FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
1
Aristoteles’te Ousia ve Energia:
Varlığın ‘Var Oluşu’ Üzerine
PROF. DR. HATİCE NUR BEYAZ-ERKIZAN MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ FELSEFE BÖLÜMÜ
‘Var olmanın/varlığın ne olduğu (what something is)’ filozofları çok uzun za- mandan beri ilgilendiren bir konu olmuştur. Ve bu bakımdan, felsefe tarihin- deki hiçbir filozof Aristoteles kadar etkileyici olmamıştır ki onun Metafizik adlı eseri hâlâ varlığın doğası üzerine olan incelemelerin locus classicus’u duru- mundadır.
Çağdaş Aristotelesçi filozoflardan J. Lear şöyle der:
Bilme arzusu tözün (ousia/being/substance) ne olduğunu bilene kadar din- miş sayılmaz. Çünkü töz yalın olandır, o; diğer şeylerin kendisinden dolayı olduğu, var olduğu şeydir. Fakat yalın olduğunu gördüğümüz şey, onun ne olduğunu bildiğimiz anlamına gelmez. Aristoteles gerçekliği sorgulamadı, onun bilinebilir bir yapıda olup olmadığını sorgulamadı ama onun ne oldu- ğunu bilmenin ayrı bir şey olduğunu da göz ardı etmedi.
Bir diğer çok önemli Aristotelesçi filozof J. Owens ise şöyle der:
Aristotelesçi yaklaşım Parmenidesçi yaklaşımın tersidir. Parmenides varlığı birlik olarak gördü ve onun nasıl çokluk olduğunu sordu. Aristoteles ise varlı-
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
2
ğı çokluk olarak gördü ve tek bir doğaya dayanarak çokluğun nasıl açıklanabi- leceğini araştırdı.
Filozofumuz şöyle der:
Varolan çok anlamlıdır (to on legetai pollakhos; ‘What is’ is spoken of in many ways).
Bir de Türkçe çevirilerden örnek verecek olursak:
Varlık, çeşitli anlamlara gelir. (Metafizik, çev: Ahmet Arslan).
Varolan birçok şekilde söylenir. (Metafizik, çev: Y.Gurur Sev).
Aristoteles bu ifadeyi çeşitli yerlerde tekrar eder: Metafizik 1003a33, 1028a5, 1026a33.
Şimdi; Metafizik ontoloji üzerinedir; ama ontoloji terimi de modern bir buluş- tur. Bununla birlikte ve yine de, Aristoteles’in araştırma konusunu tarif etmesi bakımından uygundur. Aristoteles varolan nedir (on, what is) veya varolanlar nedir (onta) sorusunu sorar. Bu soruyu şöyle de sorabiliriz: Varolmak nedir;
ne demektir? Aristoteles’in bu soruya verdiği yanıtı anlamak kolay olmaya- caktır; ama zaten Aristoteles de bunun kolay olmadığını biliyordu; varlığın doğasının ne olduğuna ilişkin sorunun ezeli ve ebedi bir soru olduğunu kendisi de söylüyordu. Benim burada bir Aristotelesçi olarak göstermeye çalışacağım şeylerden biri, zor olsa da ‘varlık nedir?’ sorusunu sormanın son derece doğal ve akılsal bir şey olduğu olacaktır.
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
3
Metafizik Zeta’da Aristoteles şöyle der: “Varolan nedir? sorusu (what is it that it is, to on) varlık nedir? (ousia; What is being?, töz) sorusunun aynıdır.”
Şimdi bu noktada kavramsal açıklama gerekiyor. On geniş anlamda varolan her şeyi ifade eder; aynı to me on’un olmayan şeyi ifade ettiği gibi; yani birin- cisinin karşıtıdır. Dar anlamda ise, o, gerçekten varolanı (to ontos on), değiş- meyen –yokolmayan ve sonsuz olan şeyi ifade eder ve o, gignomenon’un, yani değişenin ve ortadan kalkanın karşıtı olarak kullanılır. Bu bakış açısı, Parmenides, Platon ve Atomcular arasındaki tartışmada önemli bir yere sa- hiptir. Şimdi; ousia terimine bakacak olursak; o aynı fiilden türetilen isimdir ve daha soyut anlamda varlığa gönderimde bulunur; yani bir şeyin varlığının ne olduğunu; bir şeyin ne olduğunu ifade eder. Aristoteles’teki anlamına dö- necek olursak, ousia;
1. Asıl anlamda tözü; bireysel insan veya atı, yani Kategoriler’deki bireysel varlıkları ifade eder. Ve bu anlamda töz, her şeyin kendisine yüklendiği ama kendisinin hiçbir şeye yüklenmediği şeyi,
2. Kategoriler’deki ikincil tözleri ; yani bireylerin ait oldukları cinsler ve türler tarafından temsil edilen ve özü (essence) veya tanımlanabilir formu ifade ederler. (Ben burada, çalışma boyunca; ousia teriminin karşılığı olarak tö- zü kullanacağım.)
Burada sorulacak sorulardan biri de Aristoteles’in töz konusunda fikrini değiş- tirip değiştirmediği veya tutumunun tutarsız olup olmadığı olacaktır. Ben, Aristoteles’in töz/varolan üzerine olan araştırmalarının onun ne kafa karışıklı-
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
4
ğı ile ve ne de tutum değişikliğiyle ilgili olmadığını düşünenlerdenim. Tam aksine, Aristoteles’in varmış olduğu sonuçlar doğal ve mantıklıdır.
Burada birbirinden ayrı iki ayrı soru vardır ki onlar;
1. Tözden neyi kastediyorsunuz?
2. Hangi nedenle, kabul ettiğiniz o şeyi töz olarak kabul ediyorsunuz?
Aristoteles’in birinci soruya yanıt şudur: Tözler, gördüğüm, dokunduğum ve algıladığım somut bireysel şeylerdir. Onun ikinci soruya yanıtı ise; temelde epistemolojik kaygıları ifade eder. Çünkü; somut bireysel şeyler, somut birey- sel şeyler olarak bilimsel ve felsefi araştırmanın konusu olamazlar. Antik felse- fede neredeyse tereddütsüz bir biçimde hakikat olarak kabul edilen bu anlayış Aristoteles’in sağında ve solunda varlıklarını sürdürüyordu. Ayrıca şimdi ol- madığı gibi, Aristoteles’in zamanında da materyalizm ölü değildi. Platon’un varlık anlayışı Aristoteles tarafından bence hiçbir biçimde kabul görmedi. O gerçekliğin bireysel şeylerin dışında araştırılması gereğine hiçbir biçimde inanmadı. Eğer sırf Akademia’da 20 yıl kaldı diye Aristoteles illa da Platoncu kabul edilecekse şu söylenebilir: Aristoteles öyle bir Platoncudur ki formların aşkın olarak var olduğuna inanmayan bir Platoncudur. Böyle bir Platonculuk da benim açımdan sorun teşkil etmez. Aşkın ve maddi olmayan varlık öğretisi bizlerin ilgisini çekebilir; buna hayret edebiliriz ama bu onu doğru kabul etti- ğimiz anlamına gelmez. Nitekim bazı efsaneler de biz de büyük bir hayret, ilgi
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
5
ve merak uyandırabilmektedir. Aristoteles’i de bu hayretinden dolayı suçla- mak sanırım makul olmayacaktır.
Aristoteles için formun veya özün varolandan ayrılığı zihinsel bir etkinliktir; bu ayrılık doğanın kendisinde yoktur. Ancak burada da dikkatli olmak gerekir.
Çünkü Aristoteles için form veya öz doğada karşılığı olmayan yalnızca mantık- sal bir soyutlama değildir. Bireysel olanın özü, spesifik formu değişmeyen, maddi olmayan ama var olandır ki o doğanın kendinde varlığını gösterir, aşkın bir dünyada değil. Varlığın bu varolma tarzını anlama çabası ise başka bir so- ruşturmanın konusu olmak durumundadır. Başka bir soruşturmanın ne olabi- leceği hakkında ise küçük bir ipucu Metafizik’ten verilebilir: “töz (ousia) bir bakıma maddedir, bir bakıma da formdur ki o da energeia’dır.” (morphe kai energeia) (Metafizik,1043a27-28).
Aristoteles için ‘bir şeyin ne olduğunu’ sorma, o şeyin kendine özgü bireysel var oluşunun ne olduğunu sormaktır; yani onun tözünün (ousia, substance) ne olduğunu sormaktır. Ancak Aryeh Kosman’ın da ifade ettiği gibi, tözün ne olduğunu anlamak için de energeia kavramına/terimine gereksinim vardır.
Şimdiye kadar energeia terimi ‘gerçeklik’, ‘bilfiil’, ‘etkinlik’ gibi terimler aracı- lığıyla Türkçeye çevrildi (ingilizceye ise, actuality, complete reality ve bazı zaman da perfection ve activity olarak çevrilmektedir). Bu çevirilerin bizim tözün ne olduğuna ilişkin kavrayışımızı aydınlatmaktan çok bizzat onu engel- lediği söylenebilir. Çünkü Aristoteles tözü, ölü/durgun bir varolma duru-
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
6
mu/biçimi olarak anlamaz. Töz dinamik, etkin bir şeydir. Başka bir ifadeyle töz, etkin bir şey olarak her ne ise o olmadır.
Tözün bu yeni ve radikal kavranışı Aristoteles’in düşüncesinde çok önemli bir yere sahip olan bazı kavramları kökten değişikliğe uğratır. O kavramların ba- şında ise, hareket, bilinç, öz, canlılık, eylem ve tanrı gelir. Umulur ki; Aristote- les’in bu yeni töz anlayışı fizikten ahlaka kadar; başka bir ifadeyle, yerde olan- lardan gökte olanlara kadar birçok şeyi yeniden anlama ve bilme arzusuna vesile olur.
Ön-Okuma Önerileri
Türkçe Metinler
ARISTOTELES
o Metafizik, çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınları, 2012.
o Metafizik, çev. Y. Gurur Sev, Pinhan Yayıncılık, 2015.
o Nikomakhos’a Etik, çev. Saffet BABÜR, Bilgesu Yayıncılık, 2007.
BEYAZ-ERKIZAN, Hatice Nur
o Aristoteles Yazıları: Etik ve Politika Üzerine, Sentez Yayınları, 2012.
o Aristoteles Yazıları: Metafizik ya da ‘İlk Felsefe’ Üzerine, Sentez Yayınla- rı, 2012.
o Aristoteles’ten Nussbaum’a İnsan, Sentez Yayınları, 2012.
İngilizce Metinler
ARISTOTLE
o Metaphysics, translated by H. Tredennick
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
7 o De Anima translated by W.S. Hett
o Nicomachean Ethics translated by H.Rackham o Politics translated by H.Rackham
URMSON, James Opie
o The Greek Philosophical Vocabulary, Duckworth 1990.
PETERS, Francis Edward
o Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon, New York University Press 1967.
WEDIN, Michael V.
o Mind and Imagination in Aristotle, Yale University Press, 1988.
LEAR, Jonathan
o Aristotle: The Desire to Understand, Cambridge University Press, 1988.
GUTHRIE, W.K.C.
o Aristotle: an encounter, Cambridge University Press, 1988.
CLARK, Stephen R.L.
o Aristotle's Man: Speculations Upon Aristotelian Anthropology, Oxford Clarendon Press, 1975.
KOSMAN, Aryeh
o The Activity of Being: An Essay on Aristotle's Ontology, Harvard University Press 2013.
SHIELDS, Christopher
o Aristotle, Routledge, 2007.
o The Oxford Handbook of Aristotle, Oxford University Press, 2012.
