Damsa Baraj Gölü (Ürgüp) Suyunun Bazı Fiziko-Kimyasal Parametrelerinin Araştırılması
Investigation of Damsa Dam Lake’s Water Physico- Chemical Parameters
Ramazan MERT1, Sait BULUT2, Gülizar YILDIRIM3, Mehmet YILMAZ4, Ali GÜL5
1Nevşehir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Nevşehir, mert@nevsehir.edu.tr
2Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Afyonkarahisar, saitbulut@aku.edu.tr
3Tarım İl Müdürlüğü, Nevşehir
4Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara, myilmaz@gazi.edu.tr
5 Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara, aligul@gazi.edu.tr
ÖZET
Bu çalışma Kasım 2008-Ekim 2009 tarihleri arasında Ürgüp ilçesi Mustafapaşa Kasabasında bulunan Damsa Baraj Gölü’nde yapılmıştır. Çalışma süresince aylık periyotlarla bir istasyondan alınan yüzey su örneklerinin bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri incelenmiştir. Baraj gölünün yüzey sularında ortalama sıcaklık 14,3 ºC, pH: 8,15, Çözünmüş oksijen: 6,7 mg/L, Elektriksel İletkenlik: 443 µmhos/cm, Bikarbonat: 3,85 mg/L, Sertlik: 25ºF’dır. Katyon sıralaması Mg+2 >
Ca+2 > Na+ > NH4+> Fe+2 > K+, anyon sıralaması ise NO3-
> SO4=
> Cl - > NO2-
şeklinde bulunmuştur. Elde edilen fiziko-kimyasal verilerin değerlendirilmesi sonucu Damsa Baraj Gölü suyu Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğine (SKKY) göre; sıcaklık, pH, elektriksel iletkenlik, sodyum, magnezyum, kalsiyum, potasyum, demir, sülfat, klor, fosfor ve nitrat bakımından 1. sınıf, çözünmüş oksijen ve amonyum bakımından 2. sınıf, nitrit bakımından 3. sınıf, toplam sertlik bakımından da “orta sert” sular olarak belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre; Damsa Baraj Gölü suyunun su kalitesi değerlendirilmesi sonucunda önemli bir kirlilik probleminin bulunmadığı ve balıkçılık için uygun olduğu görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Damsa Baraj Gölü, su kalitesi, fiziko-kimyasal parametreler, Ürgüp.
ABSTRACT
This study was carried out in Damsa reservoir located in Mustafapaşa town of Ürgüp province between November-2008 and October-2009 . There were surface water samples taken on monthly basis from a fixed station and some of their physico-chemical properties were investigated .The data obtained for the surface waters were, average temperature: 14.3 ºC, pH: 8.15, dissolved oxygen: 6.7 mg/L, electrical conductivity: 443 µmhos/cm, bicarbonate: 3.85 mg/L, hardness:
25ºF. The amounts of cations and the anions followed the order of Mg+2 > Ca+2 > Na+ >
NH4+> Fe+2 > K+ and NO3- > SO4= > Cl - > NO2- respectively . As a result of the evaluation of the respective data the Damsa reservoir was found to be 1st class as regard to the temperature , pH , electrical conductivity , dissolved calcium , potassium , iron , sulfate , chloride , phosphate and nitrate ions , 2nd class as regard to dissolved oxygen and ammonia , 3rd class as regards to nitrite and “medium hard” as regard to water hardness according Water Pollution Control Regulations(WPCR) . These data show that the Damsa reservoir is not being threatened by an important water pollution problem and is suitable for fishing .
Keywords: Damsa Dam Lake, water quality, psycho-chemical parameters, Ürgüp
SUMMARY The purpose of the Study
The primary target of this study was to determine the water quality of the Damsa reservoir by measuring some of its physic chemical parameters and enlighten its potential regarding to fishing and water products and the presence of any pollution problem.
Methodology
Damsa reservoir fed by Damsa stream in Kızılırmak basin is located 17 km from Ürgüp province at 380 32’ 54,21’’ north longitudes and 340 55’ 24,66’’ east latitudes between Mustafapaşa town and Taşkınpaşa village with an elevation of 34.5 m .The reservoir was opened in 1971 with a total volume of 7.12 hm3, irrigation area of 709 ha, elevation of 1223 m from the sea level and a maximum depth of 22 m. The water
samples were taken from 30 cm below the surface without causing any bubbles , their temperature (0C), pH , dissolved oxygen (mg/L.) levels were measured on the spot and they were stored in tightly closed clean PET bottles. The measurements were made with YSI 51B model oxygenmeter and Orion brand portable pH meter. Other measurements which could not be done on the spot were carried out soil analyses laboratory of Nevsehir Agriculture and Food Analyses Office . The analyses were carried by the use of titration and spectroscopic techniques. The water quality of the reservoir was evaluated according to the criteria set by “ WPCR “ .
Findings and Discussion
There was no smell observed in the reservoir throughout the study. The minimum and maximum air temperatures were measured to be 2 0C in December 2008 and 30 0C in July 2009 . The minimum and maximum temperatures were 6.5 0C in December 2008 and 24 0C in July 2009. pH values ranged between 7.77 and 8.46 . The measured oxygen levels were 5.5 mg/L in May and 8 mg/L in January . The total hardness varied between 19.75 0Fr and 31.1 0Fr . The minimum and maximum metal levels were as follows: Ca: 1.25mg/L (August 2008) and 1.9 mg/L (December 2008 and April 2009) Mg: 2.6 and 5.9 mg/L, Na: 1.0 and 1.73 mg/L, K: 0.03 mg/L (February 2008) - 0.29 mg/L(December 2008) , Bi carbonate : 1.67 and 5.1 mg/L, Chloride : 0.11and 2.67 mg/L , Sulfate : 0.85 mg/L (January 2009) and 3.92 mg/L (June2009) Iron:1 and 1.3 mg/L , Nitrite : 0.01 and 0.08 mg/L, Nitrate : 1.4 and 6.4 mg/L .The lowest and highest electrical conductivity values were 398 µmho/cm in May 2009 and 493 µmho/cm in June 2009 . The phosphate values ranged between 0.0 and 0.02 mg/L
The data obtained for the surface waters were, average temperature: 14.3 ºC, pH: 8.15, dissolved oxygen: 6.7 mg/L, electrical conductivity: 443 µmhos/cm, bicarbonate: 3.85 mg/L, hardness: 25ºF. The amounts of cations and the anions followed the order of Mg+2 > Ca+2 > Na+ > NH4+> Fe+2 > K+ and NO3-
> SO4= > Cl- > NO2-
respectively: As a result of the evaluation of the respective data the Damsa reservoir was found to be 1st class as regard to the temperature, pH, electrical conductivity, dissolved calcium, potassium, iron, sulfate, chloride, phosphate and nitrate ions, 2nd class as regard to
dissolved oxygen and ammonia, 3rd class as regards to nitrite and “medium hard” as regard to water hardness according water pollution regulations . These data show that the Damsa reservoir is not being threatened by an important water pollution problem and is suitable for fishing .
GİRİŞ
Türkiye’de 120’den fazla doğal göl ve bu doğal göllerin dışında 673 kadar baraj gölü bulunmaktadır. Türkiye göllerinin yanı sıra akarsuları açısından da zengin bir ülkedir.
Buna rağmen pek çok bölgede düzensiz yağış rejimi ve coğrafik şartların etkisi ile su problemleri ortaya çıkmaktadır. Su problemine çözüm olarak en çok baraj gölleri inşa edilmesi düşünülmektedir. Baraj gölleri genellikle enerji üretimi, sulama, içme suyu ve taşkından korunma gibi amaçlarla kurulmaktadır (Anonim, 1992).
Tüm dünyada doğal kaynakların korunmasına, çevresel etki ve değişimlerin takibine yönelik artan bir talep ve duyarlılık söz konusudur. Bu yüzden çağımızda
“sürdürülebilir gelişim” ve “çevre yönetimi” birlikte ele alınması gereken iki temel unsur haline gelmiştir. Gerek doğal stoklar ve avcılık gerekse yetiştiricilik faaliyetleri çevreyle karşılıklı etkileşimler içerisindedir. Bu etkileşimlerin en önemlisi çevre veya su kirliliğinin su canlıları üzerindeki olumsuz etkileridir. Başta ağır metal olmak üzere inorganik ve organik orijinli kirleticiler su canlılarının üreme, beslenme ve dağılımlarını ve bu canlıların bünyelerinde birikerek ürün kalitesi ve besin zinciri yoluyla da tüketici sağlığını etkilemektedir (Boyd ve Lichtkoppler, 1980), (Anonim, 2004 a).
Kirlenmeye karşı gerekli tedbirlerin alınabilmesi için su ortamının fiziksel ve kimyasal faktörlerin periyodik olarak araştırılması gerekmektedir. Ülkemizdeki araştırmacılar son yıllarda baraj göllerine yoğunlaşmış, bilhassa fiziko-kimyasal özeliklerinin incelendiği çalışmaların sayısı artmıştır (Yılmaz, 1997), (Alaş, 1998), (Yılmaz, 2004), (Taş, 2006), (Dirican, 2008).
Nevşehir Tarım İl Müdürlüğü tarafından balıklandırma çalışmaları yapılan baraj gölünde sazan (Cyprinus carpio L.), tatlı su levreği (Sander lucioperca L.) ve kadife (Tinca tinca L.) gibi ekonomik öneme sahip doğal balık türleri bulunmaktadır.
Araştırma sahası olarak seçtiğimiz Damsa Baraj Gölü suyunun fiziko-kimyasal özellikleriyle ilgili yapılmış bir bilimsel araştırmaya şimdiye kadar rastlanmamıştır.
Damsa Baraj Gölü’nde yapılan bu çalışmanın amacı, baraj suyunun bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri tespit edilerek, su kalitesi karakterinin belirlenmesi, yararlanılabilir su potansiyelinin ortaya çıkartılması, kirlenme ile ilgili bir problemin olup olmadığının, su ürünleri üretimine elverişliliğinin tespit edilmesi ve gölde yapılan balık avcılığına katkı sağlamaktır.
YÖNTEM
Tatlı su kaynakları bakımından fakir bir bölge olan Kapadokya’da bulunan Damsa Baraj Gölü Kızılırmak Havzas’ında Damsa Çayı’ndan beslenmektedir. Ürgüp ilçesine 17 km uzaklıkta olan Damsa Baraj Gölü 38o 32’ 54,21’’ kuzey enlemi ile 34o 55’ 24,66’’ doğu boylamları arasında Mustafapaşa Kasabası ile Taşkınpaşa Köyü arasında 34,5 m yüksekliğinde, zonlu toprak dolgu tipinde, sulama ve taşkınları önlemek için inşa edilmiştir. 1971 yılında işletmeye açılan barajın göl hacmi 7,12 hm3, sulama sahası 709 ha, denizden yüksekliği 1223 m ve maksimum derinliği 22 m’dir (Anonim, 1992).
Baraj gölü suyunun fiziksel ve kimyasal analizlerini belirlemek amacıyla su örnekleri gölün orta kısmına yakın bölgelerden alınmıştır. Yüzeyin 30 cm altından hava boşluğu oluşmadan alınan su örneklerinin sıcaklığı (oC), pH’sı, çözünmüş oksijen miktarı (mg/L.) hemen yerinde ölçülmüş ve önceden hazırlanan temiz polietilen şişeler içine alınıp ağızları sıkıca kapatılmıştır. Oksijen ölçümlerinde YSI 51B model oksijenmetre, pH ölçümlerinde Orion marka portatif pH metre kullanıldı. Baraj gölünde yapılamayan diğer analizler Nevşehir Tarım İl Müdürlüğü ve Nevşehir Gıda Tahlil A. Ş. Toprak Analiz Laboratuarları’nda yapılmıştır. Analizler titrasyon tekniği ve spektrofotometrik metodlar ile yapıldı. Sertliği metil oranj alkalinitesinden hareketle titrasyon metoduyla, kalsiyum ve magnezyum kompleksimetrik titrasyon metodu ile tayin edildi. Klorür tayini gümüş nitrat metodu, sülfat tayini turbitimetrik metod, nitrit ve nitrat tayini sülfanilik asit metodu ile spektrofotometrede tayin edildi. Sodyum ve potasyum miktarlarının tayini alev fotometrisi kullanılarak yapıldı. Elektriksel iletkenlik kondüktivimetre, fosfor kalay klorür metodu ile tayin edildi. Amonyum damıtma
metodu ve kolorimetrik metod, organik madde miktarının tayini permanganat metodu, bikarbonat ve karbonat titrasyon metodu ile tayin edilmiştir (Giritlioğlu, 1975), (Baltacı, 2000). Elde edilen analiz sonuçları su kalitesi değerlendirmesi için kıta içi su kaynaklarının “Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği” (SKKY)’nde verilen kıta içi yüzey sularının sınıflandırılmasında kullanılan kalite standartlarına göre Damsa Baraj Gölü’nün su kalitesi tespit edilmiştir (Anonim, 2004 b).
BULGULAR ve YORUM
Çalışma sonucunda baraj gölünün fiziksel ve kimyasal özellikleri şu şekilde belirlenmiştir:
Koku, hava ve su sıcaklığı:
Araştırma süresince baraj gölünde herhangi bir koku tespit edilememiştir. Hava sıcaklığı Aralık 2008 de en düşük (2 oC), Temmuz 2009’da en yüksek (30 oC) ölçülmüştür. Su sıcaklığı en düşük Aralık 2008’de (6,5 oC), en yüksek Temmuz 2009’da (24 oC) ölçülmüştür (Şekil 1).
pH, çözünmüş oksijen ve sertlik:
pH değerleri 7,77 ile 8,46 arasında değişmiştir. Bu sonuç baraj gölü suyunun hafif alkali özellikte olduğunu göstermektedir. Ölçülen çözünmüş oksijen değeri en düşük Mayıs ayında 5,5 mg/L ve en yüksek Ocak ayında 8 mg/L bulunmuştur (Şekil 2). Toplam sertlik ise 19,75 oFr ile 31,1 oFr arasında değişim göstermiştir (Şekil 3).
Kalsiyum, magnezyum, sodyum ve potasyum:
En düşük kalsiyum Ağustos 2008’de 1,25mg/L, en yüksek Aralık 2008 ve Nisan 2009’da 1,9 mg/L olarak ölçülmüştür. Magnezyum değerleri 2,6-5,9 mg/L arasında değişmiştir (Şekil 6). Sodyum ise 1 ile 1,73 mg/L arasında belirlenmiştir. En düşük potasyum değeri Şubat 2008’de 0,03 mg/L, en yüksek Aralık 2008’de 0,29 mg/L olarak ölçülmüştür (Şekil 5).
Bikarbonat, klorür, sülfat:
Bikarbonat değerleri 1,67-5,1 mg/L arasında değişim gösterdiği tespit edilmiştir (Şekil 4). Klorür değerleri ise 0,11-2,67 mg/L arasında değişim göstermiştir (Şekil 7). Doğal sularda genelde klorür iyonunun konsantrasyonu düşüktür. Araştırma süresince sülfat en düşük Ocak 2009’da 0,85 mg/L, en yüksek Haziran 2009’da 3,92 mg/L olmuştur (Şekil 7).
Demir, nitrit, nitrat ve amonyum miktarı:
Demir miktarı 1-1,3 mg/L arasında değişim göstermiştir (Şekil 7). Nitrit 0,01-0,08 mg/L arasında, nitrat 1,4-6,4 mg/L arasında değişim göstermiştir. Nitrit, nitrat ve amonyum doğal sularda en yaygın olarak bulunan azotlu bileşiklerdir (Şekil 8).
Elektriksel iletkenlik ve fosfor miktarı:
Elektriksel iletkenlik, sudaki toplam çözünmüş madde miktarının göstergesi olarak da bilinir. Elektriksel iletkenlik değeri ortalaması en düşük Mayıs 2009’da 398 µmho/cm, en yüksek Haziran 2009’da 493 µmho/cm olarak ölçülmüştür (Şekil 3). Fosfor değerleri 0-0,02 mg/L arasında değişmiştir (Şekil 9).
SONUÇ ve ÖNERİLER
Damsa Baraj Gölü’nde yapılan bu araştırmada, 12 ay süreyle alınan su örneklerinde sıcaklık, pH, çözünmüş oksijen, elektriksel iletkenlik, sertlik, bikarbonat, sülfat, potasyum, sodyum, kalsiyum, magnezyum, demir, klorür, nitrit, nitrat, amonyum ve fosfor parametrelerinin ortalama aylık değişimi şekillerde sırasıyla verilmiştir (Şekil 1- 9).
Sıcaklık suyun vizkozitesini ve yoğunluğunu değiştirmesi, su ortamında meydana gelen biyokimyasal tepkimelerin hızını ve gazların çözünürlüğünü etkilemesi bakımından sucul yaşam için önemli bir parametredir (Kırankaya ve Ekmekçi, 2005). Araştırma süresince su sıcaklığı hava sıcaklığına paralel olarak değişim göstermiştir. Su sıcaklığı Haziran, Temmuz ve Ağustos ayları hariç kaliteli sulardaki üst değerin (25oC) altında kalmıştır. Ortalama su sıcaklığına (14,3 oC) göre baraj gölü su kalitesi SKKY’ne göre
1.sınıftır. Paralel sonuçlar Damsa Baraj Gölü gibi gibi sert karasal iklim altındaki Apa Baraj Gölü, Gelingüllü Baraj Gölü ve Derbent Baraj Gölü’nde de bulunmuştur (Mert, 2002),(Kırankaya ve Ekmekçi, 2005), (Taş, 2006).
Şekil 1. Hava ve Su Sıcaklığının aylara göre değişimi
Damsa Baraj Gölü’nde yapılan pH ölçümlerine ait değerlerde aylar itibariyle büyük farklılıklar görülmemekle birlikte, ölçülen değerler dikkate alındığında ortalama pH değeri 8,09 bulunmuştur (Şekil 2). Bu pH değerlerine göre Damsa Baraj Gölü’nün hafif alkali özellikte olduğu söylenebilir.
Sucul bir ekosistemin pH değerinin canlı yaşamını tehlikeye sokmaması ve bu su ortamının su ürünleri yetiştiriciliği amacıyla kullanılabilir olması için 6,5-8,5 değerleri arasında olması gerekir (Çelikkale, 1994). Damsa Baraj Gölü’nde ortalama pH değerleri de bu sınırlar içinde değişmektedir. Ölçülen değerler optimum sınırlar içerisinde kalmakta ve balıkçılık açısından uygun yaşam ortamı oluşturduğu görülmektedir. İç su kalitesi bakımından baraj suyunun 1. kalite karakterinde olduğu görülmektedir.
Çözünmüş oksijene ait ölçüm değerleri incelendiğinde en düşük çözünmüş oksijen miktarının Mayıs ayında 5,5 mg/L ve en yüksek miktarın ise Ocak ayında 8 mg/L
olduğu bulunmuştur (Şekil 2). Herhangi bir zamanda suda saptanan çözünmüş oksijen miktarı; o andaki suyun sıcaklığına, su yüzeyine değen atmosferdeki gazın kısmi basıncına, suda çözünmüş tuz yoğunluğuna ve biyolojik olaylara bağlıdır (Tanyolaç, 2004). Ocak ayında çözünmüş oksijen miktarının yüksek olmasının nedeni hem havanın soğuk olmasından hem de dalga hareketlerinden kaynaklanıyor olabilir. Damsa Baraj Gölü’nde çözünmüş oksijen miktarında dalgalı bir değişim söz konusudur. Bu veriler çalışma döneminde baraj gölünün çözünmüş oksijen miktarının balık yaşamı için uygun değerlerde olduğunu göstermektedir. SKKY’ne göre Damsa Baraj Gölü’nde ölçülen çözünmüş oksijen miktarı değerleri 2. kalite su sınıfında yer almaktadır.
Şekil 2. pH ve Çözünmüş Oksijenin aylara göre değişimi
Damsa Baraj Gölü’nde toplam sertlik değeri 19,75 oFr ile 36 oFr arasında değişmiştir (Şekil 3). Zengin produktif sular 7,5-17,5 oFr sertlikte olmaktadır (Ekmekçi, 1989).
Balık yetiştiriciliğinde arzu edilen toplam sertlik düzeyleri 20-300 mg/L arasında değişmektedir (Yılmaz ve ark.,1995). Elde edilen verilere göre Damsa Baraj Gölü suyu orta sert özelliktedir. Bu sonuçlar aynı zamanda Bereket Baraj Gölü’nde elde edilen değerlerle de paralellik göstermektedir (Özdemir ve ark., 2007).
Damsa Baraj Gölü’nün elektriksel iletkenlik (E.C.) değerleri incelendiğinde en düşük E.C. Mayıs ayında (398 µmho/cm), en yüksek E.C. değerinin Haziran ayında (493 µmho/cm) gerçekleştiği görülmüştür (Şekil 3). Su içerisinde çözünmüş mineral maddelere bağlı olarak elektriksel iletkenliği değişmektedir. Suyun yoğunluğu ve tuzluluk arttıkça iletkenlik de artar. Su ürünleri açısından elektriksel iletkenlik değerleri ortalama 150-500 µmho/cm (maksimum 1000-2000 µmho/cm’dir) (Cirik ve Cirik., 1995). Damsa Baraj Gölü’ndeki değerlere bakıldığında su ürünleri standartlarına göre balık yaşamı için uygun aralıkta olduğu söylenebilir.
Şekil 3. Elektriksel İletkenlik ve Sertliğin aylara göre değişimi
Bikarbonat iyonlarına ait değerler incelendiğinde bikarbonatın en düşük değeri 1,67 mg/L bulunurken, en yüksek değer 5,8 mg/L olarak tespit edilmiştir (Şekil 4). Bu değerler birçok baraj gölünde kaydedilen değerlerden daha düşüktür.
Karbonat ve bikarbonat iyonlarının suda pH düzenlenmesinde önemli rol oynadığı ve orta alkalinetedeki suyun 100-250 mg/L bikarbonat içerdiği böylece çok prodüktif olduğu belirtilmiştir (Yılmaz ve ark.,1995). Bu verilere göre baraj gölü alkalinitesi
normal sınırların çok aşağısında yer almaktadır. Baraj suyunda kullanılan yöntemlerle karbonat iyonu tespit edilmemiştir.
Sülfat iyonu konsantrasyonu 0,85 mg/L ile 3,92 mg/L arasında değişmiştir (Şekil 4).
Sülfat iyonunun yüksek olması sularda kirlilik göstergesi olarak kabul edilmektedir.
Özellikle kirli sularda bu değer 250 mg/L üzerine çıkar. Doğal göllerin sülfat değerleri 3-30 mg/L arasında değişmektedir (Atıcı ve Obalı, 1999). Sülfat iyonu Damsa Baraj Gölü’nde düşük miktarlarda bulunmuştur. Bu değerler Porsuk, Derbent, Gelingüllü ve Mumcular Baraj Gölleri’nden daha düşüktür (Yılmaz, 1997), (Taş, 2006), (Kırankaya ve Ekmekçi, 2005), (Yılmaz, 2004). SKKY’ne göre Damsa Baraj Gölü klorür iyonu bakımından 1. kalite su sınıfında bulunmaktadır.
Şekil 4. Bikarbonat ve Sülfatın aylara göre değişimi
Sodyum iyonu konsantrasyonu Damsa Baraj Gölü suyunda en düşük 1 mg/L ve en yüksek 1,73 mg/L olarak bulunmuştur (Şekil 5). Sodyum iyonu 40 mg/L’nin üzerine çıktığında alglerin gelişmesi aşırı artmaktadır. Doğal sularda fazla miktarlarda bulunabilir. Tuzlu sular ve endüstriyel kaynaklı atık sular fazla miktarda sodyum kapsarlar (Yılmaz ve ark.,1995).
Sodyum oranının düşük olmasının nedeni olarak evsel ve endüstriyel atık bakımından baraj gölü etrafında kirleticilerin bulunmaması düşünülebilir.
Potasyum iyonu konsantrasyonundaki değişmeler incelendiğinde genellikle mevsimler arasında önemli bir fark bulunmadığı görülmüştür. Baraj gölünde potasyum değeri 0,08 mg/L ile 0,29 mg/L arasında değişmiştir (Şekil 5). Potasyum sucul organizmalar için gerekli maddelerden biridir. Potasyumun toksisitesi kalsiyum ve sodyum tarafından azaltılır. Bazı türler için letal dozun 50 mg/L olduğu bildirilmiştir (Yılmaz ve ark.,1995). Bu sonuçlara göre Damsa Baraj Gölü’nde elde edilen sodyum ve potasyum değerlerinin balık yaşamı için uygun olduğu söylenebilir.
Şekil 5. Potasyum ve Sodyumun aylara göre değişimi
Doğal sularda en bol miktarda bulunan bileşenlerden biri olan kalsiyum iyonu yüksek bitkiler ve algler için önemli bir besin maddesi durumundadır (Goldman ve Horne, 1983). Baraj gölü suyunun kalsiyum iyonu konsantrasyonu 1,32 mg/L ile 1,9 mg/L arasında bulunmuştur. Kalsiyum değerleri özellikle yaz aylarında düşmüştür (Şekil 6).
Çünkü yaz mevsiminde fitoplanktonik organizmalar bol miktarlarda bulunmuştur.
Özellikle İlkbaharda değerler kar ve yağmur sularının etkisiyle yükselmiştir. Balıkçılık
açısından bu değerler alt sınırın da altındadır (balıkçılık için uygun değer 30-40 mg/L’dir).
Magnezyum ise klorofilin yapısında bulunmaktadır. Kalsiyum ile beraber suyun prodüktivitesi üzerine etkilidir (Kuru, 1982). Magnezyum iyonu konsantrasyonunda meydana gelen değişmeler en düşük değer 2,6 mg/L ve en yüksek değer ise 5,8 mg/L olarak tespit edilmiştir (Şekil 6). Elde edilen veriler incelendiğinde Kapulukaya Barajı Gölü’nden yüksek görülürken, Kayaboğazı ve Porsuk Baraj Göllerinden düşüktür. Bu değerler balık gelişimi için uygundur (Yılmaz ve ark.,1995),(Alaş, 1998), (Yılmaz, 1997).
Şekil 6. Kalsiyum ve Magnezyumun aylara göre değişimi
Klorür iyonu konsantrasyonu incelendiğinde en küçük değerin Ocak (0,11 mg/L) ayında, en yüksek ortalama değerin ise Kasım (2,61 mg/L) ayında meydana geldiği görülmüştür (Şekil 7). Doğal sularda klorür iyonu değerleri 10-20 mg/L arasında değişim göstermesi normaldir.
Su ürünleri standartları açısından klorür iyonu tolere edilebilir değerleri 170-250 mg/L arasındadır (Cirik ve Cirik,1995), (Kırankaya ve Ekmekçi, 2005). SKKY’ne göre Damsa Baraj Gölü klorür iyonu bakımından 1. kalite su sınıfında yer almaktadır.
Şekil 7. Demir ve Klorürün aylara göre değişimi
Damsa Baraj Gölü’nde nitrit iyonu konsantrasyonunda meydana gelen değişmelere bakıldığında en düşük değer Kasım, Mart ve Mayıs aylarında (0,02 mg/L), en yüksek değerin ise Ocak (0,08 mg/L) ayında meydana geldiği tespit edilmiştir (Şekil 8). Yıllık ortalama nitrit miktarı 0,03 mg/L olarak belirlenmiştir. Sudaki nitrit miktarının 1 mg/L üzerine çıkması kirliliğin başladığını gösterir. (Yılmaz ve ark.,1995).
Damsa Baraj Gölü’ndeki nitrat iyonu konsantrasyonunda meydana gelen değişmeler en düşük Ocak ayında (1,4 mg/L), en yüksek ise Aralık ayında (6,4 mg/L) meydana gelmiştir (Şekil 8). Azot tüm canlıların gelişmesi için vazgeçilmez bir elementtir. Nitrat, alg ve yeşil bitkilerin gelişimini teşvik etmesi, dolayısıyla sazangiller gibi balıklara besin ve üreme ortamı oluşturması açısından önemlidir (Kırankaya ve Ekmekçi., 2005).
Bu çalışmada Damsa Barajı’nda nitrit ve nitrat miktarları düşük bulunmuştur. Bunun sebebi çalışma süresince baraj gölüne tarımsal aktivitelerden, sanayi ve evsel atıkların
çok az miktarda azotlu bileşik gelmiş olmasıdır. Tespit edilen değerlere bakıldığında SKKY’ne göre Damsa Baraj Gölü nitrit azotu değeri açısından 3. kalite nitrat azotu açısında 1. kalite su sınıfında yer almaktadır.
Şekil 8. Nitrit ve Nitratın aylara göre değişimi
Damsa Baraj Gölü suyunun amonyum iyonu konsantrasyonu incelendiğinde en düşük değerin kış aylarında 1 mg/L, en yüksek değerin ise Mart ayında 1,8 mg/L olduğu saptanmıştır (Şekil 9). Amonyum iyonu sucul canlıların artık maddesidir. Organizmalar tarafından tekrar absorblanırlar. Oksijence zengin sularda amonyum iyonuna çok az miktarda rastlanır (Çelikkale, 1994). Bu verilere bakıldığında amonyum miktarının Derbent Baraj Gölü, Ömerli Baraj Gölü ve Mumcular Baraj Gölleri’ndeki gibi balıkçılık için uygun olduğu görülmüştür (Taş, 2006),(Kayhan, 2004),(Özdemir ve ark., 2007).
Damsa Baraj Gölü’nde fosfor miktarındaki en düşük değer 0 mg/L ile Ekim ve Kasım aylarında ve en yüksek değer ise 0,02 mg/L ile Nisan ve Mayıs aylarında gerçekleştiği görülmüştür (Şekil 9). Nisan ve Mayıs aylarında fosfor miktarının yüksek olmasının nedeni olarak ilkbahar yağmurları ve karların erimesiyle su miktarının artması düşünülebilir. Fosfor sularda önemli bir kirlilik göstergesidir. Doğal sularda toplam
fosfor yoğunluğu; havzanın morfometrisine, bölgenin jeolojik yapısının kimyasal içeriğine, suya karışan organik madde olup olmadığına ve sudaki organik metabolizmaya bağlıdır (Tanyolaç, 2004). Sudaki ortofosfat değerinin 0,15-0,30 mg/L arasında olması normal, daha fazla olması ise bitkisel üretimi çoğalttığı için anormaldir (Cirik ve Cirik, 1995). Yıllık ortalama fosfor değerine bakıldığında (0,01 mg/L) Damsa Baraj Gölü’nün fosfor bakımından I. kalite su olduğu söylenebilir.
Şekil 9. Amonyum ve Fosfor miktarının aylara göre değişimi
Sonuç olarak Damsa Baraj Gölü’nün fiziko-kimyasal özelliklerinin araştırılması sırasında baraja karışan önemli bir kirlililik kaynağı olmadığı tespit edilmiştir. Barajın su kaynağı olan Damsa Çayı yetersizdir. Baraj gölünden tarımsal sulama için su alınması ve su kaynaklarının yetersiz olması göle yapılan sınırlı seviyedeki balıkçılığı olumsuz etkilemektedir. Yaptığımız bu çalışmanın Damsa Baraj Gölü’yle ilgili ilk bilimsel çalışma olması sebebiyle daha sonraki çalışmalara katkı kazandıracağı düşüncesindeyiz.
KAYNAKLAR
Alaş, A. (1998). Kayaboğazı Baraj Gölü' nde Yaşayan Leuciscus cephalus (L., 1758) ve Tinca tinca (L., 1758)'nın Biyo-Ekolojileri Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Gazi Üniv. Fen Bil. Ens., Ankara. 152 s.
Anonim, (1992). Türkiye’deki Barajlar ve Hidroelektrik Santralleri. DSİ, Ankara.
Anonim, (2004 a). II. Tarım Şurası, Hayvan, Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Sağlığı Komisyon Raporu, Ankara, 82 s.
Anonim, (2004 b). Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği. 31 Aralık 2004 Tarih ve 25687 Sayılı Resmi Gazete, Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Atıcı, T. ve Obalı, O. (1999). Susuz Göleti (Ankara) Algleri ve Su Kalite Değerlendirilmesi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 19, 3: 99-104.
Baltacı, F. (2000). Su Analiz Metotları. DSİ İçme suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı, Ankara. 335 s.
Boyd, C. E. and Lichtkoppler, F. (1980). Water Quality Managment in Pond Fish Culture. Department of Fisheries and Allied Aquacultures. Auburn University.
Alabama.
Cirik, S. ve Cirik, Ş. (1995). Limnoloji (Ders Kitabı), Ege Üniv. Su Ür. Fak. Yayınları, No:21, İzmir, 166 s.
Çelikkale M. S. (1994). İç su Balıkları ve Yetiştiriciliği. Cilt 1, K. T. Ü. Sürmene Deniz Bil. Fak. Yayınları, Trabzon, 460 s.
Dirican, S. (2008). Kılıçkaya Baraj Gölü (Sivas)’nün Su Kalitesinin Değerlendirilmesi.
Hr. Ü. Z. F. Dergisi, 12(4): 25-31.
Ekmekçi, (Atalay) F.G. (1989). Sarıyar Baraj Gölü'ndeki Ekonomik Öneme Sahip Balık Stoklarının İncelenmesi. Doktora Tezi, H.Ü. Fen Bil. Enst. Ankara. 225 s Giritlioğlu, T. (1975). İçme Suyu Kimyasal Analiz Metodları, İller Bankası Yayını, No:
18, Ankara, 343 s.
Goldman, R. C. and Horne, J. A. (1983). Limnology. Mc. Graw-Hill. İnc. USA.
Kayhan, F. E. (2004). İstanbul Ömerli Baraj Gölü Doğal Su Kalitesinin Fiziksel ve Kimyasal Parametrelerinin İncelenmesi ve Biyoverimliliğe Etkisi. Kırsal Çevre Yıllığı. Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Araştırma Dergisi Yayını. Ankara.
110-121.
Kırankaya, Ş. G. ve Ekmekçi, G. (2005). Gelingüllü Baraj Gölü’nde Su Kalitesinin Balık Yaşamı Açısından Değerlendirilmesi. Türk Sucul Yaşam Dergisi. 3, 4:
333-340.
Kuru, M. (1982). Tatlı su Balıkçılık Biyolojisi. H.Ü. Fen. Fak. Biyoloji Böl. Ankara, Mert, R. (2002). Apa Baraj Gölü (Çumra - Konya)’ nde Yaşayan Cyprinus carpio (L.,
1758) ve Leuciscus cephalus (L., 1758)’ un Bazı Biyo-Ekolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
Özdemir, N., Yılmaz, F. ve Yorulmaz, B. (2007). Dalaman Çayı üzerindeki Bereket Hidro-Elektrik Santrali Baraj Gölü Suyunun Bazı Fiziko-Kimyasal
Parametrelerinin ve Balık Faunasının Araştırılması. Ekoloji, 16, 62: 30-36.
Tanyolaç, J. (2004). Limnoloji (Tatlı su Bilimi). Hatipoğlu Basım ve Yayım San. Tic. 4.
Baskı, Ankara, 237 s.
Taş, B. (2006). Derbent Baraj Gölü (Samsun) Su Kalitesinin İncelenmesi. Ekoloji, 15, 61: 6-15.
Yılmaz, F. (1997). Porsuk Baraj Gölü’nde Yaşayan Cyprinus carpio (L. 1758) ve Tinca tinca (L., 1758)’nın Biyo-Ekolojileri Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Gazi Üni. Fen Bil. Ens., Ankara .
Yılmaz, M., Gül, A. ve Solak, K. (1995). Kapulukaya Baraj Gölü (Kırıkkale)’nün Fiziksel, Kimyasal Özellikleri ve Balıkçılık açısından Değerlendirilmesi, Gazi Ü.
Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt 8, No:1, 136-152.
Yılmaz, F. (2004). Mumcular Barajı (Muğla-Bodrum)’nın Fiziko-Kimyasal Özellikleri.
Ekoloji, 13, 50: 10-17.
