Fonksiyonun Limiti
x in 2 sayısına yakın de˘gerleri i¸cin f (x) = x2− x + 2 ile tanımlanan f fonksiyonun davranı¸sını inceleyelim. A¸sa˘gıdaki tablo, x in 2 ye yakın fakat 2 den farklı de˘gerleri i¸cin f (x) de˘gerlerini vermektedir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 1/ 182
Fonksiyonun Limiti
Tablodaki de˘gerlerin ve f nin S¸ekilde verilen grafi˘ginden (bir parabol), x de˘geri 2 ye yakın oldu˘gunda (her iki y¨onden de), f (x) in de˘gerini 4 e istedi˘gimiz kadar yakın yapabilmi¸siz gibi g¨or¨unmektedir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 2/ 182
Fonksiyonun Limiti
Bunu ”x, 2 ye yakla¸sırken, f (x) = x2− x + 2 fonksiyonunun limiti 4 e e¸sittir” diyerek ifade ederiz. Bu ifadenin g¨osterimi
x→2lim(x2− x + 2) = 4
¸seklindedir.
Fonksiyonun Limiti
Genelde a¸sa˘gıdaki g¨osterimi kullanırız.
Tanım 1: x de˘gerlerini a sayısına yeteri kadar yakın (her iki y¨onden de) ancak a dan farklı alarak, f (x) de˘gerini L sayısına istedi˘gimiz kadar yakla¸stırabiliyorsak, “x de˘gi¸skeni a sayısına yakla¸sırken, f (x) in limiti L dir” der ve
x→alimf (x) = L yazarız.
Kabaca bu, x de˘gi¸skeni, a sayısına x 6= a olacak ¸sekilde (her iki y¨onden) yakla¸sırken, f (x) de˘gerinin giderek L sayısına daha yakın de˘gerler alması anlamına gelir.
Fonksiyonun Limiti
x→alimf (x) = L limiti i¸cin di˘ger bir g¨osterim ¸sekli
x → a iken f(x) → L
dir ve “x de˘gi¸skeni a sayısına yakla¸sırken, f (x) de˘gerleri L ye yakla¸sır” ¸seklinde okunur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 5/ 182
Fonksiyonun Limiti
Limit tanımındaki “x 6= a” ifadesine dikkat ediniz.
Bu, x de˘gi¸skeni a sayısına yakla¸sırken f (x) in limitini bulmak i¸cin, x = a de˘gerini hi¸c d¨u¸s¨unmedi˘gimiz anlamına gelir.
Aslında f (x) fonksiyonu, x = a noktasında tanımlı bile olmayabilir.
Onemli olan, yalnızca f (x) fonksiyonunun a nın yakınında nasıl¨ tanımlandı˘gıdır.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 6/ 182
Fonksiyonun Limiti Fonksiyonun Limiti
Fonksiyonun Limiti
S¸ekil 3:
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 9/ 182
Fonksiyonun Limiti
S¸ekillerde ¨u¸c fonksiyonun grafi˘gi verilmi¸stir. (3) de f (a) tanımlı de˘gildir ve (2) de f (a) 6= L dir. Ancak t¨um durumlarda, a da ne oldu˘gundan ba˘gımsız olarak lim
x→af (x) = L dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 10/ 182
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
x→0
sin x
x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: Yine f (x) = sin x/x fonksiyonu x = 0 noktasında tanımlı de˘gildir.
Bir hesap makinesi kullanarak (ve x ∈ R i¸cin sin x in radyan ¨ol¸c¨um¨u x olan a¸cının sin¨us¨u oldu˘gunu anımsayarak), virg¨ulden sonra sekizinci basama˘ga kadar do˘gru olan de˘gerlerle yandaki tabloyu olu¸stururuz.
Ornek... ¨
S¸ekil 4:
Tablodan ve S¸ekil 4 daki grafikten
x→0lim sin x
x = 1
oldu˘gunu tahmin ederiz. Bu tahmin ger¸cekten de do˘grudur ve bunu ileride geometrik bir akıl y¨ur¨utmeyle kanıtlayaca˘gız.
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
x→0sinπ
x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: Burada da f (x) = sin(πx) fonksiyonu sıfır noktasında tanımlı de˘gildir.Bazı k¨u¸c¨uk x de˘gerleri i¸cin fonksiyonun de˘gerlerini hesaplarsak
f (1) = sin π = 0 f (12) = sin 2π = 0 f (13) = sin 3π = 0 f (14) = sin 4π = 0 f (0.1) = sin 10π = 0 f (0.01) = sin 100π = 0
(1)
elde ederiz. Benzer bi¸cimde f (0.001) = f (0.0001) = 0 olur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 13/ 182
Ornek... ¨
Bu bilgiler ı¸sı˘gında
x→0limsinπ x = 0
tahminini yapmak ¸cekici gelsede, bu kez tahmin do˘gru de˘gildir.
Her n tamsayısı i¸cin f (1/n) = sin nπ = 0 olmasına ra˘gmen, x in sıfıra yakla¸san sonsuz tane de˘geri i¸cin f (x) = 1 oldu˘gu da do˘grudur.
[Aslında,
π x = π
2 + 2nπ
oldu˘gu zaman, sin(π/x) = 1 dir ve buradan x i ¸c¨ozerek x = 2/(4n + 1) buluruz.]
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 14/ 182
Ornek... ¨
f nin grafi˘gi ¸sekil 5 de verilmi¸stir.
S¸ekil 5:
Ornek... ¨
x sıfıra yakla¸sırken f (x) de˘gerleri belli bir sayıya yakla¸smadı˘gından
x→0limsinπ x limiti yoktur.
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
x→0
1
x2 limitini (varsa) bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: x de˘gi¸skeni 0 a yakın oldu˘gunda, x2 de 0 a yakın olur, ve 1/x2 ¸cok b¨uy¨uk olur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 17/ 182
Ornek... ¨
S¸ekil 6:
Aslında, S¸ekil 6 de g¨osterilen f (x) = 1/x2 fonksiyonunun grafi˘ginden, x de˘gerleri 0 a yeteri kadar yakın alınarak, f (x) in de˘gerlerinin istenildi˘gi kadar b¨uy¨uk yapılabilece˘gi g¨or¨ulmektedir.
Bu nedenle f (x) in de˘gerleri herhangi bir sayıya yakla¸smaz ve dolayısıyla lim
x→0
1
x2 limiti yoktur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 18/ 182
Ornek ¨
Ornek:¨ Heaviside fonksiyonu H, H(t) =
0, t < 0 1, t ≥ 0
olarak tanımlanır. [Bu fonksiyon adını elektrik m¨uhendisi Oliver Heaviside(1850-1925) den almı¸stır ve t = 0 anında ¸salteri indirilen devredeki elektrik akımını ifade etmek i¸cin kullanılabilir.] Grafi˘gi S¸ekil 7 de verilmi¸stir.
S¸ekil 7:
Ornek... ¨
t de˘gi¸skeni 0 a soldan sa˘gdan yakla¸stı˘gında H(t), 0 a yakla¸sır.
t, 0’a sa˘gdan yakla¸stı˘gında, H(t) bu kez 1 e yakla¸sır. Bu nedenle t sıfıra yakla¸sırken, H(t) nin yakla¸stı˘gı tek bir de˘ger olmadı˘gından
x→0limH(t) yoktur.
Tek Y¨onl¨u Limitler
Bir ¨onceki ¨ornekte H(t) de˘gerinin, t, 0 a sa˘gdan yakla¸sırken 0 a, t nin 0 a soldan yakla¸sması durumunda 1 e yakla¸stı˘gını g¨ozledik.
Bunu simgesel olarak
t→0lim−H(t) = 0 ve lim
t→0+H(t) = 1 ile g¨osteririz. t → 0− sembol¨u t nin yalnızca 0 dan k¨u¸c¨uk de˘gerlerini d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz¨u g¨osterir. Aynı ¸sekilde t → 0+, t nin yalnızca 0 dan b¨uy¨uk de˘gerlerini d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz¨u g¨osterir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 21/ 182
Tek Y¨onl¨u Limitler
Tanım 2: x de˘gi¸skeni a dan k¨u¸c¨uk olacak ¸sekildea ya yeterince yakın yakın alınarak, f (x) de˘gerleri L sayısına istenildi˘gi kadar yakın yapılabiliyorsa, x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken f (x) in soldan limiti[veya x de˘gi¸skeni a ya soldan yakla¸sırken f (x) in limiti] L dir deriz ve
x→alim−f (x) = L yazarız.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 22/ 182
Tek Y¨onl¨u Limitler
Tanım 2 nin Tanım 1 den tek farkının, x de˘gi¸skeninin a dan k¨u¸c¨uk olması ko¸sulu oldu˘guna dikkat ediniz.
Benzer bi¸cimde, x de˘gi¸skeninin a dan b¨uy¨uk olması ko¸sulunu getirirsek, x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken f (x) in sa˘gdan limiti L dir denir ve
x→alim+f (x) = L
yazarız. Dolayısıyla, x → a+ sembol¨u, yalnızca x > a de˘gerlerini d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz anlamına gelir. Bu tanımlar S¸ekil 8 da
¨
orneklenmi¸stir.
Tek Y¨onl¨u Limitler
S¸ekil 8:
Tek Y¨onl¨u Limitler
Tanım 1 ile tek y¨onl¨u limitlerin tanımlarını kar¸sıla¸stırırsak, a¸sa˘gıdakinin do˘gru oldu˘gunu g¨or¨ur¨uz.
x→alimf (x) = L olması i¸cin yeterli ve gerekli ko¸sul
x→alim+f (x) = L ve lim
x→a−f (x) = L dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 25/ 182
Ornek ¨
Ornek:¨ Bir g fonksiyonunun grafi˘gi S¸ekil 9 da verilmi¸stir. Bunu kullanarak (e˘ger varsa) a¸sa˘gıdaki limitlerin de˘gerini bulunuz.
S¸ekil 9:
a) lim
x→2−g(x) b) lim
x→2+g(x) c) lim
x→2g(x) d) lim
x→5−g(x) e) lim
x→5+g(x) f ) lim
x→5g(x)
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 26/ 182
Ornek... ¨
C¸ ¨oz¨um:
Grafikten x de˘gi¸skeni 2 ye soldan yakla¸sırken, g(x) in 3 e
yakla¸stı˘gını, buna kar¸sılık x de˘gi¸skeni 2 ye sa˘gdan yakla¸sırken g(x) in 1 e yakla¸stı˘gını g¨or¨ur¨uz. Dolayısıyla
a) lim
x→2−g(x) = 3 ve b) lim
x→2+g(x) = 1 olur.
Ornek... ¨
c) Sa˘g ve sol limitler farklı oldu˘gu i¸cin, lim
x→2g(x) olmadı˘gı sonucuna varırız.
Grafikten ayrıca d) lim
x→5−g(x) = 2 ve e) lim
x→5+g(x) = 2 oldu˘gu g¨or¨ulmektedir.
Ornek... ¨
f) Bu kez sa˘g ve sol limitler aynıdır ve dolayısıyla,
x→2limg(x) = 2 elde ederiz. Buna ra˘gmen g(5) 6= 2 dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 29/ 182
Limit Kurallarını Kullanarak Limit Almak
Limit Kuralları: c sabit bir sayı ve
x→alimf (x) ve lim
x→ag(x) limitleri varsa,
1. lim
x→a[f (x) + g(x)] = lim
x→af (x) + lim
x→ag(x) 2. lim
x→a[f (x) − g(x)] = limx→af (x) − limx→ag(x) 3. lim
x→a[c.f (x)] = c. lim
x→af (x) 4. lim
x→a[f (x).g(x)] = lim
x→af (x). lim
x→ag(x) 5. E˘ger; lim
x→ag(x) 6= 0 ise limx→af (x) g(x) =
x→alimf (x)
x→alimg(x) dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 30/ 182
Ornek ¨
Ornek:¨ Limit kurallarını ve f ile g nin S¸ekil 10 de verilen grafiklerini kullanarak (varsa) a¸sa˘gıdaki limitleri bulunuz.
a) lim
x→−2[f (x) + 5g(x)]
b) lim
x→1[f (x)g(x)]
c) lim
x→2
f (x) g(x)
Ornek... ¨
C¸ ¨oz¨um:
a) f ve g nin grafiklerinden
lim f (x) = 1 ve lim g(x) = −1
Ornek... ¨
Dolayısıyla
x→−2lim [f (x) + 5g(x)] = lim
x→−2f (x) + lim
x→−2[5g(x)] Kural 1 ile
= lim
x→−2f (x) + 5 lim
x→−2g(x) Kural 3 ile
= 1 + 5(−1) = −4 d¨ur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 33/ 182
Ornek... ¨
b) lim
x→1f (x) = 2 oldu˘gunu g¨or¨uyoruz. Ancak lim
x→1g(x) limiti yoktur
¸c¨unk¨u sa˘g ve sol limitler farklıdır:
x→1lim−g(x) = −2 lim
x→1+g(x) = −1
Dolayısıyla Kural 4 ¨u kullanamayız. Sol limit sa˘g limite e¸sit olmadı˘gı i¸cin, verilen limit yoktur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 34/ 182
Ornek... ¨
c) Grafik yardımı ile
x→2limf (x) ≈ 1.4 ve lim
x→2g(x) = 0 buluruz. Ancak b¨olenin limiti 0 oldu˘gundan, Kural 5 i
kullanamayız. Pay sıfırdan farklı bir sayıya yakla¸sırken, payda 0 a yakla¸stı˘gından limiti yoktur.
Limit Kurallarını Kullanarak Limit Almak
6. n pozitif tamsayı oldu˘gunda lim
x→a[f (x)]n= [ lim
x→af (x)]n dir.
7. lim
x→ac = c 8. lim
x→ax = a
9. n pozitif tamsayı olmak ¨uzere lim
x→axn= an dir.
10. n pozitif tamsayı olmak ¨uzere lim
x→a
√n
x = √n a dır.
(n ¸cift ise, a > 0 varsayarız.)
Ornek ¨
Ornek:¨ Her adımı a¸cıklayarak, a¸sa˘gıdaki limiti bulunuz.
x→5lim(2x2− 3x + 4) C¸ ¨oz¨um:
x→5lim(2x2− 3x + 4) = limx→5(2x2) − limx→5(3x) + lim
x→54 (kural 1 ve 2)
= 2 lim
x→5x2− 3 lim
x→5x + lim
x→54 (kural 3)
= 2(52) − 3(5) + 4 (kural 7, 8 ve 9)
= 39
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 37/ 182
Ornek ¨
Ancak a¸sa˘gıdaki ¨orneklerin sergiledi˘gi gibi, do˘grudan yerine koyma y¨ontemi ile t¨um limit de˘gerleri bulunamaz.
Ornek:¨ lim
x→1
x2− 1
x − 1 limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: f (x) = (x2− 1)/(x − 1) olsun. f(1) de˘geri tanımlı olmadı˘gı i¸cin limiti x = 1 koyarak bulamayız. Paydanın limiti 0 oldu˘gu i¸cin B¨ol¨um kuralını da kullanamayız. Bunun yerine cebir bilgimizi kullanmalıyız.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 38/ 182
Ornek... ¨
x2− 1
x − 1 = (x − 1)(x + 1) x − 1
olarak ¸carpanlara ayıralım. Buradan x − 1 in pay ve paydanın ortak
¸carpanı oldu˘gunu g¨or¨ur¨uz. x de˘gi¸skeni 1 e giderken limit alındı˘gında x 6= 1 oldu˘gundan x − 1 6= 0 dır. Dolayısı ile sadele¸stirme yapabiliriz. B¨oylece limiti
x→1lim x2− 1
x − 1 = lim
x→1
(x − 1)(x + 1) x − 1
= lim
x→1(x + 1)
= 1 + 1 = 2
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
h→0
(3 + h)2− 9
h limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: F (h) = (3 + h)2− 9
h olarak tanımlayalım. F (0) tanımlı olmadı˘gından, lim
h→0F (h) limitini h = 0 de˘gerini yerine koyarak hesaplayamayız. Fakat F (h) yi cebirsel olarak sadele¸stirirsek,
F (h) = (h2+ 6h + 9) − 9
h = h2+ 6h
h = 6 + h buluruz. (h de˘gi¸skeni 0 a yakla¸sırken, yalnızca h 6= 0 de˘gerlerini d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz¨u hatırlayınız.) Dolayısıyla
h→0lim
(3 + h)2− 9
h = lim
h→0(6 + h) = 6
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
t→0
√t2+ 9 − 3
t2 limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: Paydanın limiti 0 oldu˘gundan B¨ol¨um kuralını do˘grudan kullanamayız. Buradaki cebirsel i¸slem, paydadaki kare k¨okten kurtulmaktır:
t→0lim
√t2+ 9 − 3
t2 = lim
t→0
√t2+ 9 − 3
t2 .
√t2+ 9 + 3
√t2+ 9 + 3
= lim
t→0
(t2+ 9) − 9 t2(√
t2+ 9 + 3) = lim
t→0
t2 t2(√
t2+ 9 + 3)
= lim
t→0
√ 1
t2+ 9 + 3 = 1 qlim
t→0(t2+ 9) + 3
= 1
3 + 3 = 1 6
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 41/ 182
Limit Kurallarını Kullanarak Limit Almak
Bazı limitleri almak i¸cin en iyi y¨ontem ¨once sa˘g ve sol limitleri almaktır. A¸sa˘gıdaki teorem limitin varlı˘gı i¸cin yeterli ve gerek ko¸sulun sa˘g ve sol limitlerin varlı˘gı ve e¸sitli˘gi oldu˘gunu ifade etmektedir.
Teorem: lim
x→af (x) = L i¸cin gerekli ve yeterli ko¸sul
x→alim+f (x) = L = lim
x→a−f (x) dir.
Tek y¨onl¨u (sa˘g ve sol) limitleri alırken Limit Kurallarının bu t¨ur limitler i¸cin de ge¸cerli oldu˘gu ger¸ce˘gini kullanırız.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 42/ 182
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
x→0|x| = 0 oldu˘gunu g¨osteriniz.
C¸ ¨oz¨um: Mutlak de˘ger fonksiyonunun
|x| =
x, x ≥ 0
−x, x < 0
olarak tanımlandı˘gını hatırlayınız. 0 < x i¸cin |x| = x oldu˘gundan,
x→0lim+|x| = lim
x→0+x = 0 elde ederiz.
Ornek ¨
x < 0 i¸cin |x| = −x dir ve dolayısıyla
x→0lim−|x| = lim
x→0−(−x) = 0 dir. Teorem gere˘gince
x→0lim|x| = 0
Ornek ¨
Ornek:¨ lim
x→0
|x|
x limitinin olmadı˘gını kanıtlayınız.
C¸ ¨oz¨um:
x→0lim+
|x|
x = lim
x→0+
x
x = lim
x→0+1 = 1
x→0lim−
|x|
x = lim
x→0−
−x
x = lim
x→0−(−1) = −1
Sa˘g ve sol limitler farklı olduklarından, Teorem gere˘gince aranılan limit yoktur. f (x) = |x|/x fonksiyonunun grafi˘gi S¸ekil 4 de verilmi¸stir ve yanıtımızı desteklemektedir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 45/ 182
Ornek... ¨
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 46/ 182
Limit Kurallarını Kullanarak Limit Almak
Teorem : x in a ya yakın (x = a dı¸sında) de˘gerleri i¸cin f (x) ≤ g(x) ise
ve x de˘gi¸skeni, a ya yakla¸sırken f (x) ve g(x) in limitleri varsa
x→alimf (x) ≤ lim
x→ag(x) olur.
Limit Kurallarını Kullanarak Limit Almak
Sıkı¸stırma Teoremi : x in a ya yakın (x = a dı¸sında) de˘gerleri i¸cin f (x) ≤ g(x) ≤ h(x)
ve
x→alimf (x) = lim
x→ah(x) = L ise
x→alimg(x) = L dir.
Sıkı¸stırma Teoremi
Kimi zaman Sandvi¸c Teoremi olarak da anılan Sıkı¸stırma Teoreminin anlamı S¸ekil 11 da a¸cıklanmı¸stır.
S¸ekil 11:
Bu teorem, g(x) fonksiyonu a yakınında f (x) ve h(x) arasında sıkı¸smı¸ssa, ve a sayısında f ve h fonksiyonlarının limitleri var ve L ye e¸sitse, zorunlu olarak g fonksiyonunun da a daki limitinin L oldu˘gunu s¨oyler.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 49/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→0x2sin1 x =?
C¸ ¨oz¨um : ¨Once, lim
x→0sin1
x limiti olmadı˘gından,
x→0limx2sin1 x = lim
x→0x2· limx→0sin1 x e¸sitli˘gini kullanamayaca˘gımızadikkat edin.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 50/ 182
Ornek... ¨
Bununla birlikte,
−1 ≤ sin1 x ≤ 1 oldu˘gundan, S¸ekil 12 de g¨osterildi˘gi gibi
−x2 ≤ x2sin1 x ≤ x2 elde ederiz.
S¸ekil 12:
Ornek... ¨
x→0limx2 = 0 ve lim
x→0(−x2) = 0 oldu˘gunu biliyoruz.
Sıkı¸stırma teoreminde
f (x) = −x2, g(x) = x2sin1
x ve h(x) = x2 alarak
x→0limx2sin1 x = 0 buluruz.
S¨ureklilik
Bazı ¨orneklerde x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken f fonksiyonunun limitinin fonksiyonun a noktasındaki de˘geri olarak
hesaplanabildi˘gini fark etmi¸stik.
Bu ¨ozelli˘ge sahip fonksiyonlara a noktasında s¨ureklidir denir.
S¨ureklili˘gin matematiksel tanımının, bu kelimenin g¨unl¨uk anlamına olduk¸ca yakın oldu˘gunu ileride g¨orece˘giz. (S¨urekli bir olay,
kesintiye ve ani de˘gi¸sikli˘ge u˘gramadan devam eder.)
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 53/ 182
S¨ureklilik
Tanım: f fonksiyonun a sayısındaki s¨urekli˘gi˘gi
x→alimf (x) = f (a) e¸sitli˘gini sa˘glamasıdır.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 54/ 182
S¨ureklilik
a noktasında s¨urekli olmayan bir f fonksiyonuna a noktasında s¨ureksizdir denir.
Tanıma g¨ore, a¸cık¸ca belirtilmemi¸s olsa da, bir fonksiyonun a noktasındaki s¨ureklili˘gi ¨u¸c ko¸sulun sa˘glanmasını gerektirmektedir:
1. f (a) tanımlıdır (a sayısı f nin tanım k¨umesindedir).
2. lim
x→af (x) limiti vardır.
3. lim
x→af (x) = f (a) dır.
S¨ureklilik
Tanım, f nin a noktasına yakla¸sırken, f (x) in f (a) de˘gerine yakla¸sması olarak ifade eder.
Dolayısıyla s¨urekli fonksiyonların, de˘gi¸sken x deki k¨u¸c¨uk bir de˘gi¸sikli˘gin, f (x) de de k¨u¸c¨uk bir de˘gi¸sikli˘gi gerekli kılma ¨ozelli˘gi vardır.
Aslında x deki de˘gi¸sikli˘gi yeterince k¨u¸c¨uk tutarak, f (x) deki de˘gi¸sim istenildi˘gi kadar k¨u¸c¨uk tutulabilir.
S¨ureklilik
Geometrik olarak, bir aralıktaki her noktada s¨urekli olan bir fonksiyonu, grafi˘gi kesintisiz bir fonksiyon olarak d¨u¸s¨unebilirsiniz.
Bu, kalemle grafi˘gi takip etti˘ginizde, kalemi kaldırmadan grafi˘gi izleyebilmeniz demektir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 57/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ Grafi˘gi S¸ekil ?? de verilen fonksiyonun s¨urekli olmadı˘gı noktaları bularak, nedenlerini a¸cıklayınız.
S¸ekil 13:
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 58/ 182
Ornek... ¨
C¸ ¨oz¨um : a = 1 noktasında fonksiyonun grafi˘ginde bir kesinti oldu˘gundan, fonksiyon bu noktada s¨ureksiz g¨or¨unmektedir. Bunu matematiksel olarak, f (1) de˘geri tanımsız oldu˘gundan fonksiyonun 1 noktasında s¨ureksiz oldu˘gu ¸seklinde a¸cıklarız.
Ornek... ¨
Grafik a = 3 noktasında da kesintiye u˘gramaktadır. Ancak, buradaki s¨ureksizli˘gin nedeni farklıdır. Burada f (3) tanımlıdır.
Ancak, sa˘g ve sol limitler farklı olduklarından lim
x→3f (x) limiti yoktur ve bundan dolayı f , 3 noktasında s¨urekli de˘gildir.
Ornek... ¨
a = 5 noktası fonksiyon i¸cin nasıl bir noktadır? Bu noktada f (5) tanımlıdır ve lim
x→5f (x) limiti vardır (sa˘g ve sol limitler e¸sittir).
Ancak
x→5limf (x) 6= f(5)
oldu˘gundan, f fonksiyonu 5 noktasında s¨urekli de˘gildir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 61/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ A¸sa˘gıdaki fonksiyonların s¨urekli olmadı˘gı noktaları bulunuz.
(a) f (x) = x2− x − 2
x − 2 (b) f (x) =
1
x2, x 6= 0 1, x = 0
(c) f (x) =
x2− x − 2
x − 2 , x 6= 2
1, x = 2
(d) f (x) = [|x|]
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 62/ 182
Ornek... ¨
C¸ ¨oz¨um :
(a) f (x) = x2− x − 2 x − 2
f (2) tanımlı olmadı˘gından, f fonksiyonu 2 noktasında s¨urekli de˘gildir.
Ornek... ¨
(b) f (x) =
1
x2, x 6= 0 1, x = 0
Burada f (0) = 1 tanımlıdır. Ancak
x→0limf (x) = lim
x→0
1 x2
limit yoktur. Bu nedenle, f fonksiyonu 0 noktasında s¨urekili de˘gildir.
Ornek... ¨
(c) f (x) =
x2− x − 2
x − 2 , x 6= 2
1, x = 2
Bu ¨ornekte f (2) = 1 tanımlıdır ve
x→2limf (x) = lim
x→2
x2− x − 2 x − 2 = lim
x→2
(x − 2)(x + 1)
x − 2 = lim
x→2(x+1) = 3 vardır.
x→2limf (x) 6= f(2)
oldu˘gundan, f fonksiyonu 2 noktasında s¨urekli de˘gildir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 65/ 182
Ornek... ¨
(d) Tam de˘ger fonksiyonu f (x) = [|x|] tam sayılarda s¨ureksizdir
¸c¨unk¨u n bir tam sayı ise, lim
x→n[|x|] limiti yoktur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 66/ 182
Ornek... ¨ Ornek... ¨
S¨ureksizlik C ¸e¸sitleri
S¸ekillerde, ¨ornekte ¸calı¸sılan fonksiyonların grafiklerini vermektedir.
Orneklerin t¨¨ um¨unde grafik bir kalem ile izlenirse, var olan bir delik veya kesinti veya atlama nedeniyle kalem kaldırılmadan grafi˘gin
¸cizilmesi olası de˘gildir.
(a) ve (c) ¨orneklerindeki s¨ureksizliklere giderilebilir s¨ureksizlikler denir. C¸ ¨unk¨u yalnız 2 noktasında f fonksiyonunu yeniden
tanımlayarak s¨ureksizli˘gi giderebiliriz. [g(x) = x + 1 fonksiyonu s¨ureklidir.]
(b) deki s¨ureksizlik t¨ur¨une sonsuz s¨ureksizlik denir.
(d) deki s¨ureksizlik t¨ur¨une ise, fonksiyon bir de˘gerden di˘gerine sı¸cradı˘gından, sı¸crama tipi s¨ureksizlikadı verilir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 69/ 182
Sa˘gdan/Soldan S¨ureklilik
f fonksiyonunun a da sa˘gdan s¨urekli olması lim
x→a+f (x) = f (a)
e¸sitli˘gini sa˘glaması; a da soldan s¨urekli olmasıise
x→alim−f (x) = f (a) e¸sitli˘gini sa˘glaması olarak tanımlanır.
Bir aralı˘gın t¨um noktalarında s¨urekli olan fonksiyona o aralıkta s¨ureklidir denir. (Fonksiyon, aralı˘gın u¸c noktalarının yalnızca bir tarafında tanımlanmı¸s ise bu noktalarda s¨ureklilik, sa˘gdan veya soldan s¨ureklilik anlamındadır.)
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 70/ 182
S¨ureklilik
Teorem : c bir sabit, f ve g fonksiyonları a sayısında s¨urekli fonksiyonlarsa, a¸sa˘gıdaki fonksiyonlar da a noktasında s¨ureklidir:
1. f + g 2. f − g 3. cf
4. f g 5. f
g, g(a) 6= 0 ise
S¨ureklilik
Teorem :
(a) Her polinom ger¸cel sayıların t¨um¨unde, R = (−∞, ∞) da s¨ureklidir.
(b) Her rasyonel (kesirli) fonksiyon tanım k¨umesinde s¨ureklidir.
S¨ureklilik
Bu teoremin bir uygulaması olarak, bir k¨urenin hacminin,
yarı¸capına g¨ore s¨urekli bir bi¸cimde de˘gi¸sti˘gini s¨oyleyebiliriz. Bunun nedeni V (r) = 43πr3 ¨un yarı¸cap r nin bir polinomu olmasıdır.
Benzer bi¸cimde, dik olarak 50 ft/sn hızla havaya fırlatılan bir topun t saniye sonraki y¨uksekli˘gini veren h = 50t − 16t2 fonksiyonu da, polinom oldu˘gundan, s¨ureklidir. Dolayısıyla topun y¨uksekli˘gi zamana g¨ore s¨urekli bir bi¸cimde de˘gi¸sir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 73/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→−2
x3+ 2x2− 1
5 − 3x limitini bulunuz..
C¸ ¨oz¨um : f (x) = x3+ 2x2− 1
5 − 3x fonksiyonu rasyonel bir fonksiyondur ve teorem gere˘gince, tanım k¨umesi olan {x ∈ R|x 6= 53} k¨umesinde s¨ureklidir. Bu nedenle
x→−2lim
x3+ 2x2− 1
5 − 3x = lim
x→−2f (x) = f (−2)
= (−2)3+ 2(−2)2− 1 5 − 3(−2) = − 1
11 dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 74/ 182
S¨ureklilik
f−1 fonksiyonunun grafi˘gi f nin grafi˘ginin y = x do˘grusuna g¨ore yansıması oldu˘gundan, f s¨urekli bir fonksiyonsa, f−1 fonksiyonu da s¨ureklidir. (f fonksiyonunun grafi˘ginde kesinti yoksa, y = x
do˘grusuna g¨ore yansımasında da kesinti yoktur.)
Teorem : A¸sa˘gıdaki fonksiyonlar tanım k¨umelerinde s¨urekli fonksiyonlardır:
Polinomlar Rasyonel fonksiyonlar
Trigonometrik fonksiyonlar Ters trigonometrik fonksiyonlar Ustel fonksiyonlar¨ Logaritmik fonksiyonlar
K¨ok fonksiyonları
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→π
sin x
2 + cos x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : y = sin x fonksiyonu, teoremden dolayı s¨ureklidir.
Paydadaki y = 2 + cos x fonksiyonu, iki s¨urekli fonksiyonun toplamı oldu˘gundan, s¨ureklidir. Bu fonksiyon hi¸c bir zaman 0 de˘gildir ¸c¨unk¨u her x i¸cin cos x ≥ −1 oldu˘gundan, her yerde 2 + cos x > 0 dır. B¨oylece,
f (x) = sin x 2 + cos x
fonksiyonu her yerde s¨ureklidir. Dolayısıyla, s¨urekli fonksiyonun tanımından,
x→πlim
sin x
2 + cos x = lim
x→πf (x) = f (π) = sin π
2 + cos π = 0 2 − 1 = 0 olur.
S¨ureklilik
Teorem : f fonksiyonu b de s¨urekli ve lim
x→ag(x) = b ise,
x→alimf (g(x)) = f (b) dir. Ba¸ska bir deyi¸sle,
x→alimf (g(x)) = f
x→alimg(x) dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 77/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→1arcsin 1 −√x 1 − x
limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : arcsin s¨urekli bir fonksiyon oldu˘gundan, teoremi uygulayabiliriz:
x→1limarcsin 1 −√ x 1 − x
= arcsin
x→1lim 1 −√
x 1 − x
= arcsin
x→1lim
1 −√ x (1 −√
x)(1 +√ x)
= arcsin
x→1lim 1 1 +√
x
= arcsin1 2 = π
6
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 78/ 182
S¨ureklilik
Teorem : g fonksiyonu a da, f fonsiyonu da g(a) s¨urekli ise, (f ◦ g)(x) = f(g(x)) olarak verilen f ◦ g bile¸ske fonksiyonu a noktasında s¨ureklidir.
Ornek ¨
Ornek :¨ A¸sa˘gıdaki fonksiyonların s¨urekli oldu˘gu yerleri bulunuz:
(a) h(x) = sin(x2) (b) F (x) = ln(1 + cos x) C¸ ¨oz¨um : (a) g(x) = x2 ve f (x) = sin x olmak ¨uzere
h(x) = f (g(x))
dir. Bir polinom oldu˘gu i¸cin, g fonksiyonu R de s¨ureklidir. f fonksiyonu da her yerde s¨ureklidir.
B¨oylece, teoremden, h = f ◦ g fonksiyonu R de s¨ureklidir.
Ornek... ¨
(b) Teoremden, f (x) = ln x ve (y = 1 ve y = cos x her yerde s¨urekli olduklarından) g(x) = 1 + cos x s¨ureklidir.
Dolayısıyla, teoremden, F (x) = f (g(x)) fonksiyonu tanımlı oldu˘gu her yerde s¨ureklidir.
ln(1 + cos x) fonksiyonunun tanımlı olması i¸cin 1 + cos x > 0 olmalıdır.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 81/ 182
Ornek... ¨
Dolayısıyla, cos x = −1 oldu˘gu zaman tanımlı de˘gildir, ve bu durum x = ±π, ±3π, . . . oldu˘gunda ger¸cekle¸sir.
B¨oylece, F fonksiyonu π nin tek katlarında s¨ureksizdir ve bu de˘gerlerin arasındaki aralıklarda s¨ureklidir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 82/ 182
S¨ureklilik
Ara De˘ger Teoremi : f fonksiyonu kapalı [a, b] aralı˘gında s¨urekli, N sayısı f (a) ile f (b) arasında herhangi bir sayı olsun. (a, b) aralı˘gında, f (c) = N e¸sitli˘gini sa˘glayan bir c sayısı vardır.
S¨ureklilik
S¸ekil 14:
Ara de˘ger teoremi, s¨urekli bir fonksiyonun f (a) ile f (b) arasındaki her de˘geri aldı˘gını s¨oyler. Bu ¨ozellik, S¸ekil 14 de g¨osterilmi¸stir. N de˘geri [(a) da oldu˘gu gibi] bir kez veya [(b) de oldu˘gu gibi] bir ka¸c kez alınabilir.
Ornek ¨
Ara de˘ger teoreminin bir uygulaması, a¸sa˘gıdaki ¨ornekte oldu˘gu gibi, denklemlerin k¨oklerinin yerlerinin belirlenmesidir.
Ornek :¨ 4x3− 6x2+ 3x − 2 = 0 denkleminin 1 ile 2 arasında bir k¨ok¨u oldu˘gunu g¨osteriniz.
C¸ ¨oz¨um : f (x) = 4x3− 6x2+ 3x − 2 olsun. Verilen denklemin bir
¸c¨oz¨um¨un¨u, di˘ger bir deyi¸sle, 1 ile 2 arasında f (c) = 0 olacak
¸sekilde bir c sayısı arıyoruz. Dolayısıyla, teoremde a = 1, b = 2 ve N = 0 alalım.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 85/ 182
Ornek... ¨
f (1) = 4 − 6 + 3 − 2 = −1 < 0 ve
f (2) = 32 − 24 + 6 − 2 = 12 > 0
ve b¨oylelikle f (1) < 0 < f (2) elde ederiz. Bu, N = 0 sayısının f (1) ile f (2) arasında oldu˘gunu verir. f fonksiyonu bir polinom oldu˘gundan her yerde s¨ureklidir. Dolayısıyla, ara de˘ger teoremi ile 1 ve 2 arasındaki bir c sayısı i¸cin f (c) = 0 olmalıdır. Bu da verilen denklemin 1 ile 2 arasında bir k¨ok¨u olması demektir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 86/ 182
Sonsuzluk ˙I¸ceren Limitler
Sonsuz Limitler
y = 1/x2 fonksiyonunun de˘gerler tablosunu ve ¸sekildeki grafi˘gini inceleyerek
x→0lim 1 x2
limitinin olmadı˘gı, ve x i 0 a yeterince yakın alarak, 1/x2
Sonsuz Limitler
Dolayısıyla f (x) in de˘gerleri sonlu bir sayıya yakla¸smaz ve
x→0lim(1/x2) limiti yoktur.
Bu t¨ur davranı¸sı betimlemek i¸cin
x→0lim 1 x2 = ∞ g¨osterimini kullanırız.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 89/ 182
Sonsuz Limitler
Bu ∞ i¸saretini bir sayı olarak d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz anlamına gelmedi˘gi gibi, limitin var oldu˘gu anlamına da gelmez.
Bu yalnızca limitin olmamasının nedeninin ifadesidir: x de˘gi¸skeni 0 a yeterince yakın alınarak, 1/x2 istenildi˘gi kadar b¨uy¨ut¨ulebilir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 90/ 182
Sonsuz Limitler
Genellikle, x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken f (x) in de˘gerlerinin giderek b¨uy¨ud¨u˘g¨un¨u (veya “sınırsız olarak arttı˘gını”) g¨ostermek i¸cin, simgesel olarak
x→alimf (x) = ∞ yazarız.
Sonsuz Limitler
x→alimf (x) = ∞
g¨osterimi, x de˘gi¸skeni a ya yeterince yakın (sa˘gından veya solundan) ama a dan farklı alınarak, f (x) de˘gerlerinin istenildi˘gi kadar b¨uy¨uk yapılabilinece˘gi anlamına gelir.
Sonsuz Limitler
x→alimf (x) = −∞ g¨osterimi “x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken f(x) in limiti eksi sonsuz” ya da “ x de˘gi¸skeni a ya yakla¸sırken, f (x) sınırsız olarak azalır” olarak okunabilir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 93/ 182
Sonsuz Limitler
Ornek olarak¨
x→0lim
− 1 x2
= −∞
verilebilir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 94/ 182
Sonsuz Limitler
Benzer tanımlar “x → a−” g¨osteriminin yalnız a dan k¨u¸c¨uk x de˘gerlerini ve benzer bi¸cimde “x → a+” g¨osteriminin yalnız x > a de˘gerlerini d¨u¸s¨und¨u˘g¨um¨uz anlamına geldi˘gi anımsanarak tek y¨onl¨u limitler i¸cin de verilebilir.
x→alim−f (x) = ∞ lim
x→a+f (x) = ∞
x→alim−f (x) = −∞ lim
x→a+f (x) = −∞
Sonsuz Limitler
Sonsuz Limitler
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 97/ 182
D¨u¸sey Asimptot
Tanım :
A¸sa˘gıdakilerin en az birinin do˘gru olması durumunda, x = a do˘grusuna, y = f (x) e˘grisinin d¨u¸sey asimptotu denir.
x→alimf (x) = ∞ lim
x→a−f (x) = ∞ lim
x→a+f (x) = ∞
x→alimf (x) = −∞ lim
x→a−f (x) = −∞ lim
x→a+f (x) = −∞
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 98/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→3+
2x
x − 3 ve lim
x→3−
2x
x − 3 limitlerini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : x’in de˘geri, 3’ten b¨uy¨uk ve 3’e yakın ise, payda x − 3 k¨u¸c¨uk ve pozitif bir sayı ve pay 2x de 6’ya yakın olaca˘gından, 2x/(x − 3) oranı b¨uy¨uk bir pozitif sayı olacaktır. Buradan sezgisel olarak
x→3lim+ 2x x − 3 = ∞ oldu˘gunu g¨or¨ur¨uz.
Ornek... ¨
Benzer bi¸cimde, x’in 3’ten k¨u¸c¨uk ve 3’e yakın de˘gerleri i¸cin x − 3 negatif ve k¨u¸c¨uk bir sayıdır, ama 2x yine pozitif bir sayıdır(6’ya yakın). Dolayısıyla 2x/(x − 3) sayısal de˘geri b¨uy¨uk negatif bir sayı olur. B¨oylece
x→3lim− 2x
x − 3 = −∞
elde ederiz.
y = 2x/(x − 3) e˘grisinin grafi˘gi ¸sekilde verilmi¸stir.
x = 3 d¨u¸sey bir asimptotdur.
D¨u¸sey Asimptot
Tanıdık y = tan x ve y = ln x fonksiyonlarının grafiklerinde de d¨u¸sey asimptotlar vardır.
Grafi˘ge bakarak
x→0lim+ln x = −∞
oldu˘gunu g¨or¨ur¨uz.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 101/ 182
D¨u¸sey Asimptot
S¸ekilden
x→(π/2)lim −tan x = +∞
oldu˘gu g¨or¨ul¨ur. Aslında, n tamsayı olmak ¨uzere x = (2n + 1)π/2 do˘grularının herbiri y = tan x e˘grisinin d¨u¸sey asimptotudur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 102/ 182
Sonsuzdaki Limitler
f fonksiyonu (0, ∞) aralı˘gında tanımlı olsun.
x→∞lim f (x) = L
ifadesi, x’in de˘geri yeterince b¨uy¨uk se¸cilerek, f (x) de˘gerinin L’ye istenildi˘gi kadar yakın yapılabilece˘gi anlamını ta¸sır.
Sonsuzdaki Limitler
Tanımın geometrik a¸cıklaması
¸sekillerde verilmi¸stir. Bir f fonksiyonunun (yatay asimptot denilen) y = L do˘grusuna yakla¸smasının bir ¸cok yolu oldu˘guna dikkat ediniz.
Ornek ¨
Ornek :¨ f (x) = x2− 1 x2+ 1
S¸ekil 15:
x→∞lim x2− 1 x2+ 1= 1
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 105/ 182
Sonsuzdaki Limitler
S¸ekil 15’e d¨onersek, x’in sayısal olarak b¨uy¨uk negatif de˘gerleri i¸cin f (x) de˘gerlerinin 1’e yakla¸stı˘gını g¨or¨ur¨uz.
x’i negatif sayılardan sınırsız olarak k¨u¸c¨ulterek, f (x) de˘gerini 1’e istedi˘gimiz kadar yakın yapabiliriz. Bu,
x→−∞lim x2− 1 x2+ 1 = 1 olarak ifade edilir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 106/ 182
Sonsuzdaki Limitler
Genel olarak, S¸ekil 16’da g¨or¨uld¨u˘g¨u gibi,
x→−∞lim f (x) = L
g¨osterimi, x negatif sayılardan yeteri kadar k¨u¸c¨ulterek, f (x) de˘gerlerinin L saysına istenildi˘gi kadar yakın yapılabilece˘gini ifade eder.
S¸ekil 16:
Sonsuzdaki Limitler
Burada da −∞ bir sayı de˘gildir, ancak sıklıkla limx→−∞f (x) = L ifadesi,
”x eksi sonsuza giderken, f (x)’in limiti L’dir”
olarak okunur.
Tanım : E˘ger lim
x→∞f (x) = L veya lim
x→−∞f (x) = L ise, y = L do˘grusuna y = f (x) e˘grisinin yatay asimptotu denir.
Sonsuzdaki Limitler
Orne˘¨ gin,
x→−∞lim
x2− 1 x2+ 1= 1
oldu˘gundan y = 1 do˘grusu, S¸ekil 15’deki e˘grinin yatay asimptotudur. ˙Iki yatay asimptotu olan bir e˘gri ¨orne˘gi y = tan−1x’dir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 109/ 182
Ornek ¨
x→−∞lim tan−1x = −π
2 lim
x→∞tan−1x = π
2 (2)
oldu˘gundan, y = −π/2 ve y = π/2 do˘grularının her ikisi de yatay asimptotlardır. (Bu, x = ±π/2 do˘grularının tanjant e˘grisi
grafi˘ginin d¨u¸sey asimptotu olanlarındandır.)
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 110/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→∞
1
x ve lim
x→−∞
1
x limitlerini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : x b¨uy¨ukken 1/x’in k¨u¸c¨uk oldu˘gunu g¨ozlemleyiniz.
Orne˘¨ gin, 1
100 = 0, 01 1
10.000 = 0, 0001 1
1.000.000 = 0, 000001 dir. Ger¸cekten x’i yeterince b¨uy¨uk se¸cerek 1/x’i 0’a istedi˘gimiz kadar yakın yapabiliriz. Tanım gere˘gince
x→∞lim 1 x = 0 elde ederiz.
Ornek... ¨
Benzer ¸sekilde x’in negatif b¨uy¨uk de˘gerleri i¸cin 1/x negatif ve k¨u¸c¨uk olur. B¨oylece
x→−∞lim 1 x = 0
buluruz. Buradan, y = 0 do˘grusunun (x-ekseni) y = 1/x e˘grisi i¸cin yatay asimptot oldu˘gu sonucuna ula¸sırız.(E˘gri ¸sekilde verilen hiperbold¨ur.)
Sonsuzdaki Limitler
Daha ¨once verilen Limit Kuralları’nın ¸co˘gu sonsuzdaki limitlerde de ge¸cerlidir. Verilen Limit Kuralları’nın (Kural 9 ve 10 dı¸sında)
”x → a” yerine ”x → ∞” veya ”x → −∞” kondu˘gunda da ge¸cerli oldu˘gu kanıtlanabilir.
Ozel olarak, n pozitif bir tamsayı olmak ¨¨ uzere
x→−∞lim 1
xn = 0, lim
x→∞
1
xn = 0’dır.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 113/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→∞
3x2− x − 2
5x2+ 4x + 1 limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : Kesirli bir fonksiyonun sonsuzdaki limitini bulmak i¸cin
¨once pay ve paydayı, paydadaki x’in en b¨uy¨uk kuvvetine b¨oleriz.
(Yalnızca x’in b¨uy¨uk de˘gerleri ile ilgilendi˘gimizden, x 6= 0 varsayabiliriz.) Bu ¨ornekte paydadaki x’in en b¨uy¨uk kuvveti x2 oldu˘gundan limit kurallarından
x→∞lim
3x2− x − 2
5x2+ 4x + 1 = lim
x→∞
3x2−x−2 x2 5x2+4x+1
x2
= lim
x→∞
3 −x1 −x22 5 +x4 +x12
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 114/ 182
Ornek... ¨
=
x→∞lim(3 −x1 −x22)
x→∞lim(5 +x4 +x12)
=
x→∞lim 3 − limx→∞1x − 2 limx→∞x12
x→∞lim 5 + 4 limx→∞ 1 x lim
x→∞
1 x2
= 3 − 0 − 0 5 + 0 + 0= 3
5 buluruz. Benzer bir hesaplama x → −∞ iken alınan limitin yine 3/5 oldu˘gunu verir.
Ornek... ¨
S¸ekilde verilen kesirli fonksiyonun y = 3/5 yatay asimptotuna yakla¸smasını g¨ostererk bu hesaplamaların sonucunu sergilemektedir.
Ornek ¨
y = 0 (x-ekseni), y = ex do˘gal ¨ustel fonksiyonunun grafi˘gi i¸cin yatay bir asimptottur.
x→−∞lim ex= 0. (3)
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 117/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→0−e1/x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : t = 1/x de˘gi¸skeni i¸cin, x → 0− iken t → −∞ oldu˘gunu biliyoruz. B¨oylece (3)’den
x→0lim−e1/x= lim
t→−∞et= 0 olur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 118/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→∞sin x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : x artarken, sin x de˘gerleri −1 ile 1 arasında sonsuz kez salınır. Bu nedenle lim
x→∞sin x limiti yoktur.
Sonsuzdaki Sonsuz Limitler
x→∞lim = ∞
g¨osterimi, x b¨uy¨urken f (x) de˘gerlerinin de b¨uy¨ud¨u˘g¨un¨u ifade eder.
A¸sa˘gıdaki g¨osterimlerin de anlamları benzerdir:
x→−∞lim = ∞ lim
x→∞= −∞ lim
x→−∞= −∞
Sonsuzdaki Sonsuz Limitler
x→∞lim ex= ∞ lim
x→∞x3 = ∞ lim
x→−∞x3 = −∞
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 121/ 182
Sonsuzdaki Sonsuz Limitler
x → ∞ iken y = ex, y = x3’den ¸cok daha hızlı b¨uy¨umektedir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 122/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→∞(x2− x) limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um :
x→∞lim(x2− x) = limx→∞x2− limx→∞x = ∞ − ∞ yazılamayaca˘gına dikkat ediniz. Limit Kuralları ∞ bir sayı olmadı˘gından sonsuz limitlerde kullanılmazlar. (∞ − ∞ tanımlanamaz.) Ancak hem x hem de x − 1 sınırsız olarak b¨uy¨ud¨u˘g¨unden
x→∞lim(x2− x) = limx→∞x(x − 1) = ∞ yazabiliriz.
Ornek ¨
Ornek :¨ lim
x→∞
x2+ x
3 − x limitini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : Pay ve paydayı(paydadaki polinomun en y¨uksek kuvveti olan) x ile b¨olerek, x → ∞ iken x + 1 → ∞ ve 3/x − 1 → −1 oldu˘gundan,
x→∞lim x2+ x
3 − x = lim
x→∞
x + 1
3
x− 1 = −∞
buluruz.
Te˘getler, Hızlar ve Di˘ger De˘gi¸sim Hızları
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 125/ 182
Te˘getler
Bir C e˘grisi, y = f (x) denklemi ile verilmi¸s olsun. C e˘grisinin P (a, f (a)) noktasındaki te˘getini bulmak istersek, P ’nin yakınındaki x 6= a, ko¸sulunu sa˘glayan bir Q(x, f(x)) noktasını alarak P Q kiri¸s do˘grusunun e˘gimini hesaplarız:
mP Q= f (x) − f(a) x − a
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 126/ 182
Te˘getler
x de˘geri a’ya yakla¸stık¸ca, Q noktası da e˘gri ¨uzerinden P noktasına yakla¸sacaktır. E˘ger mP Q bir m sayısına yakla¸sırsa, t te˘getini P ’den ge¸cen ve e˘gimi m olan do˘gru olarak tanımlarız. (BU, te˘get
do˘grusunun, Q noktası ve P ’ye yakla¸sırken P Q kiri¸s do˘grularının limit durumu oldu˘gunu s¨oylemek demektir.)
Te˘get Do˘grusu
Tanım :
E˘ger a¸sa˘gıdaki limit varsa, y = f (x) e˘grisinin P (a, f (a)) noktasındaki te˘get do˘grusu, P (a, f (a)) noktasından ge¸cen ve e˘gimi
m = lim
x→a
f (x) − f(a) x − a olan do˘grudur.
Ornek ¨
Ornek :¨ y = x2 parabol¨un¨un P (1, 1) noktasındaki te˘get do˘grusunun denklemini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : a = 1 ve f (x) = x2 oldu˘gundan, e˘gim
m = lim
x→1
f (x) − f(1) x − 1 = lim
x→1
x2− 1 x − 1
= lim
x→1
(x − 1)(x + 1) x − 1
= lim
x→1(x + 1) = 1 + 1 = 2
dir. Do˘gru denkleminin nokta-e˘gim bi¸cimini kullanarak, (1, 1) noktasındaki te˘get do˘grusunun denkleminin
y − 1 = 2(x − 1) ya da y = 2x − 1 oldu˘gunu buluruz.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 129/ 182
Te˘get Do˘grusu
Bir e˘grinin bir noktasındaki te˘getinin e˘gimini, e˘grinin o noktadaki e˘gimiolarak da adlandırırız.
Bunun ardındaki fikir, e˘grinin ¨uzerindeki noktaya yeterince odaklanıldı˘gında e˘grinin adeta bir do˘gru gibi g¨or¨unmesidir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 130/ 182
Te˘get Do˘grusu Te˘get Do˘grusu
Te˘get Do˘grusu
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 133/ 182
Te˘get Do˘grusu
S¸ekillerde bu i¸slemi, y = x2 e˘grisi i¸cin g¨ostermektedir.
Ne kadar ¸cok odaklanılırsa, parabol o denli bir do˘gruya benzemektedir.
Ba¸ska bir deyi¸sle, e˘gri adeta te˘get do˘grusundan ayırt edilemez hale gelmektedir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 134/ 182
Te˘get Do˘grusu
Te˘get do˘grusunun e˘gimi i¸cin, bazı durumlarda kullanımı daha kolay olan bir ba¸ska ifade vardır.
h = x − a olsun, o zaman
x = a + h olur. Dolayısıyla, P Q kiri¸s do˘grusunun e˘gimi
mP Q= f (a + h) − f(a) h
olur.
Te˘get Do˘grusu
(S¸ekilde, h > 0 durumu g¨ozterilmi¸stir ve Q, P ’nin sa˘gındadır.
h < 0 durumunda Q, P ’nin solunda olmalıdır.)
Te˘get Do˘grusu
x, a’ya yakla¸stık¸ca, h’nin de 0’a yakla¸stı˘gına dikkat ediniz (¸c¨unk¨u h = x − a’dır). Dolayısıyla, tanımdaki te˘get do˘grusunun e˘giminin ifadesi
m = lim
h→0
f (a + h) − f(a)
h (4)
bi¸cimine d¨on¨u¸s¨ur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 137/ 182
Ornek ¨
Ornek :¨ y = 3/x hiprbol¨un¨un (3, 1) noktasındaki te˘get do˘grusunun denklemini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : f (x) = 3/x olsun. O halde (3, 1) noktasındaki te˘getin e˘gimi
m = lim
h→0
f (3 + h) − f(3) h
= lim
h→0 3 3+h− 1
h = lim
h→0
3−(3+h) 3+h
h
= lim
h→0
−h
h(3 + h) = lim
h→0− 1
3 + h = −1 3 olur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 138/ 182
Ornek... ¨
Dolayısıyla, (3, 1) noktasındaki te˘getin bir denklemi y − 1 = −1
3(x − 3) olur ve
x + 3y − 6 = 0 bi¸ciminde sadele¸sir.
Ornek... ¨
Hiperbol ve te˘geti ¸sekilde g¨osterilmektedir.
Hızlar
s = f (t), hareket denklemi uyarınca bir do˘gru boyunca hareket eden bir cisim d¨u¸s¨unelim.
Burada s, cismin ba¸slangı¸c noktasından ba¸slayarak (y¨on¨u de dikkate alan) yer de˘gi¸stirmesini g¨ostersin.
Hareketi tanımlayan f fonksiyonuna cismin konum fonksiyonu denir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 141/ 182
Hızlar
t = a ile t = a + h arasındaki zaman aralı˘gında konumdaki de˘gi¸sim, f (a + h) − f(a) olur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 142/ 182
Hızlar
Bu zaman aralı˘gındaki ortalama hız ortalama hız = yer de˘gi¸stirme
zaman = f (a + h) − f(a) h
ile ifade edilir ve ¸sekildeki P Q kiri¸s do˘grusunun e˘gimi ile aynıdır.
Hızlar
S¸imdi ortalama hızları, daha da kısa [a, a + h] zaman aralıklarında hesapladı˘gımızı varsayalım. Ba¸ska bir deyi¸sle, h sıfıra yakla¸ssın.
t = a anındaki v(a) hızını (ya da anlık hızı) bu ortalama hızların limiti olarak tanımlarız:
v(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a)
h (5)
Bu, t = a anındaki hızın, P ’deki te˘get do˘grusunun e˘gimine e¸sit oldu˘gu anlamına gelir.
T¨urevler
Daha ¨once y = f (x) denklemi ile ifade edilen bir e˘grinin x = a noktasındaki te˘getinin e˘gimini
m = lim
h→0
f (a + h) − f(a)
h (6)
olarak tanımladık.
Aynı zamanda konum fonksiyonu s = f (t) ile verilen bir cismin t = a anındaki hızının
v(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a) h
oldu˘gunu g¨ord¨uk.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 145/ 182
T¨urevler
Aslında herhangi bir bilim ya da m¨uhendislik dalında ne zaman bir de˘gi¸sim hızı hesaplasak yukarıdaki gibi limitler ortaya ¸cıkar. Bu bi¸cimdeki limitlerle ¸cok yaygın olarak kar¸sıla¸sıldı˘gından, bunlar i¸cin
¨ozel bir isim ve g¨osterim kullanılır.
Tanım :
E˘ger varsa, a¸sa˘gıdaki limite, f fonksiyonunun a sayısındaki t¨urevi denir ve f′(a) ile g¨osterilir:
f′(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a) h
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 146/ 182
T¨urevler
f′(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a) h
E˘ger x = a + h yazarsak, h = x − a olur ve h’nin 0’a yakla¸sması i¸cin gerekli ve yeter ko¸sul x’in a’ya yakla¸smasıdır. Dolayısıyla, te˘get do˘grularını bulurken g¨ord¨u˘g¨um¨uz gibi, t¨urevin tanımını ifade etmenin e¸sde˘ger bir yolu ¸sudur:
f′(a) = lim
x→a
f (x) − f(a)
x − a (7)
Ornek ¨
Ornek :¨ f (x) = x2− 8x + 9 fonksiyonunun a noktasındaki t¨urevini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um : Tanımdan, f′(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a) h
= lim
h→0
[(a + h)2− 8(a + h) + 9] − [a2− 8a + 9]
h
= lim
h→0
a2+ 2ah + h2− 8a − 8h + 9 − a2+ 8a − 9 h
= lim
h→0
2ah + h2− 8h
h = lim
h→0(2a + h − 8) = 2a − 8
Fonksiyon Olarak T¨urev
Onceki b¨¨ ol¨umde bir f fonksiyonunun sabit bir a sayısındaki t¨urevi
¨
uzerinde durduk:
f′(a) = lim
h→0
f (a + h) − f(a)
h (8)
Burada bakı¸s a¸cımızı de˘gi¸stirelim ve a nın de˘gi¸sken oldu˘gunu varsayalım.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 149/ 182
Fonksiyon Olarak T¨urev
Denklem 8 de, a nın yerine bir x de˘gi¸skeni koyarsak, f′(x) = lim
h→0
f (x + h) − f(x)
h (9)
elde ederiz. Bu limitin var oldu˘gu her x sayısına bir f′(x) sayısı kar¸sıgelir.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 150/ 182
Fonksiyon Olarak T¨urev
Dolayısıyla, f′ f nin t¨urevi olarak adlandırılan ve denklem 9 ile tanımlanan yeni bir fonksiyon olarak ele alınabilir.
x deki f′(x) de˘gerinin, geometrik olarak f nin grafi˘ginin (x, f (x)) noktasındaki te˘get do˘grusunun e˘gimi olarak yorumlanabilece˘gini biliyoruz.
f′ fonksiyonu f nin t¨urevi olarak adlandırılır ¸c¨unk¨u f den denklem 9 deki limit i¸slemi ile ”t¨uretilmi¸stir”.
Ornek ¨
Ornek:¨ f (x) = x3− x ise, f′(x) i¸cin bir form¨ul bulunuz.
C¸ ¨oz¨um: T¨urevi hesaplamak i¸cin denklem 9 yi kullandı˘gımız zaman, h nin de˘gi¸sken oldu˘gunu ve limit hesabı yapılırken x in sabit olarak de˘gerlendirildi˘gini hatırlamalıyız.
f′(x) = lim
h→0
f (x + h) − f(x)
h = lim
h→0
[(x + h)3− (x + h)] − [x3− x]
h
= lim
h→0
x3+ 3x2h + 3xh2+ h3− x − h − x3+ x h
= lim
h→0
3x2h + 3xh2+ h3− h h
= lim(3x2+ 3xh + h2− 1) = 3x2− 1
Ornek ¨
Ornek:¨ f (x) =√
x ise, f′ t¨urevini bulunuz. f′ n¨un tanım k¨umesini bulunuz.
C¸ ¨oz¨um:
f′(x) = lim
h→0
f (x + h) − f(x) h
= lim
h→0
√x + h −√ x h
= lim
h→0
√x + h −√ x
h ·
√x + h +√
√ x
x + h +√ x
= lim
h→0
(x + h) − x h(√
x + h +√
x) = 1
√x +√
x = 1 2√
x
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 153/ 182
Ornek... ¨
f′(x) = 1 2√ x
x > 0 ise, f′(x) vardır, bu nedenle f′ n¨un tanım k¨umesi (0, ∞) olur.
Bu k¨ume, f nin tanım k¨umesi olan [0, ∞) k¨umesinden k¨u¸c¨ukt¨ur.
O˘¨gr.G¨or.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 154/ 182
Di˘ger G¨osterimler
Ba˘gımsız de˘gi¸skenin x, ba˘gımlı de˘gi¸skenin y oldu˘gu geleneksel y = f (x) g¨osterimini kullanırsak, t¨urev i¸cin kullanılan bazı yaygın g¨osterimler a¸sa˘gıdaki gibidir.
f′(x) = y′= dy dx = df
dx = d
dxf (x) = Df (x)
D ve d/dx sembolleri t¨urev alma i¸slemini ifade etti˘ginden t¨urev alma operat¨orleri olarak adlandırılır.
Di˘ger G¨osterimler
Leibniz tarafından ortaya konulan dy/dx sembol¨u (¸simdilik) bir oran olarak de˘gerlendirilmemelidir; yalnızca f′(x) ile e¸sanlamlıdır.
Buna kar¸sın, ¨ozellikle de˘gi¸sim g¨osterimi ile birlikte kullanıldı˘gında
¸cok yararlı ve anlamlı bir g¨osterimdir.
T¨urevin tanımını Leibniz g¨osterimi ile, dy
dx = lim
∆x→0
∆y
∆x
¸seklinde yazabiliriz.