GİRİŞ
Bosna-Hersek tarih boyunca sürekli başka ülkelerin boyunduruğu altında bulunmuş bir ülkedir. Ülkenin bu değişmez kaderi Yugoslavya’nın dağılma süreci ile değişmeye başlamıştır fakat bu kez de kendilerine efendilik etmeyen Sırplara karşı koymak durumunda kalmışlardır.
Üç yıl süren savaşın ardından imzalanan Dayton Anlaşması ile Bosna-Hersek tarih boyunca hasret olduğu bağımsızlığına kavuşmuştur. Fakat bu bağımsızlık tam anlamıyla istenen şekilde olmamıştır. Bunun sebebi Dayton Anlaşmasının kurduğu karmaşık yapılı devlet sistemidir.
Bugün Bosna-Hersek topraklarında iki ayrı devletçik ve bir özerk bölge bulunmaktadır. Bu yönetimlerin her biri kendi kurum ve yöneticilerine sahiptir. Bu kurumların en üstünde de barışın tesisinin devamı için kurulmuş sivil bir yönetim kademesi bulunmaktadır. Bosna-Hersek bu karmaşık haliyle savaşın üzerinden neredeyse 20 yıl geçmesine rağmen halen kendisine toparlayabilmiş değildir.
Birazdan okuyacağınız bu rapor, Bosna-Hersek devletinin tarihsel gelişimini ele aldıktan sonra yönetim sistemini ayrıntılı bir şekilde açıklayacaktır. Bunu yaparken devletin bugün ki sorunlarına da ışık tutacaktır.
Genel Bilgi
Bosna-Hersek Devleti, 1995 yılında savaşı bitiren Dayton Anlaşması ile kurulmuş ve devlet yapısı bu anlaşma sonucu oluşmuştur. Balkanlarda 51.197km² toprağa ve yaklaşık 4.500.000 nüfusa sahip bir ülkedir. Ülke, üç etnik gruba ev sahipliği yapmakta ve iki entiteye bölünmüş durumdadır. Ülkedeki etnik grupları; Boşnaklar %48, Sırplar %37,1 ve Hırvatlar
%14,3 oluşturur. Ülkedeki iki entiteden birincisi toprakların %51,46’sına sahip Bosna-Hersek Federasyonu iken, ikincisi toprakların %48,52’sine sahip Sırp Cumhuriyeti (RS)’dir. Bu iki entiteye ek olarak Bosna Savaşını bitiren Dayton Anlaşması ile kurulmuş Brcko Özerk bölgesi de toprakların %0,02’sine sahiptir.
Tarihçe
Bosna tarih sahnesindeki yerine Roma İmparatorluğu ile kavuşmuştur. Roma İmparatorluğunun çökmesinden 1200’lü yıllara kadar geçen süreçte Bosna çeşitli kereler başka devletlerin çatısı altında bulunmuştur. 260 yıl süreyle bağımsız kalan Bosna, 1463 yılında Osmanlı idaresi altına girmiştir.
Bosna toprakları içerisinde yaşayan Boşnaklar, Osmanlı hakimiyeti altına girdikten sonra Müslümanlığı seçmişlerdir. 1878 yılında Osmanlı’nın zor durumu Bosna’yı daha fazla elinde tutmasına engel olduğu için, Bosna o tarihlerde Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna bağlanmıştır. Bosna’nın bu günkü başkenti Saraybosna’da Avusturya tahtının veliahdı Arşidük Franz Ferdinand’ın vurularak öldürülmesiyle çıkan Birinci Dünya Savaşı 1918 yılında Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun yıkılmasına neden olmuştur. Bu tarihten sonra Bosna, Yugoslavya İmparatorluğuna bağlanmıştır.
1943 yılında Demokratik Federal Yugoslavya ilan edilmiş ve üç yıl sonra yani 1946 yılında “Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti” adını almıştır. Bosna-Hersek bu tarihten sonra 1918 yılı öncesi topraklarına dönmüş ve kültürel kimliğine kavuşmuştur. Otuz beş yılı Tito (Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti Kurucu Başkanı) liderliğinde geçiren Bosna- Hersek, 1980 yılında Tito’nun ölmesi ve 1986 yılında aşırı milliyetçi politikaların artması sonucu 1990 yılında kendisini bağımsızlık mücadelesi içersinde bulmuştur.
Bağımsızlık İlanı ve Bosna Savaşı
1992 yılında bağımsızlık ilanında bulunan Bosna-Hersek aynı yıl kendisine Sırp ve Hırvatlarla birlikte tarihinin en kanlı savaşı içinde bulmuştur. Bosna-Hersek’teki savaş başladığında Sırpların saldırısına karşı Hırvat ve Boşnaklar ittifak kurmuşlardır. Ancak, Boşnaklarla ittifak halinde olan Kuljyiç yerine milliyetçi Mate Boban’ın gelmesi, Bosna- Hersek’in iki taraftan birden saldırıya uğramasına sebep olmuştur.1
1992–1995 yılları arasında süren Bosna savaşı, Bosna’daki tüm toplumlar için trajedi oluştururken, özellikle Boşnaklar açısından ağır sonuçlara neden olmuştur. Bu savaş etnik temizlik ve soykırım kavramlarını üretmiştir. Ölen yaklaşık 200 bin kişinin 160 bini Boşnaklardan oluşmuştur (Boşnak nüfusun yaklaşık % 10’u). Boşnak nüfusun yaklaşık yarısını oluşturan bir milyon Boşnak evini terk etmek zorunda kalmıştır.2 Bosna Savaşı, 1995 yılında Dayton Anlaşması ile son bulmuştur.
Savaşta ölen insan sayısı, kayıtlara göre 97207 asker ve sivil olup, akibeti tespit edilemeyenlerle beraber bu sayının 100-110 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Kayıtlı ölümlerin %66’sının Boşnak, %25’inin Sırp, %8’inin ise Hırvat, kalanların ise Arnavut ve Roman olduğu tespit edilmiştir. Sivil ölümlerin ise %83’i Boşnak, %10’u Sırp, %5’i Hırvattır.
1 Amela Zahoviç, 1989 Sonrası Balkan Milliyetçiliğine Örnek: Bosna Hersek, İstanbul, 2005, sf.76
2 Mehmet Dalar, Dayton Barış Anlaşması ve Bosna-Hersek’in Geleceği, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2008, Cilt:1, Yıl:9, Sayı:16, Sf. 96
CIA tarafından hazırlanan bir rapora göre, Bosna Savaşındaki savaş suçlarının %90’ı Sırplar tarafından Boşnaklara karşı işlendiği bilinmektedir. Sırpların Boşnaklara karşı uyguladığı saldırıların ve savaş suçlarının, Boşnaklara yönelik bir etnik temizlik harekâtı olduğu kabul edilmektedir.3
Dayton Anlaşması
Dayton Anlaşması, Bosna Savaşını bitiren anlaşmadır. Anlaşma, Alija İzzetbegoviç (Bosna-Hersek Kurucu Başkanı 1992-96), Slobodan Miloseviç (Sırbistan Devlet Başkanı 1989-96) ve Franjo Tudjman (Hırvatistan Devlet Başkanı 1990-96) tarafından 14 Aralık 1995 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşma sonucunda Bosna-Hersek devleti iki entite ve bir özerk bölge olmak üzere üçe bölünmüş, Bosna-Hersek Federasyonu kendi içerisinde on kantona ayrılmış ve devletin tüm siyasi yapısı bu anlaşmaya göre oluşturulmuştur. Dayton Anlaşması, aynı zamanda Bosna-Hersek devletinin anayasası durumundadır. Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Hırvatistan Cumhuriyeti ve Yugoslav Federal Cumhuriyeti’nin yanı sıra, AB, Fransa, Federal Almanya, Rusya Federasyonu, İngiltere ve ABD temsilcilerinin de gözlemci olarak imzaladıkları Dayton Barış Anlaşması; biri çatışmaların önlenmesi amacıyla askeri biri de sivil olmak üzere iki alanda düzenlemeler içeren bir ana metin ile 11 Ek’ten oluşmaktadır.4
Dayton Anlaşması, Bosna-Hersek topraklarında barış sağlayabilmek ve istikrarı koruyabilmek için askeri ve sivil olmak üzere iki sistem tesis etmiştir. Askeri olarak tesis edilen sistem NATO güçleri tarafından bölgeye gönderilen daha sonra SFOR(stabilization Force) ismini alacak olan IFOR(Implementation Force)’dur. Sivil yapı ise Bosna-Hersek Yüksek Temsilciliğidir.
IFOR, SFOR ve EUFOR
IFOR, Dayton Anlaşması sonucu 20 Aralık 1995 tarihinden 20 Aralık 1996’ya kadar Bosna-Hersek’te görev yapan NATO önderliğindeki çok uluslu barış gücüdür. IFOR’un sona ermesi sonucu 21 Aralık 1996 tarihinde SFOR gücü bölgede görev almış, görev süresi 2 Aralık 2004 tarihinde son bulmuştur, ardından EUFOR, 2 Aralık 2004’te göreve başlamıştır.
Bosna-Hersek Yüksek Temsilciliği
Dayton Anlaşmasının sivil yönlerinin uygulanması Yüksek Temsilciliğe bağlıdır.
Temsilcilik, Bosna-Hersek’teki en güçlü yapı konumundadır. Cumhurbaşkanını dahi
3 asimetriksavaslar.wordpress.com , Bosna Savaşı , (e.t. 29.04.14)
4 Mehmet Dalar, a.g.e. , sf. 98
görevden alabilme yetkisine sahip Temsilcilik, bu yetkisini ilk defa 2001 yılında Hırvat Ante Yelaviç’in Cumhurbaşkanlığı görevine son vermiştir. Temsilciliğin başkanları AB tarafından atanmaktadır ve dönem başkanı Valentin Inzko’dur.
Siyasi Yapı
Bosna-Hersek devleti Dayton Anlaşmasının öngörmesi sonucu iki entiteye ayrılmış durumdadır. Her iki entitenin kendi meclisleri ve devlet kurumları olduğu gibi kendi başkanları da bulunmaktadır. İki entiteye ek olarak bir de Brcko Özerk bölgesi bulunmaktadır.
Bosna Hersek Federasyonu âdem-i merkezi bir yapı ile yönetilirken diğer entite Sırp Cumhuriyeti ise daha merkezi bir yapı ile yönetilmektedir.5
Bosna-Hersek Federasyonu
Bosna-Hersek Federasyonu, 31 Mart 1994 tarihinde Boşnaklar ve Hırvatlar arasında imzalanan Washington Anlaşması ile kurulmuştur, ancak, sınırları Dayton Anlaşması ile belirlenmiştir. Federasyon, ikinci kademe yönetim birimleri olan on kantona ayrılmıştır. Her kantonun kendi hükümet ve hükümet başkanı bulunmaktadır. Kantonların beş tanesi Boşnak, üç tanesi Hırvat ve diğer iki tanesi de Boşnak-Hırvat karışık yapıdadır. Kanton meclislerinin üye sayıları kendi nüfuslarına orantılıdır. Bosna-Hersek Federasyonunun sahip olduğu kurumlar ise, Bosna-Hersek Federasyonu Başkanlığı, Bakanlar Kurulu, Parlamentosu, Temsilciler Meclisi ve Halklar Meclisidir.
Sırp Cumhuriyeti (RS)
9 Ocak 1992 yılında kurulan Sırp Cumhuriyeti, 14 Aralık 1995’te Dayton Anlaşmasıyla Bosna-Hersek’in parçası haline gelmiştir. Resmi başkenti Saraybosna olmasına rağmen fiili olarak Banja Luka şehri başkent görevi görmektedir. Sırp Cumhuriyeti kendi sınırları içerisinde ayrı bir bayrak kullanmaktadır. Nüfusunun çoğunluğu Sırplardan oluşmaktadır. Sahip olduğu kurumlar ise, Sırp Cumhuriyeti Başkanlığı, Bakanlar Kurulu ve Ulusal Meclistir.
Brcko Özerk Bölgesi
Birleşmiş Milletler yönetiminde özel statüde yönetilmektedir. Sırp Cumhuriyeti topraklarının tam ortasından geçerek toprak bütünlüğüne engel durumdadır. Her üç etnik gruba da ev sahipliği yapmaktadır.
5 Emel Deniz, Bosna Hersek’in Karmaşık İdari Yapısı, Tuiç Akademi , tuicakademi.org, (e.t. 27.04.14)
Devlet Kurumları
İki entite ve bir özerk bölgeden oluşan devletin ortak olarak görev gören altı adet kurumu vardır. Bunlar, Bosna-Hersek Cumhurbaşkanlığı Konseyi, Bakanlar Kurulu, Parlamentosu, Temsilciler Meclisi, Halklar Meclisi, Silahlı Kuvvetleri, Anayasa Mahkemesi ve Merkez Bankasıdır.
Bosna-Hersek Cumhurbaşkanlığı Konseyi
Yüksek temsilcilikten sonra ülkedeki en yüksek siyasi makamdır. Dört yıllığına seçilmiş üç üye sekiz aylık dönemlerle konseye başkanlık yaparlar. Üç etnik grubun oyları tarafından seçilir. Konseyin şu anki başkanı 10 Mart 2014 tarihinde göreve gelen Bakir İzzetbegoviç’tir (Boşnak) kendisinden önceki başkanlar ise Zeljo Komsiç (Hırvat) ve Nabojsa Radmanoviç’tir (Sırp). Ekim 2014 tarihinde yeni seçimler yapılacaktır.
Bosna-Hersek Bakanlar Kurulu
Başbakan ve bakanlardan oluşmaktadır. Başbakan dâhil her bakanın iki yardımcısı vardır. Bakan Boşnak ise yardımcılardan birinin Sırp diğerinin Hırvat olması gerekmektedir.
Bosna-Hersek Parlamentosu
Bosna-Hersek Temsilciler Meclisi ve Halk Meclisinden oluşur. Temsilciler Meclisi, 28 tanesi Bosna Hersek Federasyonu, 14 tanesi Sırp Cumhuriyeti seçmenleri tarafından belirlenen 42 üyeli bir meclistir. Halk Meclisi ise 15 üyeden oluşmaktadır. Her üç grupta beş üyeye sahiptir.
Bosna-Hersek Silahlı Kuvvetleri
2004 yılında kurulan Bosna-Hersek Savunma Bakanlığı silahlı kuvvetlerden sorumludur. Silahlı kuvvetler, 15 bin aktif ve profesyonel askere, 5 bin rezerv askere ve bin sivil personele sahiptir. Bosna-Hersek Cumhurbaşkanı, Silahlı Kuvvetler yüksek komutanı görevindedir. Ocak 2006 tarihinde zorunlu askerlik kaldırılmıştır.6
Bosna-Hersek Merkez Bankası
Bosna-Hersek Merkez Bankası, Haziran 1997 yılında kurulmuştur, ancak, Ağustos 1997 tarihinde çalışmaya başlamıştır. Merkez Bankası yönetim kurulu üç üyeden
6 wikipedia.org , Bosna-Hersek Silahlı Kuvvetleri , (e.t. 29.05.14)
oluşmaktadır. Her bir etnik grubu bir kişi temsil etmektedir. Bu üyelerden bir tanesi yönetim kurulu başkanlığını dönemsel olarak yürütmektedir.7
Bosna-Hersek Anayasa Mahkemesi
Bosna-Hersek Anayasa Mahkemesi, ilk olarak 15 Şubat 1964 tarihinde kurulmuştur.
Mahkemenin varlığı 1974 Anayasasında onaylanmıştır. Mahkeme, Bosna-Hersek’teki siyasi yapılar arasındaki anlaşmazlıkları çözmek ve alınan kararları denetlemektir. Bosna-Hersek Devleti’nin anayasasını Dayton Anlaşması oluşturmaktadır.8
Güncel Sorunlar
Bosna-Hersek devletinin kurulmasını sağlayan Dayton Anlaşması, ülkenin bugün yaşadığı sorunların en büyük sebeplerinden biri olarak sayılabilir. Dayton Anlaşması, ülkenin neredeyse tüm yönetim birimlerini düzenler bir yapıda olduğu için sorunların en büyük sebebi olarak görülebilir.
Dayton Anlaşmasının savaş koşulları altında yapılmış ve savaşın üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen anlaşma aynı halde yürürlükte kalmıştır. Kısacası anlaşma, hukuksal açıdan Rebus Sic Standibus (Koşulların Değişmesi) ilkesinin uygulanabileceği hale gelmiştir. Uygulanan uluslararası hukukta kabul edilen bir ilke olan koşulların köklü değişmesi (Rebus Sic Stantibus) ilkesine göre bir antlaşmanın yapılısı sırasında var olan ve antlaşmanın yapılmasını etkileyen koşullarda ortaya çıkan değişikliklerin bu antlaşmaya son verme, ilgili düzenlemelerini değiştirme ya da uygulanmasını durdurma nedeni olacağı kabul edilmektedir.9 Ancak, henüz her hangi bir değişiklik yapılmamıştır. Dayton Anlaşması ile tesis edilen çok yönetimli siyasi yapı devletin bugün yaşadığı sorunların bir diğer sebebidir.
Bosna-Hersek’te bir yasanın geçmesi için önce parlamentoda kabul edilmesi gerekmektedir.
Tabi bu noktada parlamentonun üç etnik gruptan oluştuğunu ve cumhurbaşkanlığı görevinin 8 ayda bir el değiştirdiği düşünülünce karar alma süreçleri oldukça sıkıntılı olmaktadır. Bosna- Savaşı boyunca birbirlerini düşman kabul etmiş üç etnik grubun temsilcilerinin devlet yönetimi gibi ciddi ve meşakkatli konularda fikir birliğine varmalarını düşünmek oldukça iyimser bir düşünce olacaktır. Dayton Anlaşması ile Sırplara verilen aşırı özgürlük devletin bugün yaşadığı sorunlardan üçüncüsüdür. Dayton Anlaşmasının, savaşı başlatan Sırplara, savaş sırasında işgal ettikleri ve yerli halkı göçe zorlayıp çoğunluk oluşturdukları topraklarda
7 cbbh.ba , About CBBH,General Information About the Bank , (e.t. 29.05.14)
8 ccbh.ba , About , (e.t. 29.05.14)
9 Mehmet Dalar, a.g.e. , sf. 92-93
yönetim hakkını vermesi, Sırpların bugün bağımsızlık talebinde bulunacak kadar ileri gitmelerine sebep olmaktadır. Ayrıca, kurulan Sırp bölgesinin adının Sırp Cumhuriyeti olarak belirlenmesi Sırpların Sırbistan topraklarına katılmak istemelerine dayanak oluşturmaktadır.
Dayton Anlaşmasının bugün ki sorunlara sebep olan son yanlışlığı, ülkedeki tüm makamların üzerinde bir yüksek temsilcilik kurmuş olmasıdır. Yüksek Temsilcilik, parlamentodan çıkan kararları veto etme ve devlet görevlerini görevden alma gibi yetkileriyle devletin bağımsızlığına engel teşkil etmektedir.
Ülkedeki etnik gruplar arasındaki giderilmeyen nefret ve düşmanlıkta ülkenin bugün yaşadığı sorunlardan bir diğerini oluşturmaktadır. Sırpların halen bağımsızlık istemeleri, Hırvatların üçüncü bir entite hayalinde olmaları ve Boşnakların tarihten gelen korkuları, ülkede kalıcı bir barış ve dostluk ortamının tesis edilmesini oldukça zorlaştırmaktadır.
Son olarak ülkenin içinde bulunduğu ekonomik durumda bugün yaşanan sorunlardan bir tanesidir. Ülkedeki karmaşık siyasi yapı karar alma mekanizmasının yavaş işlemesine neden olmakta, bunun sonucunda yabancı yatırımcılar ülkeden uzak durmaktadırlar. Yabancı yatırımcıların ülkeden uzak durması zaten kendi içerisinden yatırımcı çıkartamayan ülkeyi oldukça zor bir duruma sürüklemektedir. Bunun sonucunda, ülke ekonomik yaşantısını yabancı yardımlar yoluyla sürdürmek durumunda kalmıştır.
Bosna-Hersek’in karmaşık siyasi yapısın getirisi olan son sorun ise ülkenin bölgesel birliklere entegrasyonuna engel olmasıdır. Bosna-Hersek’in Avrupa Birliği ve NATO yolunda atılan adımları kolaylaştırmak adına, ülkenin karmaşık bürokratik yapısını sadeleştirmek için çeşitli anayasal reformların yapılması söz konusu fakat bunların gerçekleşebilmesi için öncelikle (Sırp, Hırvat, Boşnak) üç etnik halkın birbirleriyle uzlaşması gerekmektedir, bu da Bosna Hersek’in mevcut parçalı siyasi yapısında çok uzun bir zaman gerektirmektedir.10
Aslına bakılırsa, ülkenin içinde bulunduğu sorunların tamamının kaynağı savaş sonrası imzalanan Dayton Anlaşmasıdır. Dayton Anlaşması belki o günkü konjonktüre uygun bir yapıda olsa bile bugün Bosna-Hersek’in ihtiyaçlarını karşılayacak kapasiteden çok uzak bir durumdadır.
SONUÇ
Bosna-Hersek’in tarihsel süreçteki durumuna kısaca göz atıldığında ülkenin tarih sahnesine çıktığı günden Dayton Anlaşmasına kadar geçen sürede sadece 260 yıl süresince
10 Emel Deniz, ag.e.
bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürebilmiştir. Neredeyse son 600 yılda başka devletlerin boyunduruğu altında bulunan Bosna-Hersek, 1992 yılında uzun zamandan beri ilk kez ve tarihte beklide ikinci defa bağımsız olma şansına erişmiştir, fakat, “Büyük Sırbistan”
hayali ile hareket eden Sırpların saldırılarına maruz kalan Boşnaklar insanlık tarihinin belki de II. Dünya Savaşından sonra şahit olduğu en büyük zulümle karşılaşmıştır. Üç yıl süren savaş boyunca Sırplara karşı büyük bir mücadele örneği sergileyen Boşnaklar, hak ettikleri bağımsızlığa mecbur kalarak kavuşmuşlardır. Mecbur kalmışlardır çünkü ne savaşı sürdürmeye daha fazla takatleri kalmıştır ne de uluslararası arenada saldırgan taraf olarak görülmek istememişlerdir.
1995 yılında imzalanan Dayton Anlaşması, bölgede yaşayan üç etnik gruba da istediklerini vermiştir. Bu açıdan anlaşma adil olmaktan çok uzak bir yapıda kalmıştır. Savaş sonucu hem saldırgan hem de savunmadaki taraflarında aynı şekilde istediklerine kavuşmuş olması ve saldırgan taraf olanın Sırpların bugün bile bağımsızlık söylemlerinde bulunuyor olmaları, anlaşmanın adaletsizliğini ve zayıflığını gözler önüne serecek niteliktedir.
Sonuç olarak, Avrupa ve ABD bir yandan Bosna’nın tarafında gözükürken diğer taraftan Sırbistan’ın taleplerini de göz ardı etmemişlerdir. Avrupa’nın merkezinde ki bir bölgede tamamen bağımsız ve güçlü bir Müslüman Bosna yerine, zayıf ve bağımlı bir Müslüman Bosna tercih ettiklerini düşünmek yanlış olmayacaktır.
KAYNAKÇA
1- Amela Zahoviç, 1989 Sonrası Balkan Milliyetçiliğine Örnek: Bosna Hersek, İstanbul, 2005, Yüksek Lisans Tezi
2- Mehmet Dalar, Dayton Barış Anlaşması ve Bosna-Hersek’in Geleceği, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2008, Cilt:1, Yıl:9, Sayı:16
3- http://asimetriksavaslar.wordpress.com/2011/03/30/bosna-savasi/
4- Emel Deniz, Bosna Hersek’in Karmaşık İdari Yapısı, Tuiç Akademi , http://www.tuicakademi.org/index.php/kategoriler/balkanlar/3915-bosna-hersekin- karmasik-idari-yapisi
5- http://tr.wikipedia.org/wiki/Bosna-Hersek_Silahl%C4%B1_Kuvvetleri Bosna- Hersek Silahlı Kuvvetleri
6- http://www.cbbh.ba/index.php?id=13&lang=en Central Bank of Bosnia Herzegovina
7- http://www.ccbh.ba/eng/p_stream.php?kat=503 Constitutional Court of Bosnia Herzegovina
