KAYIT DIﬁI EKONOM‹ VE VERG‹ KAYBI

(1)

KAYIT DIfiI EKONOM‹ VE

VERG‹ KAYBI

(2)

(3)

Alt›nc› Bölüm

KAYIT DIfiI EKONOM‹ VE VERG‹ KAYBI

1.Vergi Kayb› ve Bunu Do¤uran Durumlar

Vergi ve benzeri yükümlülüklerin yükünden kurtulmak iste¤i bazen kay›t d›fl›

ekonomik faaliyetlere sebep olsa da, hangi sebeple ve ne flekilde ortaya ç›karsa ç›ks›n, kay›t d›fl› ekonomi her durumda vergi kayb› yaratmaktad›r. Genellikle kamuoyunda vergi kay›plar›n›n sadece vergi kaçakç›l›¤› yada kay›t d›fl› ekonominin varl›¤›ndan kaynakland›¤›na dair bir inan›fl olsa da, vergi yasalar›n›n olufl- turulmas›na hakim olan siyasal anlay›fl ile vergi yönetimindeki etkinsizlik de vergi kay›plar›n›n oluflmas›nda oldukça önemli paya sahiptir ¹⁷².

Vergi kayb› ekonomik anlamda ve hukuki anlamda ele al›nabilir.

1.1. Ekonomik Anlamda Vergi Kayb›

Kay›t d›fl› ekonomin olmad›¤› yani bütün faaliyetlerin kay›tl› olarak gerçeklefl- tirildi¤i bir durumda, toplam GSMH’dan hareketle mevcut vergi yasalar› da dik- kate al›narak hesaplanan potansiyel vergi has›lat› ile gerçekleflen, baflka bir deyiflle idarenin elde etti¤i, vergi has›lat› aras›ndaki fark olarak kabul edilir ¹⁷³. Vergi kayb›, bu anlay›flla ele al›nd›¤›nda, bafll›ca dört flekilde ortaya ç›kabilece-

¤i belirtilebilir ¹⁷⁴; vergi kaçakç›l›¤› (ki kay›t d›fl› ekonomik faaliyetler gelir vergisi yasalar›ndaki kurallar› ihlal ettikleri için do¤urduklar› vergi kayb› bak›m›n- dan vergi kaçakç›l›¤› kapsam›nda yer al›r), vergiden kaç›nma, vergi yasalar›n›

düzenlemedeki siyasal yaklafl›m ve vergi boflluklar›d›r ¹⁷⁵. Bunlar ekonomik anlamda vergi kayb› do¤uran durumlard›r ki vergilerin tarh ve tahsili aras›nda ge-

172 Ömer Faruk Bat›rel, "Vergi Kay›p ve Kaçaklar›n›n Temel Etkenleri", Türkiye'de Vergi Kay›p ve Kaçaklar› Nas›l Önlenebilir, Panel, (Yay›nlanmam›fl tebli¤), T.C M.Ü Maliye Araflt›rma ve Uygulama Merkezi, 14 Haziran, 1989, ‹stanbul, s.1-4.

173 Söz konusu durumun bazen "vergi bofllu¤u (tax gap)" kavram› ile ifade edildi¤i de görülmektedir.

Vergi matrah›nda çeflitli sebeplerle meydana gelen afl›nmalar›n "vergi erozyonu" olarak adland›r›ld›¤›

da görülmektedir. Bkz. Kenan Buluto¤lu , Vergi Politikas›, Sermet Matbaas›, ‹stanbul, 1962, s.7 ve Ömer Faruk Bat›rel, "Vergi ‹daresinde Etkinlik ve Mükellef Psikolojisi", ‹.T.‹.A Dergisi, say›:1,

‹stanbul, 1973, s.43. Ayr›ca bkz. Turgay Berksoy, Geliflmekte Olan Ülkelerde Vergi Kapasitesi ve Vergi Gayreti,(Doktora Tezi), M.Ü.‹.‹.B.F., Yay›n No: 3662, ‹stanbul, 1984. s.82-83.

174 Bu konu ile ilgili bkz. Ömer Faruk Bat›rel, a.g.e.,(1989) s.1.

175 Bu kavramlarla ilgili ayr›nt›l› aç›klamalar için bkz, Gülay Akgül Y›lmaz, a.g.t (1996),s.109-114.

(4)

çen zaman dolay›s›yla devletin u¤rad›¤› gelir kay›plar› dahi genifl anlamda vergi kayb› kapsam›nda de¤erlendirilebilir.

Vergi kayb› do¤uran bu durumlar› kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤› vergi kayb›

aç›s›ndan de¤erlendirebilmek için k›saca ele al›nacak olursa;

1.1.1. Vergi Kaçakç›l›¤›

Vergi ödememek yada az ödemek için vergi kanunlar›na kasten ayk›r› hareket edilmesi durumunda ortaya ç›kar. Mükellef yada sorumlular, yasalar›n vergilendirilmesini öngördükleri unsurlar›n (gelir, servet veya harcama) bir k›sm›n› yada tamam›n› beyan etmez saklarlarsa, verginin bir k›sm› veya tamam›n› öde- mekten kurtulurlar ancak yasalara ayk›r› davranm›fl olurlar.

Faaliyet ya da vergiye tabi unsurun vergi idaresinin bilgisi d›fl›na ç›kar›lmas›, baflka deyiflle gelirin beyan edilmemesi, gelirin, servet veya harcamalar›n kay›t- lara geçirilmemesi indirilecek giderlerin düzey ve bilefliminin vergi kayb›na yol açmak için de¤ifltirilmesi vergi kaçakç›l›¤› flekilleri olarak say›labilir ¹⁷⁶.

Kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerin yaratt›¤› gelirlerin beyan edilmemesi söz konusu faaliyetler sonucu do¤an gelirin vergisinin kaç›r›lmas›, kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerden do¤an mal/hizmetlerin al›n›p sat›l›rken katma de¤er vergisi veya özel tüketin vergisine tabi olmamas› da katma de¤er vergisi ve özel tüketim vergisi gibi vergilerin kaç›r›lmas› sonucunu do¤urur.

1.1.2. Vergiden Kaç›nma

Mükellef yada sorumlunun vergi yasalar›na ayk›r› hareket etmeksizin vergi yü- künün bir k›sm› veya tamam›ndan kurtulmalar› durumudur. Vergiden kaç›nma da bir tür vergiye karfl› koymad›r, ancak yasal oldu¤u için suç de¤ildir. Vergi- den kaç›nma; yasan›n tan›d›¤› imkanlardan (istisna ve muafiyet hükümlerinden) faydalanmak, vergiyi do¤uran olayla iliflki kurmamak ve vergi boflluklar›n› tespit ederek bunlardan faydalanmak suretiyle gerçekleflebilir. Ço¤unlukla yüksek ge- lirlilerin vergiden kaç›nmaya yöneldikleri, ampirik olarak ortaya konulmufltur ¹⁷⁷ . Vergiden kaç›nma vergi kayb› do¤urmakla beraber, kay›t d›fl› ekonomi kapsa- m›nda yer almaz.

176 Bkz. Vito Tanzi ve Parthasarathi Shome; "Primer on Tax Evasion", IMF Working Paper, March, 1993, s.2.

177 F.A.Cowell, "Tax Sheltering and the Cost of Evasion", Oxford Economic Papers, No:42, 1990, s.231- 243. Ayr›ca bkz. Ömer Faruk Bat›rel, "Vergi Politikas›: Genel Denge Analizi Optimal Vergileme Son Geliflmeler", M.Ü., ‹.‹.B.F Dergisi, Say›: 1-2, y›l: 1993, s.34.

(5)

1.1.3. Vergi Yasalar›n›n Düzenlenmesinde Hakim Siyasal Anlay›fl

Devleti vergi kayb›na u¤ratan bir di¤er durum izlenen ekonomik ve sosyal poli- tikalar do¤rultusunda vergi politikas›n›n da bir araç olarak kullan›lmas›d›r.

Günümüzde vergilemeden sadece mali amaca ulaflmak için de¤il ekonomik ve sosyal hedeflere ulaflmak için de yararlan›lmaktad›r. Nitekim, döviz gelirlerinde art›fl yaratmak suretiyle ödemeler dengesini sa¤lamak, yat›r›mlar› ve üretim dü- zeyini artt›rmak, ekonomik kalk›nmay› h›zland›rmak belli bölgeler yahut belli sektörlerin geliflmesini sa¤lamak veya belli kifli yada gruplar› daha az vergile- mek suretiyle sosyal adaleti sa¤lamak gibi ekonomik ve sosyal gerekçelerle vergi sistemi çok say›da istisna, muafiyet ve teflviklerle donat›labilmektedir ¹⁷⁸. Kanun koyucunun söz konusu hedeflere ulaflmak için alaca¤› olan "vergiden vazgeçmesi" veya baflka deyiflle "vergi harcamas›" yapmas› devletin elde edece-

¤i vergi has›lat›n› olumsuz yönde etkiler, azalt›r.

Vergi idaresinin, vergiyi uygulamakta ki baflar›s› da vergi kayb› bak›m›ndan önemli unsurlardan biridir ¹⁷⁹. Siyasal iktidar› ellerinde tutanlar›n vergileme ile ilgili yaklafl›mlar› vergi idaresine do¤rudan yans›makta, bazen vergi idaresinin ifllevlerini yerine getirmesi bak›m›ndan "›l›ml›" anlay›fl›n uygulamalara hakim olmas›na sebep olabilmektedir. Bu da mükellefin vergiye uyumunu etkilemek suretiyle vergi kayb› üzerinde etkili olabilmektedir.

Vergi yasalar›na hakim siyasal anlay›fl do¤rultusunda düzenlenmifl istisna, muafiyet, teflvikler ve oran indirimi suretiyle do¤an vergi kayb›, kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤› vergi kayb› kavram›n›n kapsam› d›fl›nda olmakla beraber, bahse- dilen siyasal anlay›fl›n vergiye uyumsuzlu¤u artt›r›c› düzenlemelerinin sebep oldu¤u kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerin yaratt›¤› vergi kayb› bu kapsamda de¤erlendirilebilir. Çünkü, vergiye duyulan tepki, vergi kaçakç›l›¤›nda art›fl meydana

178 Bkz. Gülay Akgül, Kurumlar Vergisindeki ‹stisna Muafiyet ve Teflviklerin Ekonomik Gerçekleri ve Kurumlar›n Vergi Yükü Üzerine Etkileri,(Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi) , M.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü , ‹stanbul, 1992, s.10-13. Ayr›ca gelir vergisi, kurumlar vergisi ve K.D.V.'de uygulan›lan istisna, muafiyetler ile sa¤lanan di¤er vergisel avantajlar ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Ömer Faruk Bat›rel-Adnan Tezel ve di¤erleri, Türk Vergi Gelirlerini Artt›rma Yollar› Alternatifler ve Beklentiler, ‹stanbul Ticaret Odas›, Yay›n No: 1989-15, ‹stanbul, 1989, s.17-27.

179 Vergi ‹daresinin ana ifllevi "devletin vergi yasalar›n› uygulamak ve devlet olacaklar›n›n yasalara uygun olarak tahsilini gerçeklefltirmektir. Türkiye'de vergi idaresi ile görevli birim Maliye Bakanl›¤›’ na ba¤l› Gelirler Genel Müdürlü¤ü olup di¤er görevleri 178 Say›l› KHK 'de belirtilmifltir. Say›lan görevler aras›nda; devlet gelirler politikas›n› haz›rlamak ve uygulamak, devlet gelirlerine iliflkin kanun ve tüzükleri ve bunlarla ilgili di¤er de¤ifliklikleri haz›rlamak, vergi denetimini gerçeklefltirmek... say›labilir. Bunlardan ilki, vergi politikas›n›n belirleyen unsurun siyasal yaklafl›mdan etkilendi¤inin kan›t›d›r. Di¤er ikisi vergi idaresinin mükellefin vergiye uyumundaki önemini göstermek bak›m›ndan önemlidir.

(6)

getirmekte baflka deyiflle mükelleflerin kay›tl› yerine kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerde bulunmalar›na sebep olabilmekte, hatta bunu teflvik edebilmektedir.

1.1.4. Vergi Yasalar›nda Boflluklar›n Olmas›

Vergi idaresinin, "devletin gelirleri ile ilgili yasalar› düzenleme" ifllevini etkin bir flekilde yerine getirememesi, vergi yasalar›nda bir tak›m boflluklar›n kalma- s›na sebep olabilmektedir. Vergi yasalar›n›n birbirleriyle koordineli bir flekilde tüm gelir, servet ve harcama unsurlar›n› kapsayacak flekilde haz›rlanmam›fl olmas›, baz› faaliyet yada unsurlar›n vergileme alan› d›fl›nda kalmas›na sebep olur ki, bu da vergi kayb› do¤urur. Söz konusu durum sadece vergi kayb› do¤urmakla kalmaz ayn› zamanda vergi yükümlülüklerinin vergiye uyumunu da azalt›r.

Buraya kadar ki aç›klamalar›m›zda vergi kayb›; potansiyel vergi has›lat› ile ger- çekleflen vergi has›lat› aras›ndaki fark olarak de¤erlendirilip, bu farka sebep olan unsurlar kay›t d›fl› ekonomi kavram› ile de beraber özetlenmifltir. Durum afla¤›- daki flema ile gösterilebilir.

fiema 1

Potansiyel Vergi Matrah›

Yasalarca vergilendirilmesi öngörülmüfl gelir ve

unsurlar

Yasal faaliyetlerden elde edilmifl gelir

ve unsurlar

Yasad›fl› faaliyetlerden elde edilmifl gelir ve

unsurlar

Beyan edilen gelir ve unsurlar

Beyan d›fl› gelir ve unsurlar

Parasal sektörde meydana gelen beyan

d›fl›l›klar

Parasal olmayan sektörde meydana gelen beyan d›fl›l›klar

Yasalarca vergi d›fl›na ç›kar›lm›fl gelir ve unsurlar

(7)

1.1.5. Verginin Tarh› ile Tahsili Aras›nda Geçen Zaman Dolay›s›yla Ortaya Ç›kan Kay›p

Enflasyonun söz konusu oldu¤u ekonomilerde verginin tarh› ile tahsili aras›nda zaman geçmesi dolay›s›yla devletin alaca¤› de¤er kayb›na u¤rar. Vergi erozyonu da denilen bu durum ekonomik anlamda bir kay›pt›r.

1.2. Hukuki Anlamda Vergi Kayb›

Vergi yasalar›na göre vergilendirilmesi öngörülmüfl olan gelir, servet veya harcamalar›n vergilendirme alan› d›fl›nda kalmas› sebebiyle devletin u¤rad›¤› gelir kayb›d›r. Bu bak›mdan vergi yasalar›ndaki hükümlere uygun hareket etmemek dolay›s›yla ortaya ç›kan vergi kayb› hukuki anlamda vergi kayb› olarak kabul edilirken, vergi istisna ve muafiyetlikleri ile baflka bir deyiflle vergi harcamas›

ile vergiden kaç›nma hukuki anlamda vergi kayb› do¤urmazlar, suç say›lmad›k- lar› için bir cezalar› da yoktur.

Türkiye’de, hukuki anlamdaki vergi kayb›n›n, 193 say›l› V.U.K.’ da “vergi ziya›” kavram› ile ele al›nd›¤› görülmektedir. 4369 Say›l› Yasa ile de¤iflen flekliy- le, vergi ziya›, V.U.K‘ nun 341. maddesinde; “mükellef veya sorumlunun vergilendirme ile ilgili ödevlerini yerine getirmemesi veya eksik yerine getirmesi yü- zünden verginin zaman›nda tahakkuk ettirilmemesini veya eksik tahakkuk etti- rilmesini ifade eder” fleklinde belirtilmifltir. Tan›mlamadan anlafl›laca¤› üzere hukuki olarak vergi kayb› iki unsurun bir arada gerçekleflmesine ba¤lanm›flt›r;

1. Vergilendirmeye iliflkin ödevlerin yerine getirilmemesi veya eksik olarak yerine getirilmesi,

2. Verginin zaman›nda tahakkuk ettirilmemesi veya eksik tahakkuk ettirilmesi ¹⁸⁰. Tahakkuk etmifl olan verginin zaman›nda ödenmemesi yahut eksik ödenmesi durumunda da devletin vergi kayb›na u¤rayaca¤› aç›k olmakla beraber yasan›n vergi kayb›n› (ziya›) "verginin zaman›nda tahakkuk ettirilmemesi" fiiline ba¤la- m›fl olmas› tahsil aflamas›nda ortaya ç›kan vergi kay›plar›n›n vergi ziya› kavra- m› d›fl›nda tutulmas›na sebep olmaktad›r ¹⁸¹.

180 Mücbir sebep durumlar›ndan birinin gerçekleflmesi sebebiyle verginin zaman›nda tahakkuk ettirilmemesi durumunda vergi ziya› do¤mufl say›lmaz. Çünkü mücbir sebep süre uzatan bir durumdur ve vergi ile ilgili ödevlerin yerine getirilmesi ile ilgili yasan›n belirlemifl oldu¤u süreleri de uzat›r. Ayr. bilgi için bkz. Nami Ça¤an, Vergi Hukukunda Süreler, A.Ü Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, No: 389, s.148-154.

181 Tahsil aflamas›nda da özellikle enflasyonun oldu¤u ülkelerde tahakkuk ile tahsil aras›nda geçen zaman›n süresine ba¤l› olarak vergi kayb› do¤maktad›r. Bkz. Vito Tanzi, Public Finance in Developing Countries, Edward Elgar, 1991, England, s.104-110.

(8)

Vergi Usul Kanunu’nda vergi kayb› do¤uran durumlar ile ilgili düzenlemeler 4396 say›l› yasa ile de¤ifltirilmifltir ve 1.1.1999 tarihinden itibaren yeni düzenle- meye dayal› uygulamalar hakim olmufltur. De¤ifllik öncesi vergi suç ve cezalar›

bafll›¤› alt›nda yer alan ve uzunca y›llar uygulamaya hakim olmufl duruma göre vergi kayb› yaratan durumlar; vergi kaçakç›l›¤›, a¤›r kusur ve kusur olarak ka- bul edilmifltir. Bunlar birer vergi suçu olarak kabul edilmifl ve hangi fiillerin gerçekleflmesiyle ortaya ç›kacaklar› ve bu suçlar›n ifllenmesi suretiyle devletin vergi kayb›na u¤rat›lmas› durumunda uygulan›lacak ceza V.U.K.’nun ilgili hü- kümlerinde ayr›nt›l› olarak düzenlenmifltir.

2. Türkiye’de Vergi Kayb› Yaratan Durumlar

Türkiye’de hukuki anlamda vergi kayb› yaratan durumlara iliflkin de¤erlendir- meler; 4369 say›l› yasa öncesi yer alm›fl ve uzunca y›llar uygulanm›fl olan dü- zenlemeler ile 4369 say›l› yasa ile de¤iflen ve 1.1.1999’ dan beri hala uygulanan durum, olmak üzere iki bafll›kta ele al›nacakt›r. 4369 say›l› yasa öncesi durumun da incelemeye dahil edilmesi, vergiye uyum yada uyumsuzlu¤un ve bunun uzant›s› olarak kay›t d›fl› ekonominin birden bire ortaya ç›kmam›fl oldu¤u anla- y›fl›na dayanm›flt›r. Tarihsel süreç içinde, çeflitli alanlardaki uygulamalar bu durumu yaratm›fl ve gelifltirmifltir. Dolay›s›yla vergi kanunlar›m›zda uzunca y›llar yer alm›fl olan bu konudaki uygulamalar›n mahiyetini gözden geçirmek, kay›t d›fl› ekonomiyi yaratmak bak›m›ndan önemini belirlemek ve çözüme yönelik öneriler gelifltirmek bak›m›ndan önemlidir.

2.1. 4369 Say›l› Yasa Öncesi Düzenlemeler Ifl›¤›nda Vergi Kayb› Yaratt›¤›

Kabul Edilen Durumlar

4369 say›l› yasa öncesi 4008 Say›l› Kanun ile 1.1.1995 ‘den itibaren V.U.K.’nun 344. maddesi, idari vergi suçu niteli¤inde olup vergi kayb› do¤uran kaçakç›l›k, 347. maddesi a¤›r kusur, 348. maddesi kusur suçlar›n› düzenlemifltir.

2.1.1. Vergi Kaçakç›l›¤›

V.U.K 344. maddesinde ¹⁸², "mükellef veya sorumlu taraf›ndan kasten vergi ziyan›na sebebiyet verilmesi fleklinde tan›mlam›flt›. Tan›mdan da anlafl›laca¤› üze- re vergi kaçakç›l›¤› iki unsura ba¤lanm›flt›; fiilin kasten yap›lm›fl olmas› ve vergi kayb›. Kas›t, "mükellef veya sorumlunun bilerek ve isteyerek vergi ziya›na

182 24.06.84 tarih ve 4008 say›l› yasa ile V.U.K'da çeflitli düzenlemeler yap›lm›flt›r. V.U.K'nun 344.maddesi ile ilgili de¤ifliklikler sözü edilen yasan›n 13.maddesi ile gerçeklefltirilmifltir ve 1.1.1995 sonras› ifllenen fiillere uygulanaca¤› hükme ba¤lanm›flt›r. 4008 say›l› yasa 6 Temmuz 1994 tarih 21982 say›l› Resmi Gazete'de yay›nlanm›flt›r.

(9)

sebep olmas›" anlam›na gelir ¹⁸³. 4008 say›l› yasa ile de¤iflen 344 no'lu madde kaçakç›l›k suçunu yukar›da belirtildi¤i gibi "kasten vergi ziya›na sebebiyet verilmesi "olarak tan›mlam›fl ve kast›n varl›¤›n›n ispat külfetinin iddia edene ait oldu¤u belirtip ikinci f›rkada, "afla¤›daki hallerden biriyle vergi ziya›na sebep olunmas› halinde kast›n varl›¤› kabul edilir" demifl ve böylece idareyi kaçakç›- l›k suçunu oluflturan fiiller olarak alt› bendede s›ralanm›fl olan durumlar›n ger- çekleflmesi halinde mükellef yada sorumlunun kas›tl› davrand›¤›n› ispat etme yükünden kurtarm›flt›r ¹⁸⁴.

Kaçakç›l›¤› oluflturdu¤u belirtilmifl fiiller flunlard› ¹⁸⁵;

- Vergi kanunlar›na göre tutulmas› zorunlu olan defterlere kayd› gereken hesap ve ifllemleri vergi matrah›n›n azalmas› sonucunu do¤uracak flekilde bu defterler yerine tamamen veya k›smen baflka defterler ve ka¤›tlara kaydetmek veya di¤er kay›t ortamlar›nda izlemek,

- Sahte ve muhteviyat› itibar›yla yan›lt›c› vesikalar tanzim etmek ve bunlar› bilerek kullanmak,

- Vesikalar› tahrif etmek, as›llar›na uygun olmayan vesika ve suretler tanzim etmek veya tahrif edilmifl vesikalarla as›llar›na uygun olmayarak tanzim edilmifl vesika ve suretleri bilerek kullanmak,

- Vergi kanunlar›na göre tutulmas› mecburi olan defter kay›tlar›n› tahrif etmek veya bu defterlerde mevhum adlara hesap açmak veyahut her türlü hesap ve mu- hasebe hileleri yapmak,

- Vergi kanunlar›na göre tutulmas› mecburi olan defterlerin sahifelerini yok ederek yerlerine baflka yapraklar koymak veya hiç yaprak koymamak,

- Vergi kanunlar›na göre tutulmas› ve muhafazas› mecburi olan defter veya vesikalar› yok etmek veya gizlemek (mevcudiyetleri noterlik tasdik kay›tlar› veya sair suretlerle sabit oldu¤u halde vergi incelemesine yetkili kimselere inceleme s›ras›nda defter ve vesikalar›n ibraz edilmemesi gizleme demektir).

183 Kast unsuru için bkz. Selim Kaneti, Vergi Hukuku, Özdem Kardefller Matbaas›, ‹stanbul, 1986-87, s.200.

184 ‹darenin kast› ispat yükümlülü¤ünde olmad›¤›na dair bkz. Nejdet T›r›flkan "Kaçakç›l›k Suçunun Tarif ve Kaçakç›l›k Suçunda Hapis Cezas› Kanunda Yeni Düzenlemeler", Vergi Sorunlar› Dergisi, Say›:83, s.24-28.

Ayr›ca bkz. Sema Küçüktop-Muzaffer Küçüktop, "Kaçakç›l›k Fiilleri ve Cezalar›nda Yap›lan Yeni Düzenlemelerin Uygulanmas›, Amac›, Sonuçlar›", Vergi Dünyas›, Eylül 1995, say›:169, s.85.

185 Bu fiiller verginin tarh döneminden önce ortaya ç›kar›l›rlarsa vergi ziya›na sebebiyet verilip verilmedi¤ine bak›lmaks›z›n kaçakç›l›¤a teflebbüs suçu ifllenmifl say›l›r. Bkz. Ahmet Gündel "Vergi Kaçakç›l›¤› ve Kaçakç›l›k Suçlar›nda Yap›lan Son De¤ifliklikler", Yaklafl›m, Y›l:2, say›:20, A¤ustos 1994, s.16-17.

(10)

186 V.U.K.'nun 30.maddesinde re'sen vergi tarh›, ve re'sen vergi tarh›n› gerektiren durumlar 8.bent halinde s›ralanm›flt›r.

Bentler incelendi¤i zaman söz konusu fiillerin kas›t unsurunu içerir nitelikte ol- duklar› görülmektedir.

Türk Vergi Hukukunda vergi kayb›na yol açan ancak kas›t unsurunun varl›¤›

aranmayan durumlar ise a¤›r kusur ve kusur suçlar› olarak kabul edilmiflti.

2.1.2. A¤›r Kusur

V.U.K mükerrer 347. maddesi a¤›r kusuru; " mükellef veya sorumlunun befl bende s›ralanm›fl olan hallerden biriyle vergi ziyana sebep olmalar›" fleklinde ta- n›mlam›flt›. Mükerrer 347. maddede s›ralanm›fl olan haller;

-Verilmesi gereken vergi beyannamelerinde toplam› 100.000.000 liradan (1.1.1997’den itibaren uygulanmak üzere 345.600.000) (97/10345 say›l› BKK ile 1.1.1998’den itibaren uygulanmak üzere 630.000.000) az olmamak üzere be- yannamede yaz›l› vergi matrah›n›n %10'unu geçen bir miktar›n noksan bildiril- mesi veya beyan d›fl› b›rak›lan matrah veya matrah fark› veya yersiz vergi mahsup ve indirimleri nedeniyle ödenmesi gereken verginin 40.000.000 liradan (1.1.1997’den itibaren uygulanmak üzere 138.240.000) (97/10345 say›l› BKK ile 1.1.1998 tarihinden itibaren uygulanmak üzere 250.000.000) az olmamak üzere noksan hesaplanmas›na veya bu miktar› aflan verginin haks›z yere iadesi- ne sebebiyet verilmesi.

Beyanname d›fl›nda ayr›ca bir incelemeye ihtiyaç göstermeksizin beyannamede yaz›l› bilgilere dayan›larak vergi dairesince tespiti mümkün olan noksan bildi- rimler ile katma de¤er vergisinin beyan edilmesi gereken dönemden bir dönem önce veya bir dönem sonra beyan edilmesi bu hükmün d›fl›ndad›r.

30. maddede yaz›l› sebeplerle ¹⁸⁶ verginin re'sen tarh› halinde yukar›daki hadle- ri aflan matrah veya matrah farklar› da noksan beyan hükmündedir. Mezkur maddenin 1 ve 2 numaral› bentlerinde yaz›l› sebeplerle yap›lan takdirlerde, bu hükmün uygulanmas› için, takdir edilen matrah›n 100.000.000 liray›

(1.1.1997’den itibaren uygulanmak üzere 345.600.000) (97/10345 say›l› BKK ile 1.1.1998 tarihinden itibaren uygulanmak üzere 630.000.000) aflmas› yeterlidir.

-Vergilendirme dönemi ve tarh zaman› geçti¤i halde götürü ticaret ve götürü serbest meslek erbab›n›n kazançlar›ile ilgili faaliyetlerinin vergi dairesinin bilgisi d›fl›nda b›rak›lmas›. Faaliyetlerin vergi dairesinin bilgisi dahiline girme- si (vergi karnesi almamak dahil) mükelleflerce ifle bafllama ve de¤iflikliklerin vergi dairesine bildirilmesi ya da vergi dairesince bu hususlar›n tesbit edilmesi ile mümkün olmaktad›r.

(11)

-Beyanname verme süresi geçti¤i halde götürü gider usulüne tabi çiftçilerin zi- rai faaliyetlerinin vergi dairesinin bilgisi d›fl›nda b›rak›lmas›,

-Beyanname verme süresi geçti¤i halde ücret, gayrimenkul sermaye irad›, menkul sermaye irad› ile sair kazanç ve iratlar›n vergi idaresinin bilgisi d›- fl›nda b›rak›lmas›.

-Ticari, zirai ve mesleki kazançlarla ilgili faaliyetlerin vergi dairesinin bilgisi d›- fl›nda b›rak›lmas› veya bu faaliyetler vergi dairesine bildirilmekle beraber, beyanname verme süresi geçti¤i halde beyannamenin verilmemesi.

Görülüyor ki, a¤›r kusur olarak adland›r›lan haller;

*Faaliyetin tamamen vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda b›rak›lmas› (2,3,4,5 no'lu bentler) ve

*Faaliyet vergi idaresini bildirilse de faaliyetten do¤an kazançlardan bir k›sm›n›n yahut tamam›n›n vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda tutulmas› du- rumlar› olmufllard›r.

Her iki durumda da ortak özellik; kay›t d›fl›l›k (faaliyetin kay›t d›fl› b›rak›l- mas› yahut kazanc›n beyan d›fl› b›rak›lmas›) ile vergi kayb› do¤urmakt›r.

2.1.3. Kusur

Kaçakç›l›k ile a¤›r kusur halleri d›fl›ndaki birtak›m durumlarda da vergi kayb›- n›n do¤abilece¤i kabul edilmifl ve V.U.K.’nun 348. maddesinde; "kaçakç›l›k ve a¤›r kusur say›lan haller d›fl›nda herhangi bir suretle vergi ziyan›na sebebiyet verilmesi" olarak tan›mlad›¤› "kusur"a yer verilmiflti.

2.2. 4369 Say›l› Yasa ‹le Yap›lan Düzenlemeler Sonras› Durum

4369 Say›l› Yasa ile 1.1.1999 tarihinden itibaren kaçakç›l›k suçunu düzenleyen V.U.K.’nun 344.maddesi de¤ifltirilip, vergi kayb› ortak paydas›nda birleflen ka- çakç›l›k, a¤›r kusur ve kusur durumlar› vergi ziya› bafll›¤› alt›nda toplanm›fllar- d›r. ‹lgili madde vergi z›ya› suçunu; “mükellef veya sorumlular taraf›ndan 341.maddede yaz›l› hallerle vergi ziya›na sebebiyet verilmesidir” fleklinde tan›mlar hale gelmifl bu arada 82/1-b maddesiyle; kaçakç›l›k suçunun cezas›n›

düzenleyen 345. madde, teflviki düzenleyen 346. madde, yard›m› düzenleyen 347. madde, a¤›r kusuru düzenleyen mükerrer 347.madde kusuru tan›mlayan 348. madde a¤›r kusurda cezay› düzenleyen 349. madde, kusurda cezay› düzen- leyen mükerrer 349. madde, tahrire dayanan vergiler ile kanuni süresi geçtikten sonra kendili¤inden verilen beyannameler için kusur cezas›n› düzenleyen 350.madde, uygulamadan kald›r›lm›flt›r. Son duruma göre beyan d›fl› ekonomik faaliyetler vergi ziya› kapsam›na girmektedir.

(12)

3. Kay›t d›fl› Ekonomik Faaliyetlerin Vergi Kayb› Bak›m›ndan De¤erlendirilmesi Kay›t d›fl› ekonomide yer alan ve beyan d›fl›, enformel ve yasa d›fl› ekonomik faaliyetlerin her biri 193 say›l› Vergi Usul Kanunu’ nda belirtilen vergi suçlar›

ba¤lam›nda ele al›narak hukuki anlamada vergi kayb› bak›m›ndan de¤erlendirildi¤inde afla¤›daki tespitler yap›labilmektedir.

fiema 2

(*) Parasal sektör: paran›n mal ve hizmetlerin bölüflümünde ve üretiminde bir de¤iflim arac› olarak kullan›ld›-

¤› sektör.

(**) Parasal olmayan sektör: üretilen mal ve hizmetlerin ya üretici taraf›ndan tüketildi¤i yada takas mekaniz- mas› ile de¤ifltirildi¤i ekonomi kesimidir.

(***) Sosyal ekonomi, topluluk ve aile temelli olabilecek çeflitli ekonomik faaliyetlerin cereyan etti¤i ekono- mi kesimidir. Bkz. Louis Ferman, "Understanding of the Informal Economy", Annals, 1987, s.21.

Ekonomide yasalarca vergilendirilmesi öngörülmüfl faaliyetler

Beyan edilen faaliyetler

Parasal sektörde (*)

Parasal olmayan sektörde (**)

Ekonomik faaliyetin tamamen vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda tutulmas›

Ekonomik faaliyet bildirmekle beraber

kazanc›n vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda tutulmas›

Parasal sektörde meydana gelen beyan

d›fl›l›klar

Parasal olmayan sektörde meydana gelen beyan d›fl›l›klar Beyan d›fl› faaliyetler

(13)

fiemada gösterilen beyan d›fl›l›k durumlar› V.U.K.’ daki 1999 y›l› öncesi düzen- lemelere göre,

- Parasal sektörde meydana gelen beyan d›fl›l›klardan ekonomik faaliyetin k›s- men yada tamamen vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda tutulmas› durumu a¤›r kusur olarak, faaliyet bildirilmekle beraber kazanc›n k›smen vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda tutulmas› e¤er hileli yollara baflvurularak gerçeklefltirildiyse vergi ka- çakç›l›¤›, beyannamede belli tutar› aflan miktarda eksik beyanda bulunmak fleklinde gerçeklefltirildiyse a¤›r kusur olarak; kazanc›n tamam›n›n vergileme alan›

d›fl›na ç›kar›lmas› a¤›r kusur suçu olarak de¤erlendirilmifltir.

- Parasal olmayan sektörde meydana gelen beyan d›fl›l›klardan; takas fleklinde elde edilen kazançlardan bir k›sm›n›n gelir unsuru olarak kazanca ilave edilip beyan edilmesi öngörülmüfltür. G.V.K'nun zirai kazançta, zirai makinelerin baflka çiftçilerin kullan›m›na verilmesi halinde elde edilecek ürünlerin; ücretten elde edilecek ay›nlar›n; serbest meslek kazanc›nda, serbest meslek erbab›n›n hiz- met karfl›l›¤› elde ettikleri ay›nlar ile sa¤lad›klar› di¤er menfaatlerin; gayrimenkul sermaye inad›nda, kirac›n›n eve yapt›¤› ilavelerin de¤erlerinin kazanca dahil edilmesi yönünde yapt›¤› düzenlemeler örnek olarak gösterilebilir. Dolay›- s›yla bu flekilde elde edilen kazançlar›n bir k›sm› yahut tamam›n›n beyan edilmemesi (baflka deyiflle beyanname de gösterilmemesi) kazac›n bir k›sm› yahut tamam›n›n vergi d›fl›nda b›rak›lmas› anlam›na gelir ve a¤›r kusur olarak kabul edilir. Sosyal ekonomi kavram›n›n kapsad›¤› iliflkiler dahilinde elde edilen ka- zançlar›n vergilendirilmesi öngörülmüfl de¤ildir.

3.1. Enformel Ekonomik Faaliyetler ve Vergi Kayb›

Enformel ekonomik faaliyetlerin tümü vergi kayb› do¤urur. Söz konusu faaliyetlerden bir k›sm› (çok s›n›rl› say›da) yasalarca vergileme alan› d›fl›na ç›kar›l- m›fllard›r, di¤er bir k›sm› yasalarca yasaklanm›flt›r, bir k›sm› vergi yükünden kurtulmak amac›yla giriflilmifl faaliyetlerdir bir k›sm› da yasalarca hiç kapsanmam›fllard›r. Söz konusu faaliyetleri flekil yard›m›yla ve vergi kayb› bak›m›ndan Türk vergi yasalar›nda bunlarla ilgili maddelerle de iliflki kurarak özetlemek mümkündür.

(14)

fiema 3

G.V.K'nun "vergiden muaf esnaf›" tan›mlad›¤› 9. maddesine göre afla¤›da say›- l› iflleri yapanlar; 4369 say›l› yasa öncesi G.V.K’n›n 48.maddesinde belirtilmifl y›ll›k al›fl, sat›fl veya has›lat tutarlar›n› aflmamak flart›na ba¤l› olarak vergiden istisna edilmiflken, 4369 say›l› yasa ile yap›lan de¤ifliklikle bu hadlere ba¤l› olmaks›z›n vergi d›fl›nda b›rak›lm›fllard›r.

-Motorlu nakil vas›talar› kullanmamak flart›yla geçici olarak veya iflyeri açmak- s›z›n perakende ticaret ile ifltigal edenler, (4369 say›l› yasa ile yap›lan parantez içi hüküm gere¤i bunlardan, giyim eflyalar›yla zati ve süs eflyalar›, de¤eri yük- sek olan ev eflyalar› ile pazar takibi suretiyle g›da, bakkaliye ve temizlik madde- lerini ve sabit iflyerlerinin önünde sergi açmak suretiyle o ifl yerlerinde sat›fl› ya- p›lan ayn› neviden mallar› satanlar hariç)

-Bir iflyeri açmaks›z›n geçici olarak ve do¤rudan do¤ruya müstehlike ifl yapan hallaç, kalayc›, lehimci, musluk tamircisi, çilingir, ayakkab› tamircisi, kun- dura boyac›s›, berber, nalbant, foto¤rafç›, odun ve kömür k›r›c›s›, çamafl›r y›kay›c›s› ve hamallargibi küçük sanat erbab›,

-Köylerde gezici olarak her türlü sanat ifli ile u¤raflanlar ile ayn› yerlerde ayn› iflleri bir iflyeri açarak yapanlardan 47. madde de yaz›l› olan (basit usule tabi ol- man›n genel flartlar›na) flartlara haiz bulunanlar (Basit usule tabi olamayaca¤›

yasan›n 51. maddesinde say›lm›fl olanlar hariç),

-Nehir, göl ve denizlerde ve su geçitlerinde toplam 50 rüsum tonilatoya kadar makinesiz veya motorsuz nakil vas›tas› iflletenler; hayvanla veya bir adet hayvan arabas› ile nakliyecilik yapanlar (bu bentte yaz›l› ölçüler birlikte yaflayan efl-

Enformel Ekonomik Faaliyetler (Vergi kayb› bak›m›ndan)

Yasalarca vergileme alan› d›fl›na

ç›kar›lm›fl faaliyetler

Yasalarca kamu düzenini bozdu¤u

kabul edilmekle beraber suç

niteli¤inde görülmeyen

faaliyetler

Vergi yükünden kurtulmak

amac›yla giriflilen faaliyetler

Vergi yasalar›nca hiç kapsamam›fl

ekonomik faaliyetler

(15)

lerle velayet alt›ndaki çocuklar hakk›nda veya ortakl›k halindeki iflletmelerde, bu kimselerin veya ortakl›¤›n iflletti¤i vas›talar toplu olarak nazara al›nmak suretiyle tespit edilir),

-Ziraat ifllerinde kulland›klar› hayvan, hayvan arabas›, motor, traktör gibi vas›- talar ve sandallarla nakliyecili¤i mutat hale getirmeksizin ara s›ra ücret karfl›l›-

¤›nda eflya ve insan tafl›yan çiftçiler,

-Hariçten iflçi almamak, muharrik kuvvet kullanmamak kay›t ve flart› ile otur- duklar› evlerde imal ettikleri havlu, örtü, çarflaf, çorap, hal›, kilim, dokuma mamulleri, örgü, dantel, her nevi nak›fl ifllemi ve her nevi turistik eflya, ha- s›r, sepet, süpürge, paspas, f›rça, yapma çiçek, ip ve urganlar› dükkan aç- maks›z›n satanlardan 47. maddenin 1 ve 3 numaral› bentlerinde yaz›l› flartlar›

haiz bulunanlar,

-Yukar›daki 1-6 numaral› bentlerde sözü edilen ifllere benzerlik gösterdikleri, Dan›fltay'›n muvaf›k mütalâas› üzerine Maliye Bakanl›¤›’nca kabul ve ilan olu- nan ticaret ve sanat iflleri ile ifltigal edenler,

Görülüyor ki G.V.K. 9. maddesi ile enformel yahut marjinal olarak kabul edi- len faaliyetlerden bir k›sm› vergilendirme alan› d›fl›na ç›kar›lm›flt›r.

Yasalarca yasaklanm›fl olan enformel faaliyetlerden sadece yakalananlar vergi- lendirildikleri için (geç de olsa) tahakkuk geciktirildi¤i için, hukuki anlamda vergi (ziya›) kayb› do¤ar. Yasalarca yasaklanm›fl enformel faaliyetlere örnek olarak kaçak iflçi çal›flt›rarak üretim yapmak gösterilebilir. Vergi yükünden kurtulmak amac›yla ma¤aza sahibinin sahip oldu¤u ürünlerden bir k›sm›n› tuttu¤u kiflilere satt›rmas› (iflportac›l›k) halinde yap›lan faaliyet enformeldir, hukuki ve iktisadi anlamda vergi kayb› do¤ar.

Baz› enformel faaliyetler yasalarca hiç kapsanmam›fl olabilirler. Bir tak›m kiflilerin kamuya ait olan sokak yada cadde kenarlar›nda belediyeden hiçbir iflletme hakk› almadan otopark ücreti almas› bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Ver- gi yasalar› bu faaliyeti kapsam›fl de¤ildir ancak iktisadi anlamda vergi kayb›

do¤maktad›r.

3.2. Yasad›fl› Ekonomik Faaliyetler ve Vergi Kayb›

V.U.K'nun 9. maddesinin 2. bendinde, vergiyi do¤uran olay›n kanunlarca yasaklanm›fl olmas›n›n mükellefiyet ve vergi sorumlulu¤unu ortadan kald›rmayaca¤›

belirtilmifltir. Bu hükümden hareketle yasad›fl› ekonomik faaliyetler olarak ifade edilen hukuk kurallar›nca yasaklanm›fl faaliyetlerin vergi kayb› do¤urdu¤u belirtilebilir. Ancak bu noktada bir ayr›m› yapmak ve tüm yasad›fl› ekonomik faaliyetlerin vergi kayb› do¤urmad›¤›n› belirtmek gerekir. Vergi kayb› do¤uran

(16)

yasad›fl› ekonomik faaliyetler "mali anlamda" gelir yaratan ekonomik faaliyetlerdir. Baflka deyiflle vergi yasalar›nca vergilendirilmesi öngörülmüfl gelir unsurlar› yaratan yasad›fl› ekonomik faaliyetler vergi kayb› do¤urur. Bununla beraber yasak faaliyetlerin sonucu kiflilerin mal varl›¤›nda art›fl olmas›na ra¤men bu ar- t›fl mali anlamda gelir olarak nitelendirilmemiflse vergilendirme alan› d›fl›nda kalaca¤› için söz konusu faaliyetlerin vergi kayb› do¤urdu¤u iddia edilemez. Bu tür faaliyetlere örnek olarak rüflvet (T.C.K. m.212, 213), h›rs›zl›k (T.C.K. m.

491-494), ihtilas (T.C.K. m. 202-208), irtikap (T.C.K. m. 209, 210), kalpazanl›k (T.C.K. m. 316), flantaj (T.C.K. m. 192), ya¤ma ve yol kesme (T.C.K. m. 495- 498) ile doland›r›c›l›k (T.C.K. m. 503-505) say›labilir.

Rüflvet alan kifli ekonomik anlamda gelir elde etmifl say›lsa da rüflvet olarak sa¤- lanan ç›kar G.V.K' da say›lan gelir unsurlar›ndan birinin içine girmedi¤inden vergiyi do¤uran olay meydana gelmemifl say›l›r ve sa¤lanan ç›kar vergilendirilemez ¹⁸⁷. Benzer flekilde randevuevlerinde çal›flan kad›nlar, kumar oynayarak para kazananlar, flantaj yaparak para almak fleklinde suç iflleyen kiflilerin faaliyetleri ile vergiyi do¤uran olay meydana gelmez ve bu sebeple kiflilerin elde ettikleri gelirler vergilendirilemez. Ayn› zamanda T.C.K.'na göre suç say›lm›fl ve yukar›da sayd›¤›m›z di¤er yasak faaliyetlerin gerçeklefltirilmesi halinde de söz konusudur.

Di¤er taraftan yasak faaliyetlerin gerçeklefltirilmesi ile vergiyi do¤uran olay meydana geliyorsa söz konusu faaliyetlerin vergi idaresinin bilgisi d›fl›nda kalmas› vergi kayb› do¤urur. Vergi yükümlüsü bu durumdaki yasak faaliyeti hak- k›nda vergi idaresine bilgi vermemiflse bu faaliyeti polis taraf›ndan ortaya ç›ka- r›ld›¤› takdirde tutulan zab›t re'sen vergi tarh›na esas al›n›r ¹⁸⁸.

Türk vergi hukukunda hangi yasak faaliyetlerin vergilendirme kapsam› içine girdi¤ini dolay›s›yla vergi kayb› do¤urabilece¤ini önceden belirleme imkan›

yoktur ¹⁸⁹. Bununla beraber bu duruma çeflitli örnekler gösterilebilir ¹⁹⁰.

-Ödünç Para Verme ‹flleri Hakk›nda Kanun Hükmünde Kararnameye göre, izin belgesi olmaks›z›n ödünç para verenler tefeci olarak cezaland›r›lmaktad›rlar.

187 Bkz. Nami Ça¤an, "Vergi Hukuku Aç›s›ndan Yasak Faaliyetler", Prof. Dr. Bülent N. Esen'e Arma¤an,Ankara, 1977, s.85-97.

188 Nami Ça¤an, a.g.m., s.86.

190 Örneklerle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz Nami Ça¤an,a.g.m.,s.87-97. Ayr›ca bkz.Gülsen Günefl, "Hukuka veya Ahlaka Ayk›r› Faaliyetlerin Vergilendirilmesi", Selim Kanti'ye Arma¤an, Aybay Yay›nlar›, Yay›n No:15, Hukuk Dizisi:7, ‹stanbul, 1996, s.248-250.

(17)

Tefecilik yapanlar›n gelirleri; tefecilik mutad meslek halinde yap›l›yorsa ticari kazanç olarak kabul edilerek gelir vergisi ile banka ve sigorta muameleleri vergisine tabi tutulur.

-Genel Kad›nlar ve Genelevlerinin Tabi Olacaklar› Hükümler ve Fuhufl Yüzün- den Bulaflan Zührevi Hastal›klarla Mücadele Tüzü¤ü’ne göre; fuhufl yap›lan yerler resmi mercilere baflvurularak ve izin al›nd›ktan sonra aç›l›r ve gizli fuhufl yasakt›r. Ayr›ca suç say›lm›flt›r. Ancak, 6762 say›l› Türk Ticaret Kanunu’nun (T.T.K) 12. maddesinin 6. bendinde umumi mahaller iflletmek için aç›lan yerle- rin ticarethane say›laca¤› belirtilmifltir. Bu sebeple genelev patronlar›n›n sa¤la- d›klar› gelirler ticari kazanç niteli¤indedir ve gelir vergisine tabidir. Dolay›s›yla izinsiz olarak randevuevi iflletenlerin elde ettikleri gelirler de ticari kazanç olarak kabul edilir.

-T.C.K'nun 403. maddesine göre uyuflturucu maddeleri ruhsats›z veya ruhsata ayk›r› olarak imal, ithal veya ihraç edenlerle bu fiillerle teflebbüs eden kifliler cezaland›r›l›r. Bununla beraber hükümet taraf›ndan haflhafl üretimi yasaklanm›fl bölgede de olsa haflhafl üretimi yapanlar›n elde ettikleri kazançlar› gelir vergisi kanunda belirtilen gelir unsurlar›ndan zirai kazanç kapsam›nda de¤erlendirildi-

¤inden gelir vergisine tabi tutulurlar. Uyuflturucu al›m sat›m› ile u¤raflanlar›n elde ettikleri kazançlar da ticari kazanç olarak kabul edilip gelir vergisine tabi tutulur.

-Kumar oynatmak ve kamuya aç›k yerlerde kumar oynamak T.C.K'na ve Polis Vazife ve Salahiyetleri Yasas›’na göre suçtur. Ancak T.T.K'na göre ticari faaliyet say›ld›¤› için kumar oynatanlar›n elde ettikleri kazançlar gelir vergisine yahut kurumlar vergisine tabi tutulur. Kumar oynayan kiflinin elde ettikleri kazanç G.V.K'da belirtilen gelir unsurlar›ndan hiçbirine girmedi¤i için vergilendirme söz konusu olmayacakt›r ¹⁹¹.

-Hekimlik, eczac›l›k, avukatl›k ve inflaat kalfal›¤› gibi diploma veya özel uz- manl›k gerektiren faaliyet alanlar›nda diplomas›z veya ruhsatnamesiz faaliyette bulunulmas› yasal de¤ilse de bu flekilde faaliyette bulunanlar›n elde ettikleri ka- zançlar gelir vergisine tabi tutulurlar ¹⁹².

-Belediye Gelirleri Yasas›’na göre; yol meydan, pazar, iskele, köprü ve nehirler gibi umuma ait yerleri kiflilerin gelip geçme ihtiyac›n› engellemeyecek bir flekilde ve geçici olarak iflgal eden ve kullananlardan iflgal resmi al›naca¤› belirtilmifltir. ‹flgalin izinsiz olarak yap›lmas› yahut bu yasan›n hükmüne ayk›r› olarak ya- p›lmas› resmin al›nmas›n› engellemeyecektir ¹⁹³.

191 Sad›k K›rbafl, Vergi Hukuku. Temel Kavramlar ‹lkeler ve Kurumlar, 5.Bas›, Ankara, 1992, s.80.

(18)

-Kaçakç›l›¤›n Men ve Takibine Dair Kanun, yurda gümrüksüz mal veya eflya it- halini yasaklam›flt›r. Gümrük Kanunun 3. maddesinin 2. bendinde gümrük de- netlemesi d›fl›nda kalm›fl eflyaya ait vergi yükümlülü¤ünün "eflyan›n gümrük hatt›ndan geçirildi¤i tarihte, e¤er bu tarih bilinmiyorsa, eflyan›n gümrük hatt›n- dan geçirildi¤inden gümrükçe bilgi edinildi¤i" günden bafllayaca¤›n› belirtmifl- tir. Görülüyor ki, gümrüksüz mal›n yurda girifli yasak olmas›na ra¤men Gümrük Kanunu gümrüksüz girmifl mallar›n vergilendirilmesini hükme ba¤lam›flt›r ¹⁹⁴. -Bankalar Kanunu’na göre; T.T.K'na göre kurulmufl anonim flirketler banka sta- tüsünü kazanabilmek ve banka ifllemleri yapabilmek için Bakanlar Kurulu’ndan izin almak zorundad›rlar. ‹zin almam›fl yahut ald›klar› izin iptal edilmifl olan kurumlar gerek izinsiz gerekse kendileri için yasaklanm›fl faaliyetlerde bulunarak kazanç elde ettikleri takdirde kurumlar vergisi yükümlüsü olurlar, ald›klar› paralar da banka ve sigorta muameleleri vergisine tabi tutulur ¹⁹⁵.

-Devlet Memurlar› Yasas›’na göre, memurlar T.T.K'na göre tacir veya esnaf sa- y›lmalar›n› gerektirecek bir faaliyette bulunamazlar; ticaret ve sanayi kuruluflla- r›nda görev alamaz; ticari mümessil veya ticari vekil veya kolektif flirketlerde ortak veya komandit flirketlerde komandite ortak olamazlar. Devlet memurlar›

bu hükme ayk›r› olarak ticari faaliyette veya serbest meslek faaliyetinde bulu- nurlarsa gelir vergisi yükümlüsü olurlar ¹⁹⁶.

-Sendikalar Kanunu’na göre kurulan mesleki kurulufllar yine bu kanuna göre;

üyeleri için kooperatif kurmak veya nakit mevcudunun %30'undan fazla olmamak üzere s›nai ve iktisadi teflebbüslere yat›r›m yapman›n d›fl›nda ticari faaliyetle u¤raflmazlar. Bu hükme ra¤men ticaretle u¤raflan sendikalar bu faaliyetleri dolay›s›yla kurumlar vergisine tabi olurlar ¹⁹⁷.

Yukar›da belirtilen durumlarda da görüldü¤ü üzere yasak faaliyetin vergiye tabi olmas›n›n önkoflulu bu faaliyetle yasada öngörülmüfl vergiyi do¤uran olay›n gerçekleflip gerçekleflmedi¤idir. E¤er vergiyi do¤uran olay gerçeklefliyorsa faaliyeti gerçeklefltiren elde etti¤i gelir dolay›s›yla vergi yükümlüsü oldu¤u gibi vergi yasalar›nca öngörülmüfl di¤er yükümlülük ve sorumluluklar› da yerine getirmesi gerekir. Örne¤in çal›flt›¤› kiflilerin gelir vergisini kaynakta kesip vergi

(19)

dairesine süresinde yat›r›p, iflyeri kira ise yapt›¤› kira ödemelerinden stopaj ya- p›p vergi idaresine yat›rmak gibi ¹⁹⁸.

4. Türkiye’de Kay›t d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u Vergi Kayb›

Kay›t d›fl› gelirler bir taraftan vergi dairesinin bilgisi d›fl›nda kalmas› sebebiyle gelir vergisi kayb› yarat›rken di¤er taraftan kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerce üretilen mal ve hizmetler kay›tl› ekonomik faaliyetlere entegre olmad›¤› ölçüde mübadelesi s›ras›nda katma de¤er vergisi veya özel tüketim vergisi gibi do- layl› vergiler bak›m›ndan da kay›p yaratmaktad›rlar. Bu sebeple kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤› vergi kayb› asl›nda bu vergilerin tümü bak›m›ndan hesaplan- mal›d›r. Ancak genellikle sadece gelir vergileri bak›m›ndan yap›lmaktad›r.

4.1. Gelir Vergileri Bak›m›ndan Do¤urdu¤u Vergi Kayb›

Türkiye’de kay›t d›fl› ekonominin gelir vergileri bak›m›ndan do¤urdu¤u vergi kayb› iki flekilde hesaplanacakt›r;

1. Önce, ilgili y›llarda Türkiye’de gelir vergisi tarifesinde ilk dilime uygulan›lan vergi oran› ile kurumlar vergisi oran›n›n ortalamas›n›n al›nmas› suretiyle elde edilen kanuni orana dayal› olarak (Bkz. Tablo.29),

2. Daha sonra, ilgili y›llarda Türkiye’de elde edilmifl gelir vergisi ve kurumlar vergisi has›lat› toplam› ile GSMH’n›n oranlanmas› ile bulunan fiili oranlara dayal› olarak (Bkz. Tablo.30).

4.1.1. Kanuni Orandan Hareketle Kay›t d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u Gelir Vergileri Kayb›

Kanuni oranlardan hareketle, ”kay›t d›fl› ekonomik faaliyetler vergilendirilseydi ne kadar vergi has›lat› elde edilebilirdi?” sorusunun yan›t› olarak elde edilen ve Tablo.29’da “gelir vergileri kayb›” sütununda yer alan tutarlar, ilgili y›llarda ka- y›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilmifl ve tabloda “gerçekleflen vergi has›la- t›” sütununda yer alan tutarlara göre oldukça yüksektir.

(20)

Tablo.29

Kay›t d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u Gelir Vergileri Kayb›

(Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi)

(1985-2003) (Milyar TL) (%) Y›llar Kay›t d›fl› Gelir Vergileri Gelir Gerçekleflen Kayb›n

Ekonomi Ortalama Vergileri Gelir gerçekleflen Oran› Kayb› Vergileri has›lata

(Kanuni Oran) Has›lat› oran› (%)

1985 29.064 32 9.301 1.772.7 524

1986 26.871 35 9.405 3.053.9 308

1987 39.395 35 13.788 4.424.4 312

1988 98.648 35 34.527 6.918.5 499

1989 197.990 35 69.297 13.468.5 514

1990 374.174 35 130.961 23.245.9 563

1991 687.160 35 240.506 40.418.5 595

1992 1.267.146 35 443.501 70.133.7 632

1993 2.490.689 35 871.741 125.748,2 693

1994 5.573.114 25 1.393.279 246.579,5 565

1995 13.702.969 25 3.425.742 433.036,3 791

1996 16.154.031 25 4.038.508 865.354,5 466

1997 35.278.823 25 8.819.706 1.896.481,9 465

1998 85.989.694 25 21.497.424 4.230.135,0 508 1999 113.079.000 28 31.662.120 6.537.403,1 484 2000 223.746.000 23 51.461.580 10.503.316,1 489 2001 236.719.000 23 54.445.370 15.647.635 348 2002 398.884.000 23 91.743.320 19.343.160 474 2003 420.536.000 23 96.723.280 25.716.037 376 2004 460.465.000 23 105.906.950 29.309.952 361

Kaynak: Bütçe Gerekçeleri; 1989, 2000, 2002, 2006 ve http://www.muhasebat.gov.tr, Tablo.5 Tablo.6 ile Tablo 25’ deki verilerden faydalan›larak haz›rlanm›flt›r.

(21)

Nitekim, 1985 y›l›nda toplam 1 trilyon 772,2 milyar gelir ve kurumlar vergisi has›lat› elde edilmiflken, kay›t d›fl› ekonomik faaliyetler dolay›s›yla 9 trilyon 301 milyar TL, 1990 y›l›nda 23 trilyon 245.9 milyar TL has›lat elde edilmiflken 130 trilyon 961 milyar TL, 2000 y›l›nda 10 katrilyon 503 trilyon 316,1 milyar TL ha- s›lat elde edilmiflken 51 katrilyon 461 trilyon 580 milyar TL, 2004 y›l›nda 29 katrilyon 309 trilyon 952 milyar TL vergi kayb› oluflmufltur.

1985-2004 dönemi boyunca elde edilen has›lata göre ortalama olarak y›lda yaklafl›k 5 kat kay›p gerçekleflmifltir. Kay›t d›fl› ekonominin hacminde 2000 y›l›n- dan itibaren görülen gerilemeye dayal› olarak, kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤›

vergi kayb›n›n elde edilen has›lata oran›nda da gerilemeler olmufltur. Nitekim 2000 y›l›ndan itibaren kay›t d›fl› ekonominin sebep oldu¤u gelir vergileri kayb›- n›n elde edilene oran› ortalama 4 kata inmifltir.

Kay›t d›fl› ekonomi sebebiyle ortaya ç›kan gelir vergileri kayb›n›n elde edil- mifl has›lata oran›n›n bu derecede yüksek olmas›nda; bir taraftan, kay›t d›- fl› ekonominin hacminin geniflli¤i etkili iken di¤er taraftan kay›tl› ekonomik faaliyetlerin bir k›sm›n çeflitli flekillerde vergileme alan› d›fl›nda kalmas› ile kay›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilen vergi has›lat›n›n düflük olmas›

da önemli bir faktördür. Yani Türkiye’de kay›tl› ekonomik faaliyetlerden de oldukça düflük oranlarda has›lat elde edilmektedir.

Kay›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilmesi gereken ile elde edilmifl olan vergi has›lat› aras›ndaki fark›n, ekonomik anlamda vergi kayb› oldu¤u, bunun bir k›sm›n›n vergi yasalar›nca vergi istisna ve muafiyetlikleri ile vergi d›fl›na ç›ka- r›lm›fl kazançlardan, bir k›sm›n›n vergiden kaç›nma davran›fl›ndan bir k›sm›n›n vergi kaçakç›l›¤›ndan kaynakland›¤› daha önce belirtilmiflti. Tablo.29’da tespit edilen bu durum, Türkiye’de vergi istisna, muafiyetleri ile di¤er vergiden kaç›n- ma olanaklar›n›n kay›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilebilecek vergi has›la- t›n›n üzerinde ne kadar kay›p yaratmaktad›r sorusunu akla getirmektedir.

Bu soruyu cevaplamak ad›na yine ayn› dönemde (1985-2004) kay›tl› ekonomik faaliyetlerde do¤an kay›p hesaplanm›flt›r (Bkz. Tablo.30)

(22)

Tablo. 30

Kay›tl› Ekonomide Meydana Gelmifl Olan Gelir Vergileri Kayb›

(1985-2004) (Milyar TL)(%) Y›llar Kay›t d›fl› Gelir Vergileri Gelir Gerçekleflen Kayb›n

Ekonomi Ortalama Vergileri Gelir gerçekleflen Oran› Kayb› Vergileri has›lata

(Kanuni Oran) Has›lat› oran› (%)

1985 35.350 32 11.312 1.772.7 638

1986 51.185 35 17.915 3.053.9 586

1987 75.019 35 26.257 4.424.4 593

1988 129.175 35 45.211 6.918.5 653

1989 230.370 35 80.630 13.468.5 598

1990 397.178 35 139.012 23.245.9 598

1991 634.431 35 222.051 40.418.5 549

1992 1.103.843 35 386.345 70.133.7 551

1993 1.997.323 35 699.063 125.748,2 556

1994 3.887.903 25 971.976 246.579,5 394

1995 7.854.887 25 1.963.722 433.036,3 453

1996 14.978.067 25 3.744.517 865.354,5 432

1997 29.393.262 25 7.348.316 1.896.481,9 387

1998 53.518.332 25 13.379.583 4.230.135,0 316 1999 78.282.967 28 21.919.231 6.537.403,1 335 2000 125.596.129 23 28.887.110 10.503.316,1 275 2001 176.483.953 23 40.591.309 15.647.635 259 2002 275.032.366 23 63.257.444 19.343.160 327 2003 356.680.888 23 80.036.604 25.716.037 311 2004 428.932.343 23 98.654.439 29.309.952 336

Kaynak: Tablo.25,Tablo.29’daki verilerden yararlan›larak hesaplanm›flt›r.

(23)

Tablo dan, kay›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilen gelirler üzerinden al›nan vergilerdeki kay›plar›n 1985 y›l›ndan 1993 y›l›na kadar çok daha yüksek oldu-

¤u, 1993 y›l›ndan itibaren, devam etmekle beraber daha düflük oranlarda ger- çekleflti¤i görülmektedir. Nitekim, 1985 y›l›nda 1993 y›l›na kadar y›ll›k ortalama 6 kat kay›p varken 1993 y›l›ndan itibaren ortalama 4 kata gerilemifltir.

Her ne kadar Türkiye’de gelir vergisi tarifesinde en az geçim indirimi yoksa da, (yani gelirin belli bir k›sm› tüm mükellefler için vergi d›fl› b›rak›lmam›flt›r), gelir vergileri matrah› GSMH’ ya eflit de¤ildir. Bu durumu yaratan çeflitli faktör- ler aras›nda; gelir ve kurumlar vergisinde yer alan genifl istisna ve muafiyetlik- ler ile vergiden kaç›nma ve kaç›rma olanaklar›n›n varl›¤›n›n yan› s›ra, çeflitli gelir unsurlar›n›n yasada belirtilmifl oranlarda kaynakta kesinti suretiyle vergilendirilmesi de say›labilir. Örne¤in GSMH’n›n hâlâ önemli bir bölümünü oluflturan tar›msal gelirlerin önemli bir k›sm› gerçek usul d›fl›nda %2, %4 (hatta bazen %1- %2) gibi düflük oranlarda gelir vergisine tabi tutulmaktad›r. Vergi yasalar›nda pek çok kazanç unsurunun vergilendirilmesi öngörülmüfl olmakla beraber, bu unsurlara dayal› gelir olufltu¤unun idarece bilinmesindeki güçlü¤ün yan› s›ra bu tür gelirler beyannameye dayal› olarak vergilendirilmek istenmifltir.

Gayri menkullerin tahliyesi, bir faaliyetin durdurulmas› veya terk edilmesi karfl›l›¤›nda al›nan paralar veya pefltamall›klar›n vergilendirilmesi bu grupta say›la- bileceklerden baz›lar›d›r.

‹nceleme dönemi (1985-2001) boyunca, kay›tl› ekonomik faaliyetlerdeki gelir vergisi kay›plar›n›n bu derecede yüksek olmas›;

1. Türkiye’de gelir vergilemesinin verimli olmad›¤›n› ve

2. Türkiye’de vergi gayretinin düflük oldu¤unu da göstermektedir.

Kay›t d›fl› ekonominin kay›tl› ekonomiye oran› ortalama %76 iken, kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤› vergi kayb›n›n kay›tl› ekonomiden elde edilen ha- s›lata oran›n ilgili dönem ortalamas› olarak %478, baflka bir deyiflle 4.7 ka- t› olmas› gerçekçi de¤ildir. Zira kanuni oranlar›n ortalamas›, ilgili dönemde tabloda gösterilmifl oranlar olsa da, vergi gayretinin ortaya koydu¤u oranlar Tablo. 6’da ortalama gelir vergisi oran› sütununda gösterilen oranlar olup dö- nem boyunca ortalama %6,8 civar›ndad›r. Bu da Türkiye’de vergi kapasitesine göre vergi gayretinin ne kadar düflük oldu¤unu göstermektedir.

4.1.2. Fiili Orandan Hareketle Kay›t d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u Gelir Vergileri Kayb›

Kay›t d›fl› ekonominin do¤urdu¤u vergi kayb›n›n hesab›nda daha anlaml› sonuç- lar›n, kanuni oranlar yerine, kay›tl› GSMH ile ilgili y›llardaki vergi has›lat›n›n

(24)

oranlanmas› suretiyle elde edilen fiili vergi oranlar›n kullan›lmas› ile elde edi- lebilece¤i düflüncesiyle, kay›t d›fl› ekonominin do¤urdu¤u vergi kayb› bir defa da fiili oranlar kullan›larak hesaplanm›flt›r. Hesaplama sonuçlar› Tablo.31’de yer almaktad›r. ¹⁹⁹

Tablo.31

Fiili Oranlardan Hareketle

Kay›t d›fl› Ekonomide Meydana Gelmifl Olan Gelir Vergileri Kayb›

(1985-2004) (Milyar TL)

Y›llar Resmi Kay›t d›fl› Gelir Ortalama Gelir Kayb›n GSMH Ekonomi Vergileri Gelir Vergisi Vergisi Gerçekleflen

Has›lat› Oran› Has›lata Oran›

(%)

1985 35.350 29.064 1.773 5.0 1.453 82

1986 51.185 26.871 3.054 5.9 1.585 52

1987 75.019 39.395 4.424 5.8 2.285 52

1988 129.175 98.648 6.919 5.3 5.228 76

1989 230.370 197.990 13.469 5.8 11.483 85

1990 397.178 374.174 23.246 5.8 21.702 93

1991 634.431 687.160 40.419 6.3 43.291 107

1992 1.103.843 1.267.146 70.134 6.3 79.830 114

1993 1.997.323 2.490.689 125.748 6.2 154.422 123

1994 3.887.903 5.573.114 246.580 6.3 351.106 142

1995 7.854.887 13.702.969 433.036 5.5 753.663 174

1996 14.978.067 16.154.031 865.355 5.7 853.750 99

1997 29.393.262 35.278.823 1.896.482 6.4 2.257.845 119 1998 53.518.332 85.989.694 4.230.135 7.9 6.793.186 161 1999 78.282.967 113.079.000 6.537.403 8.3 9.385.557 144 2000 125.596.129 223.746.000 10.503.316 8.3 18.570.918 177 2001 176.483.953 236.719.000 15.647.635 8.8 20.831.272 133 2002 275.032.366 398.884.000 19.343.160 7.0 27.921.880 144 2003 356.680.888 420.536.000 25.716.037 7.2 30.278.592 118 2004 428.932.343 460.465.000 29.309.952 6.8 31.311.620 107 Kaynak: Tablo 29 ve 30.’daki verilerden faydalan›larak haz›rlanm›flt›r.

199 Gelir ve kurumlar vergisi gerçekleflen has›lat›, ilgili y›l resmi GSMH’ na bölünerek kay›tl› ekonomideki fiili gelir vergileri ortalama oran›na ulafl›lm›flt›r.

(25)

Tabloda da görüldü¤ü gibi gelir vergileri konusunda fiilen oluflan oran, ka- nuni oran›n çok alt›ndad›r. Söz konusu oranlar kullan›larak, gelir vergisi ve kurumlar vergisi bak›m›ndan do¤an kay›p hesapland›¤›nda; kay›t d›fl› ekonominin 1985 y›l›ndan 2004 y›l›na kadar, ortalama y›ll›k %107.9 vergi kayb›na sebep oldu¤u görülmektedir. Söz konusu dönem boyunca kay›t d›fl› ekonominin do¤urdu¤u gelir vergileri kayb› 1990 y›l›na kadar daha düflük, 1991 sonras› dö- nemde daha yüksektir. Nitekim, 1985-1990 döneminde gelir vergileri kayb› ortalama %73.3 iken, 1991-2004 döneminde %133 olmufltur.

1985 y›l›nda kay›tl› ekonomiden toplam 1 trilyon 773 milyar TL gelir ve kurumlar vergisi has›lat› elde edilmiflken ayn› y›l kay›t d›fl› ekonomi dolay›s›yla 1 trilyon 453 milyar gelir vergileri kayb› do¤mufltur.1990 y›l›nda tahsil edilen gelir vergileri 23 trilyon 246 milyar TL iken neredeyse bir kat› kadar 21 trilyon 702 milyar TL vergi kayb› oluflmufltur. 1990 y›l› sonras›, bir taraftan kay›t d›fl› ekonominin kay›tl› ekonomiye oran› üç haneli rakamlara ulafl›rken, di¤er taraftan da kay›tl› ekonomik faaliyetlerden elde edilen vergilerin kay›tl› GSMH’ ya ora- n›nda (yani fiili vergi oran›nda) art›fl görülmesi, kay›t d›fl› ekonomik faaliyetler artarken kay›tl› ekonominin üstündeki gelir vergileri yükünün de artm›fl oldu¤u- nu göstermektedir. Bu, söz konusu dönemde gelir da¤›l›m›n›n kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerde bulunanlar›n lehine de¤iflti¤inin bir iflaretidir.

1995 y›l›nda 433 trilyon 36 milyar TL gelir vergileri tahsil edilmiflken, neredeyse iki kat› kadar tutar olan 753 trilyon 663 milyar TL, 2000 y›l›nda 10 katrilyon 503 trilyon 316 milyar TL vergi tahsil edilmiflken yine neredeyse iki kat› kadar 18 katrilyon 570 trilyon 918 milyar TL gelir vergisi kayb› olmufltur. 2002 sonras› bir taraftan kay›t d›fl› ekonominin hacminde görülen gerilemeye di¤er taraftan da kay›tl› ekonominin üstündeki gelir vergisi yükünün hafiflemesine ba¤l›

olarak, ( ki bu fiili vergi oran›n›n gerilemifl olmas›ndan anlafl›l›yor) baflka bir deyiflle fiili vergi oran›n›n gerilemesinden dolay›, kayba u¤rayan vergi oran›nda gerileme görülmüfltür. 2004 y›l›nda 29 katrilyon 309 trilyon 952 milyar TL gelir vergileri has›lat› elde edilirken, bunun yaklafl›k bir kat› kadar olan 31 katrilyon 311 trilyon 620 milyar TL vergi kayb› olmufltur.

4.2. Katma De¤er Vergisi Bak›m›ndan Do¤urdu¤u Vergi Kayb›

Kay›t d›fl› ekonomik faaliyetlerce üretilen mal ve hizmetler, kay›tl› ekonomi ala- n›na girmedikçe, baflta katma de¤er vergisi olmak üzere baz› dolayl› vergiler ba- k›m›ndan da vergi kayb› do¤ururlar.

Kay›t d›fl› ekonominin bu anlamda do¤urdu¤u vergi kayb›, Türk vergi sistemin- de yer alan ve tüm mal ve hizmetleri kapsayan yegane vergi olmas› bak›m›ndan, katma de¤er vergisi bak›m›ndan tahmin edilmifltir.

Kay›t d›fl› ekonominin katma de¤er vergisi bak›m›ndan do¤urdu¤u vergi kayb›;

1. ‹lgili y›llarda uygulan›lan genel KDV oran› esas al›narak (Tablo.32),

(26)

2. ‹lgili y›llarda tahsil edilen KDV ile GSMH’n›n oranlanmas› suretiyle bulunan fiili vergi oran› kullan›larak (Tablo.33), iki ayr› flekilde hesaplanm›flt›r.

4.2.1 Kanuni Oranlardan Hareketle Kay›t d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u KDV Kayb›

Kanuni orandan hareketle kay›t d›fl› ekonominin yaratt›¤› vergi kayb› hesab›, in- celenen dönem boyunca, elde edilen has›lata göre y›ll›k ortalama %570 KDV kayb› do¤du¤unu göstermifltir.

Tablo.32

Kanuni Oranlardan Hareketle d›fl› Ekonominin Do¤urdu¤u KDV Kayb›

(1985-2004) (Milyar TL)

Y›llar Kay›t d›fl› Ortalama KDV Gerçekleflen Kayb›n

Ekonomi KDV Kayb› (*) KDV gerçekleflen

Oran› has›lat› has›lata

oran› (%)

1985 29.064 - - 567 -

1986 26.871 10 2.671 1.040 257

1987 39.395 10 3.939 1.563 252

1988 98.648 10 9.864 2.661 370

1989 197.990 10 19.799 4.176 474

1990 374.174 11 41.159 7.650 538

1991 687.160 12 82.459 14.541 567

1992 1.267.146 12 151.698 27.053 561

1993 2.490.689 12 298.883 50.892 587

1994 5.573.114 15 835.967 110.918 754

1995 13.702.969 15 2.055.445 212.119 969

1996 16.154.031 15 2.423.015 419.167 578

1997 35.278.823 15 5.291.823 861.262 614

1998 85.989.694 15 12.898.454 1.589.060 811

1999 113.079.000 15 16.961.850 2.433.262 697

2000 223.746.000 15 33.561.900 4.487.808 747

2001 236.719.000 15 35.507.850 7.289.543 487

2002 398.884.000 18 71.799.120 11.542.749 622 2003 420.536.000 18 75.696.480 15.389.547 492 2004 460.465.000 18 82.883.700 18.666.461 444

Kaynak: Maliye Bakanl›¤›; 1989,1994,1995,2000,2002,2006 y›llar› Bütçe Gerekçelerinden faydalan›larak haz›rlanm›flt›r.

Tablo.32’de yer alan hesaplamaya göre, 2004 y›l›nda 18 katrilyon 666 trilyon 461 milyar TL KDV has›lat› elde edilmiflken, kay›t d›fl› ekonomi sebebiyle ayn› y›l 82