Henüz Değil;
Ama Sonunda
Max Wyss Çeviren: Erdal Öz ODTÜ Felsefe Bölümü Öğrencisi Alper Sakitaş MTAGenel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi
Ne yazıkki deprem öndeyilerine dair araştırmalar hakkındaki tartışmaların tipik özelliği yanlış iddia temellerine oturtulmasıdır. Forum yöneticisinin (lan Main) önsözünün ilk iki cümlesi bu geleneği izlemek
tedir. Onun savına karşın Kolombiya'daki deprem, deprem öndeyilerine dair bilimin yeterliliğini veya yetersizliğini gösterecek türden değildi. Çünkü Kolombiya'da esas olarak bu sorun üzerinde
çalışılmadı.
Önemli Derecede Küresel Çaba
11 stelik "önemli derecede küresel çabanın U depremlerin nükleasyon araştırmaları için
sarfedildiğini" söylemek doğru bir bakış açısını yansıtmaz. ABD ve B.Britanya ciddi bir anlamda bir soruna el attıkları zaman daha büyük ve önemli düzeyde kaynaklarla araştırma yaparlar.
Bunu, geçmişte birkaçon yıl boyuncayeraltı nükleer patlamalarını incelerken ve onları doğal sismik olgu lardan ayırırken yaptılar. Eğer depremlerin nükleas- yonunu anlamakistiyorsak biliminciddianlamda bü
yük çabalar sarfetmesi gerekir ama buhiç bir ülkede yapılmamaktadır.
Bütün DepremlerAniden mi Vurur?
Önsözdeki bir diğer ifade deprem öndeyilerinin mümkün olamayacağınıiddiaedenlerin dillendirdiği
“depremler aniden vurur" ifadesidir. Ama bu gerçeği yansıtmaz. Bilimseltartışmalarda genel geçer doğru
larıtartışma konusu yapmamalıyız. Şöyle ki;deprem öndeyilerinin imkansız olduğunu savunan küçük bir grupbilim insanıyla bu probleminzaten çözüldüğünü iddia edenler genellikle doğrularıçarpıtmakta,doğ
rularazarar vermektedir.
Gerçek şudur; birçok ana-şok aniden görülmez.
Bunların%10-30'u gerçekleşmelerinden önce hafta
boyunca öncü-şoklarla, bazıları etkinlikten biryıl ön
ce, bazıları gerçekleşmeden yıllar önce kendilerini hissettirirler. Bunlardanbazıları sismik durgunlukla ken
dilerini hissettirirler.
Başarılı Bir Öndeyi Nedir?
Yararlı bir deprem öndeyisinintanımıyla-bir tane si "planlı bir tahliyeninyer alabileceği" üzerine temel- lendirilmiş-forum yöneticisi deprem öndeyisi üzerine çalışılması gerektiği düşüncesini kurguluyor. Çünkü bu, forum yöneticisinin "çok azsismoloğun yukarıda tanımladığım gibi belirleyicibiröndeyinin mantıklı bir amaç olduğunu savunabileceği” yanlış kurgusunu yapmasını mümkün kılar. Enerji yüklü bir çevrimin en sonundaharekete geçen büyük bir kırlmanın başlan
gıcındaki düzensizliğinin en iyibilinen öğesi birçok du rumda kısa erimli öndeyilerin bakış açılarını engeller.
Yine de uzun yıllar boyunca gözlemleme zamanına sahip öndeyilerden birçok yararsağlanır. Bunlar sık sık ayrıntılı bir biçimde açıklanmaktadır. Bundan dolayı birçoksismolog iyi kurgulanmış ve iyiformüle edilmiş öndeyilerinyararolduğu düşüncesinde hemfikirdir.
Bilimin Gelişmesi Umulmadık Olabilir
Zamandan bağımsız tehlike tahminlerinin "stan dart uygulaması” önsözde sağlamve iyi kurgulanmış
nun etrafındaki bölgenin büyüklüğünün belirlenmesige
rekecektir. Örneğin,"dilatancy-diffusion" deprem önde- yikuramınca benimsenenlere benzeyen diğer yöntem
lerbunu olası kılabilir.
Buyüzden, her ne kadar kısa-erimli öndeyilerde bu
lunmak için bir yöntemimizyoksada, bunun olanaksızlı ğını öne sürmenin doğruolacağınainanmıyorum.Oza
man,diğer deprem öndeyitürlerinin olabilirliği ve kulla nışlılığı hakkında neler söyleyebiliriz?
Onyıllık süreleriçerisinde,aktif fay dilimlerinin olası kı
rılma zamanları üzerinden yapılan uzun-erimliöndeyiler kabuledilmiş sismik tehlike analizlerinin birparçası olmuş
tur.Bu yöntembilim temel alınarak,birçokçalışmayapıl
mışve 1989 Loma Prieta, Kaliforniya, depremialtı yılön
cesinden tahmin edilmiştir (forecast). Bu tür öndeyilerin yararı, depremin etkisini azaltmak için gerekecek mü
hendislik ve acil durum planlarınınhazırlanması için on yı la varan süreler tanımasıdır. Orta-erimli öndeyi, uzun- erimli öndeyinin güncellenmiş şeklidir. Orta-erimli öndeyi, sismikölçümlerdeki iyileşmeyleya da fayınkırılmanokta
sınayaklaştığıuyarısıverencihazlarla başarılmıştır.
Bir başka öndeyitürüolan "Acil Alarm"da, eşik değe rinüzerindeki sismikdalgalar birelektronik uyarı gönde rirler. Bu sistem sayesinde, nükleer reaktörler, gaz ve elektrik şebekeleri vb. birkaçsaniye içerisindekapatıia- bilmektedir. Benzeri bir sistem, Japonya'da, deprem anında hızlı trenlerindurdurulmasında kullanılmaktadır.
Son olarak, depremlerin sıklıkla yakındaki faylarda
depremoluşumunu tetiklemesine dair bulgular, birdiğer öndeyi modeline kaynaklık etmiştir. Bu model, deprem sonrası sismik tehlike değerlendirmesi olarak anılır. Mo delde, büyükbir depremin hemen ardından,yakındaki bütün faylar üzerinde oluşan gerilim değişikliği hesapla
nır ve önceki deprem sonucunda kırılmaya yaklaşan faylar hakkındatehlikeraporlarıçıkartılır.
Peki, kısaerimlideprem öndeyilerini neyapacağız?
Olasılığının düşük olduğuna karar verip kafamızdan sil- meli miyiz? Ben böyledüşünmüyorum: deprem fiziği üze rine dahaöğreneceğimizçokşeyvar ve özellikle hız/du- rum değişken sürtünme (rate/state variable fraction) yasalarının sorunumuza yönelik uygulamalarında hızlı ve büyük ilerlemeler kaydedildi. Bugüne kadar karanlıkta yolumuzu bulmaya çalışıyorduk; gözlemlenebilir olarak elimizde sadece depremlerin kendisi vardı. Kaliforniya, Japonya vebaşka yerlerde kurulan,uydu radar interfe- rometreleriyle desteklenmiş çok sayıda yerleşik küresel yerbelirleme sistemi (GPS)ağları, ilk defa,gerilim alanla rının gelişimini uzay-zaman ölçeğinde görmemizi sağla yacak.Nelerin ortayaçıkacağınıkim bilir? Ozaman, ara sıra beklenmedik birşekilde ortaya çıkan ilginç "haberci"
olaylar gözlenecektir. Acababunların mekanizmaları ne olabilir?
Kaynak
NatureDebates, www.nature.com
