2.DENET‹M TÜRLER‹
Denetim türleri de¤iflik ölçütler alt›nda s›n›fland›r›labilmektedir. En yayg›n s›n›fland›rma, denetimi kimin yapt›¤›na ve denetim sonunda el- de edilmek istenen faydaya (denetim amaçlar›na) göre iki bafll›k alt›nda toplanmaktad›r. Denetçilerin statülerine (unvanlar›na) göre denetim tür- leri; iç denetim, d›fl denetim ve kamu denetimi olmak üzere üç bafll›k al- t›nda tan›mlanmaktad›r. Denetim ile elde edilmek istenen amaca göre denetim türleri ise, finansal tablolar denetimi, uygunluk denetimi ve fa- aliyet denetimi olmak üzere üç bafll›kta aç›klanabilmektedir.
Tablo 2.1. Denetim Türleri
2.1.Denetçilerin Statülerine Göre Denetim Türleri
Denetim faaliyetini yürüten denetçiler çeflitli unvanlar alt›nda çal›- flabilirler. Denetçilere tafl›d›klar› unvanlara göre iç denetçi, ba¤›ms›z de- netçi ve kamu denetçisi denir. ‹flletme d›fl›ndan ba¤›ms›z uzmanlar tara- f›ndan yap›lan denetime d›fl denetim veya ba¤›ms›z denetim denir. ‹fllet-
netime iç denetim, kamu taraf›ndan görevlendirilmifl denetim elemanla- r›n›n yapt›klar› denetimlere ise kamu denetimi denir. Bu kapsamda de-
¤erlendirilen denetçi statülerine göre denetim türleri afla¤›da ayr›nt›l›
olarak aç›klanm›flt›r.
2.1.1. Ba¤›ms›z Denetim
Ba¤›ms›z denetim, iflletme d›fl›ndan iflletme ile herhangi bir organik ba¤› olmayan kifli ve kurumlar taraf›ndan yap›lan denetimlerdir. Ba¤›ms›z denetim; finansal tablolar›n, genel kabul görmüfl muhasebe kavram, ilke ve standartlar›na uygunlu¤u ile bilgilerin do¤rulu¤unun ve gerçe¤i dürüst bir biçimde yans›t›p yans›tmad›¤›n›n, denetçiler taraf›ndan denetim ilke ve kurallar›na göre, defter, kay›t ve belgeler üzerinden incelenmesi ve tespit edilen sonuçlar›n rapora ba¤lanmas› sürecidir. Ba¤›ms›z denetçiler ço¤un- lukla iflletmelerin finansal tablolar›n›n denetimiyle u¤rafl›rlar.
Ba¤›ms›z denetim sürecinde denetçinin ba¤›ms›z olmas› esast›r, bu nedenle ba¤›ms›z denetimde denetçinin afla¤›daki koflullar› karfl›l›yor ol- mas› zorunludur:
• ‹flletme ile denetim sözleflmesinde belirlenen tutar d›fl›nda bir üc- ret iliflkisi olmamal›d›r ve bunun d›fl›nda ücret veya baflka bir isim alt›n- da ödeme yap›lmamal›d›r.
• ‹flletme ile herhangi bir ekonomik faaliyet içerisinde olmamal›, herhangi bir ifl iliflkisi, dan›flmanl›k, ticaret gibi bir iliflki bulunmamal›d›r.
• ‹flletme ile herhangi bir borç alacak iliflkisi söz konusu olmama- l›, iflletmeden borç almamal› veya borç vermemelidir.
2.1.2. ‹ç Denetim
‹ç denetim: iflletme içi daimi statüde çal›flan ya da iflletme d›fl›ndan sürekli olarak iç denetçi statüsünde hizmet veren finansal nitelikli ve fi- nansal nitelikli olmayan tüm iflletme faaliyetlerinin incelenmesidir. Di¤er bir deyiflle, kamu veya özel sektörde kurum veya iflletmeye bir ücret ak- di ile ba¤l› olarak çal›flan kiflilerin yönetim ad›na üstlenmifl olduklar› bir denetim türdür.
Kamu veya özel kesim iflletmelerinde organizasyon yap›s› içinde çal›flan ve genellikle iflletmenin üst yönetimine elde ettikleri bilgileri su- nan kiflilere iç denetçi ad› verilir. ‹ç denetçilerin bafll›ca görevleri, ba¤l›
bulunduklar› kurum ve kurulufllar›n iç kontrol yap›s›n› izlemek ve öne- rilerde bulunmakt›r.
‹ç denetçilerin görev kapsam›nda afla¤›daki faaliyetler say›labilir:
• ‹flletmenin muhasebe ifllemlerini ve haz›rlanan raporlar›n do¤ru- lu¤unu tespit etmek,
• ‹flletme faaliyetlerinin bütçe hedeflerine ve planlara uygun olup olmad›¤›n› tespit etmek,
• Yönetim taraf›ndan belirlenen politika, yönerge ve uygulamalara uygunlu¤u tespit etmek,
• ‹flletmedeki hata veya hilelerin ortaya ç›kar›lmas›,
• Faaliyet ve uygunluk denetimlerinin yürütülmesi,
• Yönetimin istedi¤i özel denetimleri gerçeklefltirmek.
‹ç denetim iflletmeler için faaliyetlerinin etkinli¤ini inceleyen, ifllet- menin hedeflerine ne ölçüde ulaflt›¤›n› ortaya ç›karan önemli bir araçt›r.
‹ç denetçiler yönetim kuruluna ba¤l› olarak onlar›n belirledi¤i görev ala- n› içinde kalarak çal›flmalar›n› yürütürler.
Ba¤›ms›z Denetçi - ‹ç Denetçi ‹flbirli¤i
Ba¤›ms›z denetçiler denetlenen iflletmenin iç denetim çal›flmalar›n- dan yararlanabilirler. (UDS 610). Ancak, iç denetçilerin çal›flmalar›ndan yararlanmadan önce iç denetim çal›flmalar›n›n yeterlili¤inin de¤erlendi- rilmesi ve denetimdeki risklerin dikkate al›nmas› gerekmektedir. Örne-
¤in, ba¤›ms›z denetim sürecinde bir hesap bakiyesi veya bir ticari ifllem gerek rakamsal boyutu, gerekse içeri¤i aç›s›ndan düflük riskli olarak de-
¤erlendirilmifl olabilir. Bu durumda ba¤›ms›z denetçi, iç denetçinin yap- m›fl oldu¤u çal›flmalar› kullanabilir. Yüksek risk tafl›yan ifllemler ya da et- kin çal›flmayan iç denetim bölümlerinin bulunmas› durumunda ba¤›ms›z denetçi, iç denetim bölümünün çal›flmalar›ndan yararlanma konusunda temkinli olmak zorundad›r.
2.1.3.Kamu Denetimi
Kamu kurumlar›na ba¤l› olarak çal›flan ve kamu yarar›n› gözeterek görev yapan kiflilerin yapt›klar› denetimlere kamu denetimi ad› verilir.
Kamu denetimi, kamu kurum ve kurulufllar› ile özel sektör iflletmeleri- nin kamu taraf›ndan görevlendirilmifl elemanlar taraf›ndan incelenmesi- dir.
Kamu kurumlar›na ba¤l› olarak çal›flan ve kamu yarar›n› gözeterek görev yapan kiflilere kamu denetçisi ad› verilir. Kamu denetçileri, çeflitli kamu kurumlar› içinde örgütlenmifl ve iflletme faaliyetlerinin yasalara, yönetmeliklere ve kamu yarar›na uygunlu¤unu tespit etmek için, ifllet- melerin beyan ettikleri vergi ve yapm›fl olduklar› kay›t ve ifllemler üze- rinde denetim yaparlar. Tarafs›z ve objektif davranmakla birlikte kamu yarar› ön planda tutularak denetim faaliyeti yürütülür.
Kamu denetimi yapan baz› kamu denetçileri afla¤›da s›ralanm›flt›r:
• Maliye Bakanl›¤› Denetçileri
• Maliye Bakanl›¤› Hesap Uzmanlar›
• SPK Denetçileri
• BDDK Denetçileri
• SGK Müfettiflleri
2.2.Amaçlar›na Göre Denetim Türleri
Denetim; denetim çal›flmas›n›n ne amaçla yap›ld›¤›na veya deneti- min konusunun ne oldu¤una göre de s›n›fland›r›labilmektedir. Denetim faaliyeti ile ulafl›lmak istenen amaca göre denetim türleri; finansal tablo- lar denetimi, uygunluk denetimi ve faaliyet denetimi olmak üzere üç bafll›kta s›n›fland›r›lm›flt›r. Amaç finansal tablolar›n bir bütün olarak do¤- ru ve güvenilir olup olmad›¤›n› saptamak oldu¤unda, finansal tablolar denetiminden söz edilir. Denetimle elde edilmek istenen amaç iflletme faaliyetlerinin etkin yürütülüp yürütülmedi¤ini, hedeflerini gerçeklefltir- me derecesini saptamak oldu¤unda yap›lan denetim çal›flmas› faaliyet denetimi olarak tan›mlan›r. Uygunluk denetiminde ise amaç, belirli bir otorite taraf›ndan belirlenmifl ölçütlere ne ölçüde uyuldu¤unun tespiti- dir.
2.2.1.Finansal Tablolar Denetimi
Bir iflletmeye ait finansal tablolar›n önceden saptanm›fl ölçütlere uy- gun olarak haz›rlan›p haz›rlanmad›¤›n›n incelenmesi amac›yla yap›lan denetimdir. Finansal tablolar denetiminde amaç, finansal tablolar›n ge- nel kabul görmüfl muhasebe ilkeleri ve muhasebelefltirme üzerinde etki-
si olan yasal mevzuata (örne¤in; SPK muhasebe standartlar›) uygun olup olmad›¤›n› ve finansal tablolar›n bir bütün olarak iflletmenin gerçek du- rumunu yans›t›p yans›tmad›¤›n› araflt›rmakt›r. Afla¤›da finansal tablolar denetiminin unsurlar› özetlenmifltir.
Tablo 2.2. Finansal Tablolar Denetimi
2.2.2.Faaliyet Denetimi
‹flletmenin önceden belirlemifl oldu¤u amaçlar›na ulafl›p ulaflmad›-
¤›n› ve ayn› zamanda iflletmenin verimli çal›fl›p çal›flmad›¤›n› tespit et- mek amac›yla iflletme politikalar›n› ve politikalar›n uygulama sonuçlar›- n› de¤erleme ve ölçmeye yarayan denetim türüdür. Faaliyet denetimi, ifl- letmenin organizasyon yap›s›n›, ifl ak›fllar›n› ve yönetim performans›n›
tespit etmeye yönelik genifl kapsaml› bir inceleme faaliyetidir. ‹flletme- nin finans, pazarlama, sat›n alma, araflt›rma gelifltirme ve insan kaynak- lar› gibi bölümlerinin iflletme politikalar›na ne düzeyde uygun davrand›-
¤›n›n incelenmesi de faaliyet denetiminin konusunu oluflturur. Faaliyet denetimi özellikle iflletme yönetiminin etkinli¤ini ve performans›n› de-
¤erlendirmede önemli bir süreçtir. Faaliyet denetiminin amaçlar› afla¤›- daki gibidir:
• ‹flletmenin performans›n› incelemek,
• Hedeflerin ne ölçüde gerçekleflti¤ini saptamak,
• Verimli çal›fl›l›p çal›fl›lmad›¤›n› incelemek.
Tablo 2.3. Faliyet Denetimi
2.2.3.Uygunluk Denetimi
Bir iflletmenin finansal ifllemlerinin ve faaliyetlerinin, iflletme yöne- timi, yasama organ› ya da di¤er yetkili kifli ve kurulufllarca belirlenmifl yöntemlere, kurallara ve mevzuata uygun olup olmad›¤›n›n incelenmesi sürecine uygunluk denetimi denir. Uygunluk denetimde örne¤in bir ifl- letmedeki muhasebe bilgilerinin belirli bir otorite taraf›ndan konulmufl kurallara uyularak gerçeklefltirilip gerçeklefltirilmedi¤in incelenmesi iflle- mi yap›l›r. Örne¤in devlet, iflletmenin vergi kanunlar›n›n gereklerini ye- rine getirip getirmedi¤in inceleyebilir. Bu durum vergi mevzuat›na uy- gunlu¤un denetimidir.
Tablo 2.4. Uygunluk Denetimi
Di¤er taraftan iflletme üst yönetimi, üst yönetim taraf›ndan konul- mufl kurallara uygunlu¤u inceleyebilir. ‹flletme içinde tayin edilmifl bir ödeme prosedürüne uyulup uyulmad›¤›n›n veya belirlenmifl politikalara ne ölçüde uyuldu¤unun, iflletmenin muhasebe kay›tlar›n›n, dosyalama sistemin, ödeme sisteminin incelenmesi ifllemleri uygunluk denetimine örnek olarak verilebilir.
Vergi denetim elemanlar›n›n vergi incelemeleri, yaln›zca KDV ince- lemesi, SGK müfettifllerinin yapt›klar› denetimler veya meslek mensup- lar›n›n “tam tasdik” çal›flmalar› birer uygunluk denetimi örne¤idir.