ŞEYH GÂLİB
HAYATI
Asıl adı Mehmed Es’ad olan şair, 1171/1757- 58 yılında İstanbul’da Yenikapı
Mevlevîhânesi’ne yakın bir evde doğmuştur.
Babası Melâmî-meşreb bir Mevlevî olan Mustafa Reşîd Efendi, annesi Emine
Hatun’dur. Gâlib’in babası Peçevî Ârif
Ahmed Dede’den, dedesi Muhammed Efendi
ise Safiyullah Musa Dede’den inâbet alarak
Mevlevîliğe intisap etmiş âlim zâtlardır.
Mevlevî bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen şairin ilk hocası babası olmuş; İbrahim Şâhidî (ö.
957/1550)’nin Mesnevî’nin anlaşılması için yazdığı manzum bir lügat olan Tuhfe-i Şâhidî’yi ondan
okumuştur.
Farsçayı Hoca Süleyman Neş’et Efendi’den, Arapçayı ise Hamdi Efendi’den öğrenmiştir. Ali Şir Nevâî’yi
okuyabilmek için Doğu Türkçesini de öğrenen Gâlib’in
kendisinden çok şey öğrendiğini bizzat ifade ettiği bir
başka isim ise Galata Mevlevîhânesi Şeyhi olan Aşçıbaşı
Hüseyin Dede’dir.
Şair, 1195/1780 yılında, henüz yirmi dört yaşında iken Dîvân’ını tertip etmiş; yirmi altı yaşında Hüsn ü Aşk’ını altı aylık bir sürede tamamlamıştır.
Şiirlerinde önceleri Es’ad mahlasını kullanan şair, aynı mahlaslı diğer şairlerden kendisini ayırmak için sonraları Gâlib mahlasını seçmiştir.
Dîvân’ında çoğunlukla Gâlib mahlasını tercih eden
şairin, bazı şiirlerinde Es’ad, iki şiirinde ise Es’ad
Gâlib mahlasını kullandığı görülür.
Dîvân’ını tertip ettiği sıralarda Dîvân-ı Hümâyûn Kalemi’nde memurluk yapan Gâlib, 1198/1784 yılında ailesinin arzusu hilafına, Mevlânâ
Dergâhı’nda çileye girmek üzere Konya’ya gitmiştir. Ancak Gâlib çilesini burada
tamamlayamamıştır.
Gâlib’in anne ve babasının, oğullarının hasretine dayanamayarak Dergâh’ta hilâfet görevini
yürüten Seyyid Ebû Bekir Çelebi’ye müraccatları üzerine; şairin çilesini İstanbul’da
tamamlamasına izin verilmiştir.
İstanbul’a dönen Gâlib, Yenikapı Mevlevîhânesi’nde Ali Nutkî Dede’nin yanında çilesini tamamlamış;
1201/1787’de “dede” olmuştur. Daha sonra Ali Nutkî Dede’den hilâfet alan Şeyh Gâlib, 1204/1790’da
Sütlüce’de Yûsuf-ı Sîneçâk’ın türbesine yakın bir yerde bir ev satın alarak ikâmet etmeye başlamıştır.
1205/1791 yılında Galata Mevlevîhânesi Şeyhi Halil Numan Dede’nin yerine tayin edilen Konya’daki Şems Dergâhı türbedârı Abdullah Dede’nin yolda vefat
etmesi üzerine Şeyh Gâlib, 9 Şevvâl 1205/11 Haziran 1791 günü Galata Melvevîhânesi’nin şeyhliğine
getirilmiştir.
Mevlevî şairleri hakkında bir Tezkire yazan Esrâr Dede (ö. 1211/1796), şairin en samimi dostlarındandır. Eserinde Gâlib’in hayatına
uzunca bir yer ayıran Esrâr, şeyhi Gâlib’e olan sevgisini, eserlerinde yer yer dile getirmiştir.
Gâlib’e ve eserlerine büyük bir hayranlık ve
muhabbet besleyen bir diğer isim ise saraydan
Mevlevîhâne’ye onu ziyaret etmek için gelen
dönemin padişahı Sultan III. Seli.m’dir
Hükümdâra, Galata Mevlevîhânesi’nin tamiri için bir kasîde sunan Gâlib’in bu isteğini yerine
getiren III. Selim, Mevlevîhâne’ye ayrıca bir şadırvan, semâhâne içine ise bir mahfel-i
hümâyûn yaptırmıştır.
Padişahın Gâlib’e gösterdiği teveccühün bir
başka göstergesi ise şairin Dîvân’ını yazdırarak cilt ve tezhibi için 300 altın sarf etmesi
olmuştur.
Şeyh Gâlib’in Galata Melvevîhânesi’ndeki görevi sekiz yıl sürmüştür. 1209/1794’te annesi Emine Hatun’u, bundan iki yıl sonra da çok sevdiği
dostu ve dervîşi Esrâr Dede’yi kaybetmesi Gâlib’i derinden üzmüş, sonrasında kendisi de
hastalanarak kırk iki yaşında iken 27 Recep 1213/4 Ocak 1799 tarihinde vefat etmiştir.
Galata Melvevîhânesi bahçesinde, Mevlevî şeyhi
ve Mesnevî şârihi olan İsmail Rusûhî Ankaravî’nin
Türbesi’ne defn edilmiştir.
ESERLERİ VE ŞAİRLİĞİ
Gâlib’in, Mevlevî şairlerden bir kısmının hayat hikâyelerini yazarak müsvedde hâlinde Esrâr Dede’ye tertip ve tasnîf etmek üzere verdiği Tezkire’si dışında dört eseri bulunmaktadır.
1252/1836’da Mısır’da basılan Dîvân’ın yurt içi ve yurt dışındaki farklı kütüphanlerde kırkın
üzerinde yazma nüshası bulunmaktadır. Eser
üzerinde Muhsin Kalkışım ve Abdülkadir Gürer
tarafından birer doktora çalışması yapılmıştır.
Şaire asıl şöhretini kazandıran Hüsn ü Aşk’ı,
Dîvân Edebiyatı’nın son büyük mesnevîsi kabul edilir. 2041 beyit ve dört tardiyyeden oluşan eserin, yazma nüshalarının yanında farklı
neşirleri de bulunmaktadır. Hüsn ü Aşk,
tasavvufî iç yolculuğun sembollerle anlatıldığı, soyut kavramların müşahhas örnekler üzerinden açıklanmaya çalışıldığı, sonraki şairler
tarafından örnek alınan bir eserdir.
Şerh-i Cezîre-i Mesnevî, Yûsuf-ı Sîneçâk’ın Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden seçtiği 366
beyitten oluşan Cezîre-i Mesnevî adlı
eserinin şerhidir. Şeyh Gâlib’in Türkçe tek mensûr eseridir.
es-Sohbetü’s-Sâfiye ise Köseç Ahmed
Dede’nin et-Tuhfetü’l-Behiyye fî-Tarîkati’l- Mevleviyye adlı Arapça risâlesini, yine
Arapça bazı notlarla açıklamaktadır.
Şiir yazmaya, nazireler kaleme alarak, büyük şairleri taklit ederek başlayan Gâlib; Attâr,
Nizâmî, Hüsrev gibi şairleri incelemiş, özellikle Mevlânâ’dan ve Sebk-i Hindî üslûbunun önemli temsilcilerinden olan Şevket-i Buhârî’den son derece etkilenmiştir.
Fuzûlî, Hayâlî, Nef’î, Nedîm gibi büyük şairlerin şiirlerini okuyarak yetişen Gâlib, tüm bu zirve
şahsiyetlerden farklı olarak, yeni bir şiir
anlayışının, farklı bir sanat telakkisinin peşinde
olmuştur.
Gâlib’in asıl amacı; şiiri eskilerin tekrarlayıp durdukları teşbihlerden ve mecazlardan
arındırmak, orijinal mazmunlar ve istiârelerle
sanat ve anlam derinliğine dayanan yeni bir tarz ortaya koymaktır.
Üstün bir anlatım ve hayâl gücüne sahip olan
Gâlib, hedefine tam anlamıyla ulaşamamışsa da;
mananın söze hâkim olduğu, ince ve girift
hayallerin ön plana çıktığı, karmaşık çağrışımlara sahip, kimi zaman anlaşılması güç bir anlam
örgüsüne sahip şiirleriyle, “Dîvân şiirinin son büyük
şairi” olma unvanını elde etmiştir.
Gâlib, yaşadığı dönemden günümüze pekçok şair üzerinde etkili olmuştur.
Çağdaşı Esrâr Dede başta olmak üzere,
Pertev, Aynî, Şeref Hanım, Şeyhülislâm Ârif Hikmet, Yenişehirli Avnî; Şeyh Gâlib’i seven ve ondan etkilenen bazı şairlerdir.
Kendisinden sonra yetişenler arasında
Gâlib’in en güçlü izleyicisi ise, Dîvân şiirinin XIX. yüzyıldaki son temsilcilerinden olan
İzzet Molla’dır.
KAYNAKÇA
Ali Enver, Semâ‘hâne-i Edeb, Âlem Matbaası, İstanbul 1309.
Alparslan, Ali, Şeyh Gâlib, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara1988.
Ayvazoğlu, Beşir, Şeyh Gâlib Kitabı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 1995.
Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, Haz.: İlhan Genç, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2000.
Kalkışım, Muhsin, Şeyh Gâlib Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara 1994.
Okçu, Naci, Şeyh Gâlib Dîvânı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
