10 Nisan 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Çalkant›l› Manyetosfer
Cluster (Küme) ad› verilen ve geçti¤imiz yaz Arupa Uzay Ajans› (ESA) taraf›ndan f›rlat›lan dört uydudan oluflan bir gözlem arac› tak›m›, Dünya’n›n manyetik alan›n›n san›landan çok daha hareketli ve karmafl›k oldu¤unu belirledi. Salsa, Samba, Rumba ve Tango adlar› verilen uydular›n her biri, gezegenimizi çevreleyen manyetik alanlar ve plazman›n üç boyutlu haritalar›n› ç›kartacak 11 duyarl› ayg›t tafl›yor. Cluster tak›m›n› yöneten gökbilimciler, araçlar›n
performans›ndan son derece memnun görünüyorlar. Bunda bir etken, tak›m›n geçti¤imiz 25 Kas›m günü ola¤anüstü bir Günefl f›rt›nas›n› izlemek ve etkilerini belirleme flans›n› yakalam›fl olmas›. Uydular, bu f›rt›na s›ras›nda delicesine güçlenen Günefl rüzgar›n›n Dünya’n›n manyetik alan›n› normal geniflli¤inin yar›s›na kadar s›k›flt›rd›¤›na da tan›k olmufllar. Cluster gözlemleri gezegenimizin manyetik alan çizgilerinin ç›kt›¤› ve "kutup tomurcu¤u" denen baca biçimli boflluklar›n kararl› olduklar› yolundaki yayg›n görüflü de y›km›fl. Araçlar›n derledi¤i verilere göre bu bölgeler, saniyede 30 kilometre gibi büyük bir h›zla topaç gibi dönüyor. Uydu tak›m›n›n önemli bir gözlemi de, magnetopause denen ve Dünya’n›n manyetik alan›n›n etkisini yitirdi¤i s›n›r›n, oluklu bir saç gibi sürekli dalgalanma halinde oldu¤u. Science, 23 fiubat 2001
Kuyru¤umuzun
Resmidir
NASA’n›n gezegenimizin manyetik alan›n› incelemek üzere geçen y›l uzaya gönderdi¤i (Manyetopozdan Aurora’ya Dünya Keflif ve
Görüntüleme arac›" (IMAGE) uydusundan sa¤lanan ola¤anüstü ayr›nt›daki görüntüler,
gezegenimizden Günefl’e do¤ru uzanan bir plazma kuyru¤unu belirledi. Böyle bir kuyru¤un varl›¤› 30 y›l önce kuramsal olarak öne sürülmüfl, ancak Dünya’n›n manyetik kalkan›n› bütün olarak
görüntülemenin güçlü¤ü nedeniyle flimdiye kadar kan›tlanamam›flt›. Manyetosfer, Dünya’n›n manyetik alan çizgilerinin oluflturdu¤u ve
gezegenimizi "Günefl Rüzgar›"na karfl› koruyan bir kalkan. Güneflimizin sürekli olarak uzaya f›rlatt›¤› helyum çekirdekleri, proton ve elektronlar gibi art› ve eksi elektrik yükü tafl›yan yüksek enerjili parçac›klardan oluflan elektriklenmifl gaz (plazma) anlam›na gelen Günefl Rüzgar›, manyetosfer dedi¤imiz yamulmufl küme sayesinde büyük ölçüde gezegenimize
çarpmadan uzaya savruluyor. Günefl’ten gelen plazman›n bask›s› nedeniyle manyetosferin Günefl’e bakan yüzü bas›k bir biçim al›rken, Dünya’n›n gece taraf›nda kalan bölümüyse uzayarak kalkan›m›za bir gözyafl› damlas› biçimi veriyor. Ancak bu manyetik kalkan, Günefl rüzgar›n›n
küçük bir bölümünü de manyetik alan çizgileri içinde hapsederek Dünya’n›n da bir plazma bulutu edinmesini sa¤l›yor. Kuyruk, bu plazma içinde zaman zaman Günefl’e do¤ru yönelen uzant›lara verilen isim. Gökbilimciler, bu oluflumu bir ya¤mur damlac›¤› içindeki suyun hareketine benzeterek aç›kl›yorlar. Damlac›k ilk oluflup yeryüzüne düflmeye
bafllad›¤›nda küre biçiminde
bulunuyor. Ancak düflme h›zland›kça hava bas›nc›n›n etkisiyle damlac›k içindeki su geriye do¤ru akmaya bafllad›kça damlac›k küre biçimini yitirerek bir gözyafl›n› and›rmaya bafll›yor. Ancak yüzey gerilimi damlac›k içindeki suyun kuyruktan ç›k›p da¤›lmas›n› önledi¤inden, su hareketini sürdürmeye zorlan›yor ve tekrar afla¤›ya (damlac›¤›n kafa taraf›na) do¤ru akmaya bafll›yor. Günefl rüzgar› da Dünyan›n Manyetik alan›n› ön taraftan bast›r›p arka taraftan uzatarak uzam›fl bir ya¤mur damlac›¤› biçimi verdi¤inden, bu alan içine hapsolmufl yüklü parçac›klar›n hareketi de, damlac›k içindeki suyun davran›fl›n› and›r›yor ve parçac›klar kuyru¤a benzer yap›lar oluflturarak Günefl yönünde akmaya bafll›yor. IMAGE ayr›ca Günefl parlamalar›n›n ya da yüzeyinden büyük kütle at›mlar›n›n yol açt›¤› manyetik f›rt›nalar s›ras›nda ortaya ç›kan baz› garip oluflumlar› da belirledi. Manyetik f›rt›nalar Dünya’n›n manyetosferini geriye do¤ru ola¤anüstü derecelerde uzatt›¤›nda,
alan çizgileri bazen aniden kopuyor ve alan içindeki plazma büyük bir h›zla Dünya’ya savruluyor. Plazma, yüz milyonlarca derece s›cakl›¤a kadar ›s›n›yor ve Dünya çevresinde milyonlarca amper gücünde ak›mlar halinde dolanmaya bafll›yor. IMAGE, bu s›cak f›rt›na plazmas›n›n zaman zaman beklenmedik biçimde Dünya’n›n Günefl’e bakan yüzünde yo¤unlaflt›¤›n› da belirledi. Araflt›rmac›lar flimdi bu olgunun nedenlerini araflt›r›yorlar.
NASA Aç›klamas›, 25 Ocak 2001
