea), etrafında beyaz cevher (substantia alba) bulunur. Ortada canalis centralis yer alır.

Substantia grisea: Tüm segmentlerde cornu anterius (ön boynuz), cornu posterius (arka boynuz), T1-L2 ve S2-4 segmentlerde cornu laterale (dışyan boynuz) bulunur.

Ön çıkıntılar somatomotor nöronlardan (alt motor nöron), arka çıkıntılar duysal nöronlardan, dış yan çıkıntılar ise visseromotor (sempatik ve parasempatik - GVE) nöronlardan oluşur.

Substantia alba: Longitudinal şekilde konumlanmış miyelinli aksonlar

(sinir lifleri) ve nöroglialardan yapılmıştır. Sinir lifleri (inen ve çıkan yollar) merkezi sinir sistemi ile periferik yapıları bütünleştirir.

Funiculus posterior. Duysal. fasciculus gracilis, fasciculus cuneatus

Funiculus lateralis. Duysal ve motor liflerden oluşan inen ve çıkan yollar:

tr.spinocerebellaris anterior tr.spinocerebellaris posterior tr.spinothalamicus lateralis tr.corticospinalis lateralis

tr.rubrospinalis

Funiculus anterior Duysal ve motor liflerden tr.corticospinalis anterior tr.tectospinalis tr.vestibulospinalis tr.olivospinalis tr.spinothalamicus anterior.

Duyuların taşındığı medulla spinalis funiculusları

OMURİLİĞİN TEMEL İŞLEVLERİ

1- Refleks aktiviteler(basit,hızlı, otomatik)

2- Motor impulsların iletilmesi 3- Duysal impulsların iletilmesi

Patellar refleks. Refleks yayı: reseptör afferent nöron, ara nöron, motor nöron ve motor sinir lifi, kaslar

OMURİLİKTEKİ TEMEL YOLLAR

AFFERENT (ÇIKAN) YOLLAR Funiculus posterior

Fasciculus gracilis (Goll demeti): T6 segmenti ve alt taraf ile ilgili alanlardan duyu alır

Fasciculus cuneatus (Burdach demeti): T6 segmenti ve üst tarafında bulunur

Aynı taraf gang. spinale’lerdeki nöronların merkezi uzantılarından orijin alır.

Fasciculus gracilis ve fasciculus cuneatus

Taşıdığı duyular: Proprioception, ayırt edici dokunma- basınç duyusu

I. Nöron: Ganglion spinale

II. Nöron: Nucleus gracilis, nucleus cuneatus Çapraz: Decussatio lemnisci medialis (medulla

oblongata’da)

III. Nöron: Ventral Posterolateral nucleus (VPL) – (Thalamus)

Cortex: Brodman 3, 1, 2 (gyrus postcentralis)

. Spinotalamik Yollar (tr.spinothalamicus lateralis ve anterior):

Tr.spinothalamicus lateralis Taşıdığı duyular: Ağrı, ısı I. Nöron: Ganglion spinale II. Nöron:Laminae I, IV ve V Çapraz: Commisura alba anterior

III. Nöron: Ventral Posterolateral nucleus (VPL) – (Thalamus) Cortex: Brodman 3, 1, 2 (gyrus postcentralis)

Tr.spinothalamicus anterior:

Taşıdığı duyular: Hafif dokunma I. Nöron: Ganglion spinale

II. Nöron:Laminae I, IV ve V Çapraz: Commisura alba anterior

III. Nöron: Ventral Posterolateral nucleus (VPL) – (Thalamus) Cortex: Brodman 3, 1, 2 (gyrus postcentralis)

Spinotalamik yolların hasarları vücudun karşı tarafında ağrı, ısı, hafif dokunma duyusu kaybı yaratır.

.Spinoserebellar yollar (tr.spinocerebellaris anterior ve posterior):

Derin,bilinçsiz kas-eklem duyusu ile ilgilidir,funiculus lateralis’te yer alır.

Tr. spinocerebellaris posterior

Taşıdığı duyular: Şuuraltı proprioception I. Nöron: Ganglion spinale

II. Nöron:Nucleus thoracicus posterior (Clarke’s nucleus) Çapraz: Yok

III. Nöron: Vermis cerebelli (lobuli I-IV), pyramis,lobulus paramedianus

Tr. spinocerebellaris anterior

Taşıdığı duyular: Şuuraltı proprioception I. Nöron: Ganglion spinale

II. Nöron:Laminae V, VI ve VII Çapraz: Commisura alba anterior

III. Nöron: Vermis cerebelli (lobuli I-IV)

Cerebellum ile somatik muskuler

aktivitenin koordinasyonu, muskuler tonus regülasyonu ve dengesinin sağlanmasında rol alır.

• Tractus cuneocerebellaris:

Taşıdığı duyular: Şuuraltı proprioception

I. Nöron: Ganglion spinale II. Nöron: Nucleus cuneatus

accessorius Çapraz: Yok

III. Nöron: Cerebellar cortex (lobulus V)

• Tractus spinocerebellaris rostralis

• Tractus spinotectalis

• Tractus spinoreticularis

• Tractus spinoolivaris anterior

ve posterior

EFFERENT (İNEN) YOLLAR

Kortikospinal yollar - Piramidal yollar (tr.corticospinalis lateralis ve anterior)

Piramidal yollar çoğunluğu primer motor alanda yer alan üst motor nöronlardan orijin alırlar.

Her iki kortikospinal yol da vücudun karşı tarafındaki kasları kontrol eder.

Capsula interna,pedunculus cerebri, pons, medulla oblangata, medulla spinalis’e ulaşır.

Med. oblongata’da fiss. med. ant. iki yanında pyramis’i oluştururlar. %90’ı çaprazlaşır.

Kortikospinal yol lezyonları vücudun karşı tarafında spastik paralizi (felç, hemipleji) yapar.

Tractus Vestibulospinalis (Tractus vestibulospinalis lateralis ve medialis)

Ventriculus quartus’un tabanında bulunan nuclei vestibulares’ten başlar

Tractus vestibulospinalis lateralis ipsilateral iner.

Boyun, gövde ve extremitelerdeki extensor kasları innerve eden motor nöronlarda aktivasyona, extremitelerdeki fleksor kasları innerve eden motor nöronlarda ise inhibisyona neden olur

Tractus vestibulospinalis medialis medulla spinalisin sadece cervical ve üst thoracal segmentlerinde bulunur.

İpsilateral boyun kaslarının motor nöronlarında aktivasyona,

kontralaterallerde ise inhibisyona neden olur

Tractus tectospinalis

Baş ve boynun görme ve muhtemelen işitmeye bağlı refleks hareketleriyle ilgilidir.

Colliculus superior’dan başlar.

Kontralateral boyun kaslarında aktivasyona, ipsilateral boyun kaslarında ise inhibisyona neden olur

Fasciculus Longitudinalis Medialis (MLF)

Beyin sakındaki çeşitli nucleuslardan başlar. İnen ve çıkan

aksonların oluşturduğu bir fasciculustur.

Tractus rubrospinalis

Nucleus ruber’den başlar. Çapraz yaptıktan sonra medulla spinalis’in üst cervical segmentlerinde sonlanır.

Kontralateral fleksor kaslarda aktivasyona, extensor kaslarda ise inhibisyona neden olur.

Tractus reticulospinalis (medialis ve lateralis)

Formatio reticularis’e ait nucleuslardan medulla spianalis’e iner.

Boyun kaslarında aktivasyon veya inhibisyona, gövde kaslarında ise aktivasyona neden olur.

Nuclei reticulares’e üst seviyelerdeki otonomik merkezlerden afferent lifler gelir ve bu sayede solunum ve dolaşımın

düzenlenmesinde rol oynar.

İNEN OTONOMİK YOLLAR

Hypothalamus’un değişik nucleuslarından, n.

oculomotorius’un parasempatik nucleus’undan (Edinger – Westphal çekirdeği), locus caeruleus’tan ve nucleus tractus solitarii’den başlarlar.

 Fasciculus longitudinalis posterior

 Tractus hypothalamospinalis

 Tractus caeruleospinalis

 Tractus solitariospinalis

Ekstrapiramidal sistem nedir?

• Ekstrapiramidal sistem beyni çekirdeklerinin ve bunlardan çıkan sinir yollarının tümünü kapsar.

Bunlar otomatik hareketleri ya da istemli

hareketlere eşlik eden yan istemli hareketleri yönetir. İstemli hareketler ise piramidal sistemi oluşturan istemli hareket yollarının yöneti-

mindedir.

Bazal ganglionların motor işlevleri

• Hareketlerin başlatılması ve planlanması

• Hareket hız ve büyüklüğünün ayarlanması

• Öğrenilmiş motor programların (yürüme, bisiklete binme gibi) otomatik olarak

uygulanması

• Ardısıra veya simultan hareketlerin uygulanması

• Kas tonusunun ayarlanması

• Trunkal stabilite

Ekstrapiramidal yollar

Kortikospinal yollar gibi medulla spinalis’in cornu anterius ve pars intermedia nöronlarında sonlanan birçok yol (tr. rubrospinalis, tr.

vestibulospinalis, tr. tectospinalis, tr.retikulospinalis) topluca bu adla anılır.

Başvurulan Kaynaklar

KAYNAKLAR

Agur, A. M. R., Dalley, A. F. (2020): Moore Temel Klinik Anatomisi. Çeviri Editörleri: Gülekon, İ. N., Peker, T. V.: Ankara Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara

Arifoğlu, Y. (2019): Her Yönüyle Anatomi. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul

Kelly, M. H., Ronald, W. D. (2019): Lippincott Resimli Gözden Geçirme Anatomi.

Ceviri Editörleri: Gülekon, İ. N., Peker, T. V.: Ankara Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara Mutuş, R., Pehlevan, F. (2019): Sağlık Bilimleri İçin Tıbbi Terminoloji. Ankara Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara

Sobotta, J. (2019): İnsan Anatomisi Atlası (22. Baskı). Hacettepe Taş Kitabevi, Ankara

Süzen, B. (2018). İnsan Anatomisi’ne Giriş (2.Baskı). Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul Yıldırım, M.(2013) İnsan Anatomisi (7.Baskı). Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul

Yıldırım, M. (2015).İnsan Anatomisi Atlası (6.Baskı). Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul

gelisimedu igugelisim