6
Osmanlı Devleti
Kültür ve Uygarlık
Kavramlar Bilinmeli ?
Bab-ı Ali: Sadrazamlık makamıdır.
Bab-ı Meşihat: Şeyhülislamlık makamıdır.
Babüssade: Sarayda Birun ile Enderun arasındaki bölümdür.
Bed-i Besmele: Şehzadelerin ilk derse başlamalarına verilen isimdir.
Buyruldu: Sadrazamların emirlerine verilen isimdir.
Ekber ve Erşad Sistemi: En yaşlı, en olgun kişinin tahta geç- mesidir.
Gülbank Duası: Yeniçerinin savaşa çıkmadan önce ettiği duadır.
Hüküm: Divan-ı Hümayun kararlarına verilen isimdir.
İltizam Sistemi: Vergi toplama işinin, açık artırma usulü ile şa- hıslara bir yıllığına devredilmesidir.
Kasr-ı Adl: Gerektiği durumlarda padişahın divan toplantılarını dinlediği bölümdür.
Kassam: Osmanlıda miras kayıtlarını tutan görevlidir.
Muhimme Defteri: Divan-ı Hümayun kararlarının kayıtlarının tutulduğu defterdir.
Siyakat Yazısı: Şifreli yazılardır.
Şimşirlik: Şehzadelerin bir oda içerisinde eğitim görmeleridir.
Tahrir Defteri: Nişancının tuttuduğu toprak kayıtlarının bulundu- ğu defterdir.
Tereke Defteri: Miras kayıtlarının tutulduğu defterdir.
51
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
MERKEZ TEŞKİLATI
Hükümdar Saray Divan-ı Hümayun
1. HÜKÜMDAR (PADİŞAH)
Osmanlıda devlete Devlet-i Aliyye, Devlet-i Muazzama adları ve- rilmiştir.
Osmanlıda başkente Payitaht denilmiştir.
SANCAK SİSTEMİ
▪ Padişah çocuklarına Şehzade, Efendi gibi isimler verilmiştir.
▪ Şehzadeler sancağa annesi, hocaları (lala) ve askerleri ile giderlerdi.
▪ Sancakta bulunan şehzadelere Çelebi denilirdi.
▪ Şehzadeler sancakta, - Berat (atama) yazar.
- Hüküm verebilir.
- Toprak dağıtır. (Tımar tevcihi)
▪ En önemli sancaklar,
- Manisa (Darü’l Mülkü Kadime) - Amasya (Tahtgâh-ı Kadim)
▪ Şehzadelerin ilk derse başlamalarına Bed-i Besmele denir.
▪ Sancağa gitmeden önce şehzadeler sarayda Şehzadegân Mektebi’nde eğitim görür.
▪ Balkanlarda sancak yoktur.
▪ Anadolu dışındaki tek sancak Kefe (Kırım) sancağıdır.
▪ Sancak sistemi kaldırılınca Şimşirlik (Kafes Sistemi) geldi.
Sancak Sistemi Başlatan
Orhan Gazi
İlk çıkan I. Murat
Kanunlaştıran II. Mehmet
Son çıkan III. Mehmet
Kaldıran III. Mehmet
Cülus Bahşişi İlk dağıtan
Yıldırım Bayezıd
Kanunlaştıran II. Mehmet
Son dağıtan III. Mustafa
Kaldıran I. Abdülhamit Hükümdarın Yetkileri
Yasama Yürütme Yargı
• Yürütme ve yargı dışında kalan tüm
yetkiler
• Divan-ı Hümayun • Müsadere (El koyma)
• Kulluk hakkı
VERASET DÜZENİ Osman ve
Orhan Bey Dönemi Ülke hanedanın erkek üyelerinin ortak malıdır.
I. Murat Dönemi Ülke hükümdar ve oğullarınındır.
II. Mehmet Dönemi Ülke hükümdarın malıdır.
I. Ahmet Dönemi Ekber ve Erşad Sistemi ile en büyük olan başa geçer.
II. Mahmut Dönemi Hükümdarın yetkileri ilk kez bir belge (Sened-i İttifak) ile sınırlandırıldı.
Abdülmecit Dönemi
Hükümdarın yetkileri bir kanun (Tanzimat Fermanı) ile sınırlandırıldı.
II. Abdülhamit Dönemi
Hükümdarın yetkileri bir anayasa (Kanuni Esasi) ile sınırlandırıldı.
2. SARAY
▪ Osmanlı Devleti’nde Topkapı Sarayı’ndan önce; Bursa Sarayı, Edirne Sarayı, Eski Saray kullanılmıştır.
▪ II. Mehmet’ten itibaren Osmanlı padişahlarına ev sahipliği yapan
saray Topkapı Sarayı’dır. (En uzun süre)
▪ Topkapı Sarayı,
_ Fatih Dönemi’nde inşa edilmiştir.
_ Yeni Saray olarak da adlandırılmıştır.
_ 400 yıla yakın yönetim merkezi olarak kullanılmıştır.
_ En eski yapısı Çinili Köşk’tür. (Osmanlıda ilk köşk)
Yeni Saray Babüssaade Kasr-ı Adl
▪ Topkapı
Sarayı’nın diğer ismi.
▪ Topkapı Sarayı’nda Birunu Enderun’a bağlayan bölüme verilen isim
▪ Padişahın Divan-ı Hümayun toplantılarını izlediği bölüme verilen isim
Kubbealtı (Kubbenişin) Arz Odası
▪ Topkapı Sarayı’nda Divan-ı Hümayun toplantılarının yapıldığı bölüme verilen isim
▪ Padişahın Divan-ı Hümayun üyelerini ve yabancı devlet adamlarını kabul ettiği bölüme verilen isim
SARAY
Birun Enderun Harem-i Hümayun
▪ Sarayın dış bölümüdür.
▪ Devlet işlerinin görüşüldüğü kısımdır.
▪ Sarayın iç bölümüdür.
▪ Devlet memuru yetiştirilen devşirme okuludur.
▪ II. Mehmet Dönemi’nde Enderun bölümü kurumsallaşmıştır.
▪ Hükümdarın ve ailesinin bulunduğu bölümdür.
▪ Saray kadınlarının eğitim-öğretim gördüğü yerdir.
Erken ve Klasik Dönem Sarayları Geç Dönem Sarayları
▪ Batı etkisi görülmez.
– Bursa Bey Sarayı (Orhan Bey)
– Edirne Sarayı (I. Murat) – Manisa Sarayı (II. Murat) – Saray-ı Atik (Eski Saray) – Topkapı Sarayı (Yeni Saray)
▪ Avrupa’nın barok ve rokoko adındaki mimari üslupları benimsendi.
– Beylerbeyi Sarayı – Çırağan Sarayı – Dolmabahçe Sarayı – İshak Paşa Sarayı
Dikkat
Edilmeli
Ağrı’nın Doğubeyazıt ilçesinde bulunan İshak Paşa Sarayı dünyanın ilk kalorifer tesisatı ve atık su kanalının olduğu mimari yapıdır.
• Abdülmecit Dönemi’nde yapılan Dolmabahçe Sarayı’na Atatürk
“Milletin Sarayı” demiştir. İlk Mebusan Meclisi toplantısı burada yapılmıştır.
3. DİVAN-I HÜMAYUN
▪ Orhan Bey Dönemi’nde kurulmuştur.
▪ İdari, askerî, mali, adli ve sosyal konular görüşülmüştür.
▪ Danışma meclisidir.
▪ En üst yargı organıdır.
▪ II. Mehmet’ten sonra Divan-ı Hümayun’a sadrazam başkanlık etmiştir. Bu sayede,
_ Padişah kendi otoritesini artırmış oldu.
_ Divan’da daha rahat kararlar alınabildi.
Hüküm (Ahkâm) Divan’da alınan kararlardır.
Mühimme Defteri Hükümlerin yazıldığı defterdir.
53
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
DİVAN ÜYELERİ
Sadrazam (Veziriazam) Reisülküttap (17. yy.da divana katıldı.) Nişancı (Tevkii, Tuğrai)
▪ Türkçe bilmek ve Müslüman olmak şartı vardır.
▪ Padişahın mutlak vekilidir.
▪ Padişahın mührünü taşır.
▪ Makamına, Paşa Kapısı veya Babıali denirdi.
▪ Padişahın katılmadığı seferlerde Serdar-ı Ekrem unvanı ile görev yapardı.
▪ Dış ilişkiler sorumlusudur.
▪ Padişaha gelen mektupların tercümesini yapar.
▪ İlk reisülküttap Ömer Avni’dir.
▪ Padişahın tuğrasını çeker.
▪ Dirliklerin defterlerini tutar.
▪ Aynı zamanda hattattırlar.
▪ Defterlerine tahrir defteri denilir.
Kubbealtı Vezirleri Yeniçeri Ağası Kaptanıderya
▪ Başlıca görevi sadrazama yardımcı olmaktır.
▪ Sayıları zamanla artmıştır.
▪ Vezir olabilmek için sancakbeyliği ya da beylerbeyliğinde bulunmak şartı vardır.
▪ Yeniçeri ocağının en büyük komutanıydı.
▪ Askerî işleri Ağa Kapısı denilen yerden yürütmüştür.
▪ İstanbul’un güvenliğinden sorumludur.
▪ İstanbul’da bulunduğu zamanlarda divan toplantılarına katılırdı.
▪ Donanma komutanıdır.
▪ Padişahın mührünü taşır.
▪ Divana katılan ilk kaptanıderya Barbaros Hayrettin Paşa’dır.
Şeyhülislam Kazasker Defterdar
▪ Divan üyesi olmamakla beraber divanda alınan kararların İslam dinine uygun olup olmadığına dair fetva verirdi.
▪ Doğuştan Müslüman olması esastır.
▪ Medrese mezunu olma şartı vardır.
▪ Kanuni Dönemi’nde protokolde sadrazama denk sayılır.
▪ Makamına Bab-ı Meşihat denir.
▪ Adalet ve eğitim işlerinden sorumludur.
▪ Şer’i ve hukuki işlere bakardı.
▪ Müslüman soyundan olması esastır.
▪ Kadı ve müderrisleri atar.
▪ Rumeli (Başkazasker) ve Anadolu kazaskeri olmak üzere ikiye ayrılırdı.
▪ Mali işlerden sorumludur.
▪ Hazine ile ilgili işlerde hüküm yazardı.
▪ Hazinenin gelir gider hesaplarını tutardı.
▪ Baş defterdar Rumeli deftardarıdır.
▪ Kullandıkları yazı tipine siyakat denir.
DİVAN ÇEŞİTLERİ
İkindi Divanı Divanda eksik kalan konular görüşülürdü.
Çarşamba Divanı Şehrin durumu görüşülürdü. (İstanbul) Cuma Divanı Eğitim ve dinî işlere bakan divandır.
Sefer Divanı Düzenlenecek seferler öncesinde toplanırdı.
Ulufe Divanı Yeniçeri maaşları dağıtılmadan önce toplanırdı.
Galebe Divanı Elçi kabulünde toplanırdı.
At Divanı Sefer esnasında at üzerinde toplanan divandır.
Ayak Divanı Olağanüstü durumlarda toplanan divandır.
DİVAN KALEMLERİ
Amedi Padişahları ile sadrazam arasındaki yazışmalar yapılır.
Beylikçi Anlaşma, ferman, divan kararlarının yazıldığı kalemdir.
Vakanüvis Resmî tarih yazıcılığının yapıldığı kalemdir.
Teşrifat Günlük işlerin yazıldığı kalemdir.
Tahvil Yüksek mevkilerdeki görevlilerin özlük bilgilerinin yazıldığı kalemdir.
Ruus Tahvil kalemi dışındaki tüm devlet görevlilerinin özlük bilgilerinin yazıldığı kalemdır.
OSMANLI DEVLETİ’NDE TOPLUM YAPISI
Yönetenler (Beraya) Yönetilenler (Reaya)
Seyfiye, İlmiye, Kalemiye Müslümanlar, Gayrimüslimler (zımmi)
BERAYA
Seyfiye İlmiye Kalemiye
Askerî ve idari yöneticilerdir.
Temsilcisi sadrazamdır.
▪ Sadrazam
▪ Vezir
▪ Kaptanı-ı Derya
▪ Yeniçeri Ağası
▪ Beylerbeyi
▪ Sancakbeyi
Eğitim, din, hukuk işlerini kapsar.
Temsilcisi şeyhülislamdır.
▪ Şeyhülislam
▪ Kazasker
▪ Kadı
▪ İmam
▪ Müezzin
▪ Kadı Naibi
▪ Nakibüleşraf
▪ Müderris
▪ Kassam
Yazışmalar ve hazine kayıtları işlerini kapsar.
▪ Defterdar
▪ Nişancı
▪ Reisülküttap
▪ Divan kâtibi
▪ Vakanüvis
Kassam Muhtesip
▪ Ölen bir kişinin geride bıraktığı mal varlığını belirleyerek mirasçıları arasında taksim edilecek «Tereke Defterleri”ne kaydeden görevlidir.
▪ Pazarlarda fiyatları, tartı ve ölçü aletlerini, üretilen ve satılan malların kalitesini denetleyen görevlidir.
Defter Emini Vakanüvis Nakibüleşraf
▪ Arazi kayıtlı defterlerini muhafaza eden görevlidir.
▪ Tarih yazıcılığıdır.
▪ İlk vakanüvis Naima’dır.
▪ Son vakanüvis Abdurraman Şeref Bey’dir.
▪ Hz. Muhammed’in soyundan gelen seyyid ve şeriflerin kayıtlarını tutar.
55
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
TAŞRA VE EYALET TEŞKİLATI
Kavramlar
İltizam Sistemi Mültezim Malikâne
Sistemi Voyvoda Giray
▪ Devletin peşin para ihtiyacını karşılamak için miri arazinin belirli bir süre için kiralanmasıdır.
▪ İltizam sahiplerine verilen isimdir.
▪ Mukatala toprakların gelirlerinin mültezimlere hayat boyu kiralanması sistemidir.
▪ Osmanlı Eflak- Boğdan yöneticilerine verilen isimdir.
▪ Kırım han- larına verilen isimdir.
Salyane Emir
Muhassıllık Gümrük ve Bac Emini Yıllık alınan
vergiye veya maaşa
verilen isimdir.
Hicaz yöneticilerine
verilen isimdir.
Tanzimat Dönemi’nde iltizam usulü kaldırılmıştır. Hazine gelirlerinin toplanması için oluşturulan kurumlardır.
Esnaf, tüccar ve zanatkârlardan
vergi toplayan kişidir.
İDARİ BİRİM YÖNETİCİ GÜVENLİK ADALET
Eyalet Beylerbeyi Subaşı Kadı
Sancak Sancakbeyi Subaşı Kadı
Kaza Kadı Subaşı Kadı
Köy Köy Kethüdası Yiğitbaşı Kadı Naibi
MERKEZE BAĞLI EYALETLER Salyaneli (Yıllıklı)
Eyaletler
Salyanesiz (Yıllıksız) Eyaletler
İmtiyazlı Eyaletler
▪ İltizam vardır.
▪ Tımar yoktur.
▪ Merkeze uzaktır.
▪ Yıllık vergi verir.
▪ İltizam yoktur.
▪ Tımar vardır.
▪ Merkeze yakındır.
▪ Yıllık vergi vermez.
▪ Yöneticileri padişah belirler.
▪ İç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlıdır.
▪ Yıllık vergi verirler ve savaşlara asker yollarlar.
▪ Hicaz bölgesi vergi vermez.
▪ Kırım vergi vermez fakat asker yollar.
İSTANBUL’UN YÖNETİMİ
Asesbaşı Mimarbaşı Muhtesip Yeniçeri Ağası İstanbul’un gece
güvenliğinden sorumludur.
İmar işlerinden sorumludur.
Çarşı pazar denetler.
İstanbul’un güvenliğinden
sorumludur.
Şehremini Sadrazam Taht Kadısı
Belediye işlerinden sorumludur.
Genel düzenden sorumludur.
Sadrazam sefere çıktığında yerine Sadaret Kethüdası bakar.
İstanbul’un en yüksek mülki
amiridir.
OSMANLI ORDU TEŞKİLATI
1. KARA ORDUSU
▪ Osmanlıda ilk düzenli ordu Orhan Bey Dönemi’nde kurulan yaya ve müsellemdir.
▪ Orhan Bey, yaya kuvvetlerini eski Türklerde olduğu gibi onluk sisteme göre oluşturdu.
▪ Askere alımlarda pençik, devşirme, tımar gibi usuller uygula- nırdı.
DEVŞİRME SİSTEMİ
▪ Özellikle Rumeli’deki Hıristiyan köy ve kasabalarında uygulanırdı.
▪ Tek çocuklu aileden çocuk alınmazdı.
▪ İhtiyaç oranında devşirme yapılırdı.
▪ Vücut kusuru olan çocuk devşirilmezdi.
▪ İstanbul’u görmüş çocuk devşirilmezdi.
Dikkat
Edilmeli
• Kapıkulu askerleri ulufe denilen maaşı alarak askerlik yaparlardı.
• Kapıkulu ordusu piyade ve süvari olarak ikiye ayrılırdı.
• Her padişah değişikliğinde cülus bahşişi alırlardı.
• Acemi ocaklarında hizmet görenlerin belli bir zaman sonunda veya kapıkulu ocaklarına alınması konusunda kullanılan tabire Bedergâh (çıkma) denilirdi.
• Gülbank: Yeniçeri Duası’ dır.
Yeniçeri Cebelü
▪ Merkez ordusu
▪ Maaş alır.
▪ Yaya askerdir.
▪ Devşirmedir.
▪ Evlenemezler.
▪ Taşra ordusu
▪ Maaş almaz.
▪ Atlı askerdir.
▪ Türk ve Müslümandır.
▪ Evlenebilirler.
Kara Ordusu ikiye ayrılır.
▪ Kapıkulu Ordusu
▪ Eyalet Ordusu
Kapıkulu Ordusu
Süvariler Piyadeler
▪ Sipah ve Silahtar (Padişahın çadırını korurlar.)
▪ Sağ Ulufeciler
▪ Sol Ulufeciler (Sancağı ve bayrağı korurlar.)
▪ Sağ Garipler
▪ Sol Garipler
(Savaş ganimetlerini ve hazineyi korurlar.)
Dikkat
Edilmeli
Süvarilere
“Altı Bölük Halkı” da denir.
▪ Acemioğlanlar Ocağı
Devşirmelerin ilk eğitimi burada verilir.
▪ Yeniçeri Ocağı
Ordunun temelidir. Merkezde bulunurlar.
▪ Topçu Ocağı
Top dökmekle görevlidirler.
▪ Top Arabacıları
Büyük topları savaş alanına taşırlar.
▪ Humbaracılar
Havan topu ve el bombası yaparlar.
▪ Lağımcılar
Tünel kazarlar, sur ve kalelerin altına patlayıcı yerleştirirler.
▪ Cebeciler Silah yaparlar.
▪ Bostancılar
Saray ve köşkleri korurlar.
57
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
EYALET ORDUSU
Tımarlı Sipahiler Yardımcı Birlikler
▪ Dirlik sistemi sonucunda ortaya çıkan atlı birliklerdir.
▪ Savaş zamanında bağlı oldukları beyle birlikte savaşa katılmak zorundadırlar.
▪ Savaşa giderlerken cebelü adını alırlar.
▪ Savaş olmadığı zamanlarda bölgenin tarım, bayındırlık ve güvenliğinden sorumludurlar.
▪ Devletten maaş almazlar. Geçimlerini tarım gelirleri ile sağlarlar.
▪ Akıncılar
Sınır güvenliğini sağlar.
▪ Azaplar
Bekar erkek askerlerdir.
▪ Deliler
Öncü birliklerdir.
▪ Beşliler
Her beş aileden bir kişi alınarak oluşturulur.
▪ Gönüllüler
Sınırdaki şehir ve kasabaları korurlar.
▪ Yaya ve müsellemler
Ordunun geçeceği yolu açmak, köprüleri tamir etmekle görevlidirler.
▪ Sakalar
Ordunun su ihtiyacını karşılar.
▪ Turnacılar
Ordunun haberleşmesini sağlar.
▪ Voynuk
Hristiyan at bakıcısıdır.
▪ Martoloslar
Sınır koruyan gayrimüslimlerdir.
▪ Bozanalar Nara atarlar.
2. DENİZ ORDUSU
DONANMA
▪ İlk Osmanlı donanması, Karesioğulları Beyliği’nin Osmanlı Devleti’ne katılmasıyla elde edilmiştir.
▪ İlk tersane Karamürsel Tersanesi’dir.
▪ Yıldırım Bayezıd Dönemi’nde Osmanlının ilk inşa ettiği tersane Gelibolu Tersanesi’dir.
▪ Osmanlı’nın sahip olduğu en büyük tersane Fatih Dönemi’nde yapılan Haliç Tersanesi’dir.
▪ Donanma komutanına kaptanıderya denir.
▪ Divan üyesi ilk kaptanıderya Barbaros Hayrettin Paşa’dır.
▪ Deniz askeri: Levent
▪ Tersaneden sorumlu kişi: Tersane emini
▪ Osmanlı donanmasındaki gemilere; Mavna-Çektiri-Kadırga-Baştarda gibi isimler verilir.
TOPRAK SİSTEMİ
Miri Arazi Mülk Arazi
▪ Mukataa
▪ Malikâne
▪ Yurtluk
▪ Paşmaklık
▪ Ocaklık
▪ Vakıf
▪ Dirlik
- Has-Zeamet-Tımar
▪ Öşri toprak
▪ Haraci toprak
Mukataa ▪ Geliri doğrudan devlet hazinesine alınan arazilerdir.
Paşmaklık ▪ Geliri padişahın hanım ve kızlarına ayrılan topraklardır.
Malikâne ▪ Geliri, üstün hizmetleri karşılığında bazı devlet adamlarına ömür boyu verilen topraklardır.
Ocaklık ▪ Gelirleri kale komutanlarına ve tersane giderlerine ayrılan topraklardır.
Yurtluk ▪ Gelirleri sınır boylarındaki görevlerine karşılık, akıncılara ve kale muhafızlarına verilen topraklardır.
Mevkuf ▪ Gelirleri hayır işlerine aktarılır.
Metruk ▪ Kullanım hakkı, bir veya birkaç köy ya da kasabaya ait olan yol, meydan, mera, panayır gibi yerlerdir.
Mevat ▪ Köy ve kasabaların uzağında, mülkiyeti kimseye ait olmayan, ekilip biçilmeyen, boş ve ıssız topraklardır.
Arpalık ▪ Askerî sınıfın önde gidenlerine verilen ilave ödenek ile emekli yada işten çıkarılma, azledilme maaşı olarak verilen maaştır.
Dirlik
▪ Gelirleri bazı hizmetlerinin karşılığı olarak devlet hizmetlerinde bulunan asker ve memurlara verilen topraklardır.
▪ Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazladır. Padişah, divan üyeleri, beylerbeyi ve sancakbeyine verilirdi.
▪ Zeamet: Geliri 20.000-100.000 akçe arası olan topraklardır.
Kadı, müderris, subaşı gibi ikinci derece devlet memurlarına verilirdi.
▪ Tımar: Geliri 20.000 akçeye kadar olan topraklardır.
Sipahilere verilirdi.
Dikkat
Edilmeli
Toprakların boş bırakılmasına izin verilmez. Sebepleri:
• Ürün üzerinden vergi alınması
• Üretimin tarıma dayalı olması
• Fethedilen toprakların padişahlara ait olması
Osmanlıda Vergi Türleri Öşür
Müslümanlardan yaptıkları üretimin karşılığında 1/10 oranında alınan
vergidir.
Haraç
Gayrimüslimlerden yaptıkları üretimin karşılığında 1/5 oranında
alınan vergidir.
Çiftbozan
Toprağını boş bırakan köylülerden alınan vergidir.
Ağnam
Küçükbaş hayvan besiciliği yapan kişilerden alınan vergidir.
Bennak
Evli olup yarım çift toprak eken Müslüman erkeklerden alınan
vergidir.
Mücerred
Bekâr Müslüman erkeklerden alınan vergidir.
Arusane
Nikâhlanan genç kız ya da dul kadınlardan alınan vergidir.
Avarız
Olağanüstü durumlarda toplanan vergidir.
İane-i Cihadiye
Savaş zamanlarında aile reislerinden toplanan vergidir.
İmdadiye-i Hazariye Barış zamanında aile reislerinden
toplanan vergidir.
İmdadiye-i Seferiye Hane reislerinden savaş harcamalarını karşılamak için
toplanan vergidir.
Cizye
Gayrimüslimlerin askerlik yapmaması ve devletin güvencesi altında yaşaması karşılığında alınan
vergidir.
İspençe
Gayrimüslimlerin devletin toprağını kullanmaları karşılığında alınan
vergidir.
Cerime
Dirlik topraklarında suç işleyenlerden alınan vergidir.
Derbent
Tüccarın geçit, yol ya da tünellerin korunması, han ve köprülerin yapılması karşılığında alınan vergidir.
59
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
OSMANLI EKONOMİSİ
ANAHTAR KELİMELER Bezirgân Büyük tüccarlar
Reftiye Tüccarlardan ihraç malları üzerinden alınan vergidir.
Yedd-i Vahit Ürünlerin devlet tekelinde toplanıp pazarlamasıdır.
Amediye Tüccarlardan ithal mallar üzerinden alınan vergidir.
Hirfet Küçük el sanatlarına verilen genel addır.
Gedik Dükkân açma ruhsatıdır.
Narh Devletin fiyat sabitlemesidir.
Menzil Teşkilatı Taşımacılığın en hızlı şekilde yapılmasını sağlayan teşkilattır.
Mekkari Taifesi Taşımacılığı meslek edinen kişilerdir.
Ehl-i Hibre Malların kalite denetimini yapan bilirkişidir.
Merkantîlizm Bir ülke ne kadar çok madene sahipse o kadar zengindir.
EKONOMİ
İaşecilik Gelenekçilik Fiskalizm
▪ Sürekli kaliteli ve uygun fiyata ürün bulundurmadır.
▪ Mevcut mali dengeyi korumak ve sürekli muhafaza etmektir.
▪ Hazine gelirini maksimum, giderini minimum şekilde tutmaktır.
Osmanlı’da Bankacılık
Banka Özellik Sermaye
Bank-ı Dersaadet Osmanlının ilk bankasıdır. Galata Bankerleri Bank-ı Osmani Yabancı sermayeli ilk bankadır. İngilizler Bank-ı Şahane-i
Osmani
İngilizler ve Fransızlar ortak
(Para basma yetkisi) İngiliz-Fransız Ziraat Bankası Millîsermayeli ilk bankadır. Kurucu: Ahmet
Mithat Paşa
Dikkat
Edilmeli
• Osmanlı Devleti’nde bankacılık Tanzimat Dönemi’nde başlamıştır.
OSMANLI’DA HUKUK
Şer’i Hukuk Örfi Hukuk
▪ Müslümanlara uygulanırdı. Bütün davalara şer’i mahkemelerde bakılırdı. Gayrimüslimler kendi dinî kurumlarınca yargılanırdı.
▪ Türk gelenek ve göreneklerinden oluşan kurallardı. Şer’i hukuka ters düşmezdi. Padişahın koyduğu kanunlar, fermanlar, örfi hukuk içerisinde yer alırdı.
Dikkat
Edilmeli
• Osmanlıda ilk kanunname Kanunnamei-i Ali Osman’dır.
• Osmanlıda kadılar, şer’i ve örfi davalara bakardı. Osmanlıda ilk kadı Dursun Fakih’dir.
• Osmanlı mahkemelerinde alınan kararlar Şeriyye Sicillerine kaydedilir.
• Divan-ı Hümayun’da adalet işlerini kazasker temsil eder.
Kadının Görevleri Derecelendirme
▪ Kazaların belediye işlerini yürütmek
▪ Noterlik yapmak
▪ Dirlik sahiplerinin faaliyetlerinin hukuka uygunluğunu denetlemek
▪ Vakıfların denetimini yapmak
▪ Merkezin gönderdiği emirleri uygulamak ve halka duyurmak
▪ Miras paylaşımı, boşanma, evlenme, nikâh ve cinayet gibi konulara bakmak
▪ Esnaflar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek
▪ Ürün fiyatlarının tespitinde etkili olmak
Taht Kadısı
↓ Mevleviyet Kadısı
↓ Kadı
↓ Kadı Naibi
OSMANLIDA MAHKEMELER
Tanzimat Öncesi Tanzimat Sonrası
▪ Şer’i Mahkemeler
Müslümanlar arasındaki bütün davalara, gayrimüslimlerin sadece kamu hukuku alanındaki anlaşmazlıklara bakardı.
▪ Cemaat Mahkemeleri
Gayrimüslimlerin davalarına bakarlardı.
▪ Konsolosluk Mahkemeleri
Kapitülasyonlardan yararlanan yabancı devletlerin, kendi vatandaşları arasında çıkan anlaşmazlıklara bakardı.
▪ Şer’i Mahkemeler
▪ Cemaat Mahkemeleri
▪ Konsolosluk Mahkemeleri
▪ Nizamiye Mahkemeleri Hukuk ve cinayet davalarıyla ticaret mahkemelerinin yetkileri dışında kalan davalara bakardı.
▪ Ticaret Mahkemeleri
Osmanlılar ile yabancı ülkelerin vatandaşları arasındaki anlaşmazlıkları çözmekle görevlidir.
OSMANLI’DA EĞİTİM
1. Sıbyan Mektebi
▪ İlk eğitim yeridir. Medrese öncesi okullardır.
▪ Çocuklar okula başlayınca Amin alayı adı verilen tören yapılırdı.
▪ Müslüman her ailenin çocuğu gidebilirdi.
▪ Karma eğitim görülürdü.
▪ Mezuniyet şartı ise Kur’anı hatim etmekti.
2. Medrese
İhtisas Medreseleri
▪ Darülkurra (Kur’an eğitimi)
▪ Darülhadis (Hadis eğitimi)
▪ Darül Tıp (Tıp eğitimi)
▪ Hendese (Astronomi, mühendislik)
Umumi Medreseler
▪ Mezun olan kişi kadı ya da müderrris olur.
▪ Burada okuyanlar devşirme olamazlar.
3. Enderun
▪ Saray okuludur.
▪ Devlet görevlisi yetiştirirdi.
▪ Devşirmelerden oluşurdu.
4. Şehzadegân Mektebi
▪ Topkapı Sarayı’nda şehzadeler eğitim görürdü.
▪ Şehzadelere Kur’an okutulur, namaz sureleri ezberletilir, yazı öğretilirdi.
5. Harem ▪ Saray kadınlarının eğitim gördüğü okuldur.
Müderris
→
Mülazım
→
Muid
→
Danişment
→
Suhte (Medrese
hocası)
(Atama bekleyen öğretmen)
(Müderris yardımcısı)
(Stajyer
öğretmen) (Öğrenci)
EĞİTİM
Örgün Eğitim Yaygın Eğitim
Sıbyan Mektebi Medrese Enderun Harem
Şehzadegân Mektebi
Esnaf kuruluşları Sahaflar
Kahvehaneler Kütüphaneler Konaklar ÖNEMLİ EĞİTİM KURUMLARI Hendesehane İlk batı tarzı okuldur.
Tıbhane-i Amire Askerî birimlerin hekim ve cerrah ihtiyacını karşılar.
Mektebi İptidai İlkokul
Rüştiye Ortaokul
İdadi Lise
Sultani Yüksek lise
Darülmuallim Erkek öğretmen okulu Darülmuallimat Kadın öğretmen okulu
Darüşşafaka Kimsesiz Müslüman çocukların eğitimi Darülbedayi Tiyatro okulu
Darülelhan Müzik okulu
Mekteb-i Maarif-i Adliye Devlet memuru yetiştirir.
Islahane Terzilik, kunduracılık eğitimi
Sanay-i Nefise Mektebi Güzel sanatlar okulu, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesine dönüştü.)
61
6. ÜNİTE: Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlık
Dikkat
Edilmeli
• İlk Ermeni okulu: Kumkapı Mektebi
• İlk ABD okulu: Robert Koleji
• İlk açılan yabancı okul (Fransız): Sen Beniot Koleji
• Osmanlıda en fazla okulu olan ülke ABD’dir.
OSMANLIDA BASIN YAYIN
▪ İlk resmî gazete: Takvim-i Vekayi
▪ Tanzimat Dönemi’nde Türkçe çıkarılan gazete: Ceride-i Havadis
▪ İlk özel gazete: Tercüman-ı Ahval
▪ Tanzimat Dönemi’nde Şinasi tarafından çıkarılan gazete:
Tasvir-i Efkar
▪ Kadınların mücadelesini halka duyurmak için çıkarılan dergi:
Demet
▪ İlk Türk dergisi: Vakayıtıbbiye
▪ Teodor Kasap tarafından çıkarılan ilk mizah dergisi: Diyojen
▪ İlk kadın dergisi: Terakki-i Muhadderat
▪ Yazı kadrosunun tamamı kadınlardan oluşan dergi:
Şüküfezar (Çiçek Bahçesi)
▪ İlk kadın romancı: Fatma Aliye
OSMANLIDA BİLİM İNSANLARI Celalettin Hızır Osmanlı Devleti’nin ilk tabibidir.
Akşemsettin Fatih Sultan Mehmet’in hocasıdır. Din, tasavvuf ve tıp alanında çalışmaları vardır.
İdrisi Bitlis Heşt Behişt adlı eseriyle ünlüdür.
Kadızade-i Rumi Matematik ve astronomi alanında çalışmalar yapmıştır.
Ali Kuşçu
Matematik ve astronomi alanında çalışmalar yapmıştır.
Risalet’ül Fethiye adlı eseri vardır.
Sinan Paşa Fatih Dönemi’nin matematikçilerindendir.
Sabuncuoğlu Şerafettin
Tıp alanında çalışmaları vardır. Mücerrebname, Kitab-ı Cerahiye-i İlhaniye adlı eseri vardır.
Piri Reis 16. yüzyılın önemli coğrafyacılarındandır. Kitab-ı Bahriye adlı eseri vardır.
Seydi Ali Reis Astronomi ve coğrafya alanlarında çalışmaları vardır.
Eseri Mirat’ül Memalik.
Koçi Bey 17. Yüzyılda IV. Murat Dönemi’nde risaleler hazırlamıştır.
Katip Çelebi Keşfüz Zünnun, Cihannüma, Fezleke adlı eserleri vardır.
Evliya Çelebi Seyahatname adlı 10 ciltlik eseri vardır.
Hazerfan Ahmet Çelebi
IV. Murat Dönemi’nde Galata Kulesi’nden Üsküdar’a uçuş denemesi yapmıştır.
Lagari Hasan Çelebi IV. Murat Dönemi’nde ilk roketli füze uçuşunu gerçekleştirdi.
Naima İlk resmî tarihçidir.
Abdurrahman Şeref Son resmî tarihçidir.
Takiyüddin Mehmet İstanbul’da ilk rasathaneyi kurmuştur.
Altunizade Üroloji ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
OSMANLIDA MİMARİ
1. Erken Dönem
▪ İznik Hacı Özbek Camii
▪ Bursa Ulu Camii
▪ Fatih Camii Külliyesi
▪ İznik Orhaniye Medresesi
▪ Saray-ı Atika
▪ Topkapı Sarayı
▪ Anadolu (Güzelce) Hisarı
▪ Rumeli Hisarı
▪ Kale-i Sultaniye
2. Lale Devri
▪ Batı etkisi görülür.
▪ Sadabat Kasrı
▪ III. Ahmet Çeşmesi 3. Barok ve Rokoko ▪ Nuru Osmaniye Camii
▪ İshak Paşa Sarayı
4. Geç Dönem
▪ Yıldız Sarayı
▪ Dolmabahçe Sarayı
▪ Çırağan Sarayı
▪ Beylerbeyi Sarayı
Dikkat
Edilmeli
MİMAR SİNAN
Çıraklık Eseri Kalfalık Eser Ustalık Eser
Şehzade Camii Süleymaniye Camii Selimiye Camii
OSMANLIDA GÜZEL SANATLAR Hat
▪ Arap harfleriyle güzel yazma sanatıdır.
▪ Ustalarına hattat denir.
▪ Öncüleri: Amasyalı Yakut, Şeyh Hamdullah, Hafız Osman, Ahmet Karahisar
Tezhip
▪ El yazması kitapların altın yaldızla
süslemesidir.
▪ Ustasına müzehhip denir.
▪ Öncüsü: Kara Mahmut
Çinicilik
▪ Kil toprağın fırında pişirilmesi sanatıdır.
▪ Kütahya, İznik, Bursa, Diyarbakır önemli çini merkezleridir.
Minyatür
▪ Perspektifsiz resim sanatıdır.
▪ Ustalarına nakkaş denir.
▪ Öncüleri: Sinan Bey, Nakkaş Osman, Seyyid Lokman, Matrakçı Nasuh, Nigari, Levni
Ciltçilik
▪ El yazması kitapların ciltlenmesi sanatıdır.
Ustasına mücellit denir.
Müzecilik
▪ Osmanlı’da müzeciliğin kurucusu Osman Hamdi Bey’dir.
Tiyatro
▪ İlk Osmanlı tiyatrosu Abdülmecit Dönemi’nde Güllü Agop Efendi tarafından açıldı.
Müzik
▪ Itri (Mustafa Buhurizade)
Nevakâr makamını buldu.
▪ III. Selim Suzi Dilara makamını buldu.
▪ Mozart’ın 5 numaralı konçertosu, Türk Konçertosu olarak bilinir.
Resim
▪ İlk portresini yaptıran padişah II. Mehmet’tir.
▪ Nakkaş Sinan Bey’e Gül Koklayan Fatih resmini yaptırmıştır.
▪ İlk resim sergisini Şeker Ahmet Paşa açmıştır.
▪ Osman Hamdi Bey’in Eserleri: Kaplumbağa Terbiyecisi, Silah Tacirleri, Kur’an Okuyan Kız, Gezintide Kadınlar
