Manda ile ilgili eser hazırlığımzıı “benim derdim Mevla ile Medet, senin derdin medek ile gedek “ özdeyişini (medek ile gedek doğu bölgelerimizde manda ve yavrusu anlamına gelmektedir.) hatırlatarak ilgisini sunan rahmetli annem
“Nebile SOYSAL” „ın aziz hatırasına.
ÖNSÖZ
Ülkemiz 1992 itibariyle 352000 baş 1994‟de 194.000 baş bulunduğumuz yıllarda 150.000 baş olduğu tahmin edilen manda populasyonuna sahiptir.
Kimi yörelerdeki adıyla Camış, Kömüş, Dombey, Camız, yetiştiriciliği hayvancılık bakımından özellikle başka hiçbir şekilde yararlanılamayan niteliksiz alanlarda hayvansal üretim olanağı sunduğu için özel bir öneme sahiptir. Ancak özellikle son yıllardaki hayvancılıkta gözlenen entansifleşmenin sonucu olarak sığırcılığın giderek daha yüksek verimli bileşime dönüşmesi, buna karşın manda yetiştirmenin böyle bir entansifleşmeyi sağlayamadığı için karlılığının azalması ülkemiz manda populasyonu yok olma noktasına getirmiştir. Bu konuda oluşturmak için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır (http://turkiyemandayetistiriciligi.sitemynet.com)
Oysa seviyesine ulaşmaya çalıştığımız hayvancılık bakımından gelişmiş ülkelerde Manda yetiştiriciliği sahip olageldiği popülariteden bir şey kaybetmemiştir. Bu durum böyle ülkelerde manda yetiştiriciliğine ve manda ürünlerine ilişkin teknolojinin elde edilip bilinip uygulanmasının sonucudur.
Ülkemizde özellikle manda ürünlerine ilişkin yetersiz bilgiden kaynaklanan bilgi eksikliği sonucu ürünlerin özgün değeri en azından yeni kuşaklarca bilinmemektedir.
Oysa sıkça dile getirildiği gibi söz gelişi İtalya‟da manda sütünden yapılan
“Mozerella Peyniri” İtalyanların neredeyse milli bir ürünü haline gelmiştir. Manda ve ürünlerinin mutfağımız ve folklorumuzdaki özgün yerine karşılık ülkemiz manda yetiştiricilinin özgün ifade ile “ihmal edilmişliğini gidermek gerekmektedir.
Özellikle son yıllarda gen kaynaklarını koruma adı altında yapılan in situ çalışmalar bu süreçte önemli farkındalık yaratıcı niteliktedir. Şu anda bu konudaki en büyük eksiklik Tarım Bakanlığı „nca ülkesel bir durum tespiti çalışması ve halk elindeki sürülerin ıslahı projesinin henüz yapılmış olmamasıdır.
Ancak gıda güvenliği içeriğinde küçük işletmelerde üretilmiş özgün manda ürünlerinin mega tüketim merkezlerinde tüketici ile buluşmasını temin edecek çabalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu konuda bireysel manda yetiştiricisi çiftçilerin özel birikim gerektiren niteliği nedeniyle küçük ölçekli işletme tesisleri, paketleme ünitesi içerikli projeler hazırlayıp kredi ve finans sağlayıcı kamu ve özel birimlere başvurması en azından mümkün olamamıştır.
Eserin 2006 „daki birinci baskısında özellikle sığırcılık alanındaki kamu desteklerinin hiç değilse istenilen bileşim trendine yönelmiş olmasının yarattığı olumlu etkilerin manda yetiştiricilerini de kapsaması ilgili üretimi tekrar canlandırmak konusunda önemli bir araç olabileceğine işaret edilmiştir. Memnuniyetle ve minnetle belirtilmelidir ki kamu karar vericileri üç seneden beri manda üretim birlikleri kuran illerde üreticilere manda başına yıllık 250 TL destek sunmaktadır. Özellikle manda yetiştiricilerinin yoğun olarak bulunduğu bölgelerde “Manda Yetiştiriciler Birliği”
işlevinin geliştirilmesine gerek vardır. Sürdürülebilirlik ve özel bir maliyet oluşturmamak açısından böyle bir yapılanma irade beyanı halinde üreticilerin ürünlerini günümüzün pazarlama yöntemi olan süper market raflarına iletebilirler.
Manda yetiştiricileri böyle bir desteği hak etmektedirler.
Bütün bunlardan daha önemlisi böyle bir farkındalığın tüketicilerde oluşturulması gerekmektedir. Söz konusu süreç konu ile ilgili bilgilerin yayılmasını gerektirmektedir.
Elinizdeki eser konu ile ilgili üreticilere türeticilere belirli bir düzeyde bilgiler
sunmayı amaçlamaktadır. Eserin birinci baskısını yayına hazırlayan; N.K.Ü. Ziraat
Fakültesi Zootekni Bölümü‟nden Yrd. Doç. Dr. Y.Tuncay TUNA, Yrd. Doç. Dr.E.Kemal
GÜRCAN, Trakya Üniversitesi Keşan M.Y.O.‟dan Yrd.Doç. Dr. Süleyman KÖK, Zonguldak Gökçe Bey Tarım İlçe Md.‟den Vet.Hek.S.İrfan SOYSAL, Bandırma Hayvancılık Araştırma Enstitüsü‟nden Vet. Hek. Dr. Mustafa Küçükkebapçı, Vet.Hek.
Yalçın Yaman, Zir. Yük. Müh. O. Karadağ ve Zir. Yük. Müh. M. Akif Yücel burada bir kez daha teşekkür etmek isterim.
Eserin 2006‟daki birinci baskısında bilgisayarda yazı, dizgi ve kontrolü sürecindeki olağan üstü emek gerektiren katkıları Zootekni Bölümü 4. sınıf öğrencisi Timuçin PARLAR, İbrahim Vefa DURDU ve ikinci baskısındaki hazırlanmış yazılmış ekleri ilave ve gözden geçirme işlemini sağlayan Araş. Gör. Serdar GENÇ „in katkıları adlarını önsözde belirtmemizi gerektiren nitelikte olmuştur.
Esere ilişkin verileri ve manda üretimi ile ilgili diğer konuları da hazırlanan ulaşabilirsiniz.
Yeri gelmişken sektörün kerameti kendinden menkul öneri ya da sen-ben‟den öte her sahada esere ve katkıya gerek duyduğu gözlemine katkıda bulunmak üzere hazırlanan bu eserin bu konuda bilgiler sunacağını düşünüyor, hiç kuşkusuz olası eksikliklerin hoşgörü ile karşılanacağı ümidini muhafaza ediyoruz. “ Manda kaymağı isteyen mandasını yanında gezdirir.”özdeyişinde olduğu gibi modern üretim teknikleri isteyenlerin bu konudaki bilimsel prensipleri kullanmalarına olanak sağlamak amacıyla hazırlanan eserin ilgilenenlere yardımcı olacağını umarım.
Sevgilerimizle
Prof. Dr. M. İhsan SOYSAL
Tekirdağ 2009
ĠÇĠNDEKĠLER BÖLÜM 1
MANDA YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ……… 1
Sınıflandırma ve Irklar……….. 1
1.1.Mandaların Sınıflandırılması……….. 5
1.2.Mandaların evcilleĢtirilmesi……… 5
Dünyadaki Popüler Manda Irkları………... 7
BÖLÜM 2 MANDALARIN ZOOLOJĠK SĠSTEMDEKĠ YERĠ……….. 8
2.1.Manda ırkları……… 9
2.1.1.Bataklık mandaları (Swamp buffalo) ………. 9
2.1.2. Nehir mandaları (River buffalo) ……… 10
2.1.2.1.Akdeniz mandaları………. 10
BÖLÜM 3 MANDA IRKLARI……… 12
3.1. Bazı Manda Irkları Hakkında Genel Bilgiler………... 12
3.2. Dünyanın ÇeĢitli Bölgelerinde Manda Irkları……….. 21
BÖLÜM 4 MANDA ÜRETĠMĠNĠN AVANTAJLARI……….. 28
4.1. Mandalardan Yararlanma Biçimleri………. 28
4.1.1.DüĢük Nitelikli Alanlarda, Niteliksiz Kaba Yemlerini Daha iyi Değerlendirmek... 28
4.1.2.Mandalar DüĢük Değerde Besinleri Kolayca Sindirebilirler……… 29
4.1.3.Manda Önemli Ölçüde Çekme Gücüne Sahiptir……… 29
4.1.4.Manda Her Ġklimde YetiĢtirilir……… 29
4.1.5.Manda, Sığıra Göre Hastalıklara Dirençlidir………. 30
4.1.6.Mandaların Diğer Ürünleri de Değerlidir………... 30
4.1.7.Mandanın Diğer Öncelikleri………. 30
4.1.8.Manda Üretimi Gelecekte Daha Da Önem Kazanacaktır………. 30
BÖLÜM 5 MANDALARIN ANATOMĠK, FĠZYOLOJĠK, BĠYOLOJĠK ÖZELLĠKLERĠ………. 31
5.1.Mandaların Fizyolojik Özellikleri………... 31
5.1.1 Genetik Nitelikleri ……… 31
5.1.2. YaĢam Çevrimi Ve Besleme………. 31
5.1.3.Sıcaklık Toleransı……….. 31
5.1.4.Soğuk Toleransı………. 32
5.1.5.Rakım………. 32
5.1.6.Islak (Nemli) Alanlarda yetiĢebilme ve Mandalarda Sulak Alan Ġhtiyacı……….. 32
5.2.Mandalarda Biyolojik Özellikler………. 33
5.2.1.Mandalarda dıĢ görünüĢ özellikleri………. 33
5.2.2.Deri ve kıllanma………. 34
5.2.3.Mandanın vücut özellikleri………... 36
5.3. Mandalarda Sütçülük ĠĢlemlerine Uygunluk Bakımından Mizaç……….. 36
5.4. Bakım DavranıĢları………. 37
5.5. Mandalarda Mekanizasyon Ġçerikli Yönetim Biçimlerine Uyum DavranıĢları…… 37
BÖLÜM 6
ÇEġĠTLĠ DÜNYA ÜLKELERĠNDE MANDA ÜRETĠMĠ……… 38
6.1.Türkiye’de Manda YetiĢtiriciliği………. 39
6.2.Bulgaristan’da Manda YetiĢtiriciliği……….. 54
6.3.Mısır’da Manda YetiĢtiriciliği ……… 55
6.4.Pakistan’da Manda YetiĢtiriciliği………... 56
6.5.Vietnam’da Manda YetiĢtiriciliği ……….. 57
6.6.Ġtalya ‘da Manda YetiĢtiriciliği……….58
BÖLÜM 7 MANDALARDA SEVK VE ĠDARE……… 61
7.1. Mandalarda Barındırma Ve Yönetimi……….. 61
7.1.1. Sıcak Ġklimlerde Barındırma……….. 66
7.1.2. Soğuk Bölgelerde Barındırma………. 68
7.2.Mandalarda Kimliklendirme……….. 70
7.3.Kastrasyon (Eneme)………. 70
7.4.BoynuzsuzlaĢtırma………... 71
7.5.Seleksiyon……….. 71
7.6.Mandaların Nakliyesi………... 71
7.7.Mandalarda DıĢ Parazit Mücadelesi ………. 72
7.8.Mandalarda Kuyruk Kesimi………... 72
7.9.DeğiĢik Kategorilerdeki Mandaların Bakımı……… 72
7.9.1.DiĢi Malaklar………. 73
7.9.2.Sağım……….. 75
GEA Westfaliasurge‘ün Manda Sağımı Konusundaki Önerileri……….. 76
Mandalarda Süt Sarnıcında Sütün Birikmesi………. 90
Sütün Sağılması……….. 91
Mandalarda Etkin Sağım Pratikleri………. 92
7.9.2.1. Elle Sağım……….. 94
7.9.2.2.Sağım Makinesi ile Sağma………. 96
7.10. Mandalarda Meme Yangısı (Mastitis)………. 97
7.11.Mandalarda Kesim………. 98
7.12.Manda gübresi……… 99
7.13.Manda boynuzu……….. 99
7.14Manda derisi……… 100
7.15.Mandalarda YaĢ Tayini………. 100
7.15.1.DiĢ değiĢtirme zamanı………. 100
7.15.2.DiĢlerine göre mandaların yaĢlarını belirlemek………... 100
7.15.3.Boynuzlarına göre cinsi ve yaĢı……….. 101
7.15.4.Mandalarda DiĢ ve Boynuz Kıvrım Sayısından YaĢ tahmini……….. 102
7.15.5.Sığırlarda YaĢ Tayini……….. 104
BÖLÜM 8 MANDALARDA BESLEME………. 106
8.1. Mandalarda Yemleme-Besleme……….. 106
8.1.1Protein……….. 107
8.1.2Karbonhidratlar……….. 107
8.1.3Yağ……….... 107
8.1.4Besin Madde Ġhtiyaçları………. 108
8.1.4.1Enerji………. 108
8.1.4.2Protein………... 109
8.1.4.3Mineral ve Vitaminler………. 109
8.1.4.4Su………... 109
8.1.5Yem Unsurları………...……….. 110
8.1.5.1Kaba Yem ÇeĢitleri……….. 110
8.1.5.2Kesif Yemler………. 111
8.1.6Süt Veren Mandalarda Pratik Yemleme Prensipleri………. 112
8.1.7Malakların Beslenmesine ĠliĢkin Pratik Öneriler………... 116
8.1.8Manda Düvelerinde Yemleme Pratikleri………. 118
8.1.9Kuru Dönem Mandalarında Besleme Pratikleri………. 118
8.2.Büyüme Hızı………. 120
8.3.Sürü Yönetimi………... 120
8.4.Mandalarda Sindirim Etkinliği……….. 123
8.5.Yem Tercihleri……….. 124
8.6.Mandalarda Sütten Kesim……….. 125
8.6.1.Malakların suni biçimde sütten kesilmesi………... 125
8.6.2.Malaklama ve sütten kesim pratikleri……… 126
8.6.3.Manda sütünün yerini baĢka hayvanların sütünü ikame ederek sütten kesim….. 127
8.7.Mandalarda yem……….. 127
8.8.Yem Ġhtiyaç Rehberi……… 137
8.9.Mandalarda Su Ġhtiyacı………... 142
8.10.Temel Yönetim Pratikleri……….. 143
BÖLÜM 9 MANDALARDA ISLAH ÇALIġMALARI………. 145
9.1.Manda Genetiği……… 145
9.2.Mandalarda Üreme……….. 147
9.3.DiĢi döl verimliliği ve kızgınlık……… 149
9.3.1.Kızgınlık TeĢhisi……… 152
9.3.2.Kızgınlık süresi……….. 152
9.3.3.Kızgınlık (Estrus) Döngüsü (Sıklusu)……….. 153
9.3.4.Gebe mandalarda kızgınlık olgusu………... 153
9.3.5.Doğum sonrası ilk kızgınlık……….. 153
9.4.Erkeklerde Döl Verimliliği………... 154
9.4.1.Doğal AĢım……….………. 154
9.4.2Suni tohumlama………. 155
9.5Ersuyu karakteristikleri………... 157
9.5.1BaĢlangıç hareketlilik düzeyi……… 157
9.5.2Er suyu dondurma……….. 158
9.6.Üreme indexleri………. 158
9.6.1.DiĢi Mandalarda Cinsi Olgunluk YaĢı………. 160
9.6.2.Ġlk Yavrulama……… 161
9.6.3.Östrus (Kızgınlık)……….. 161
9.6.4.Gebelik……… 161
9.6.5.Mandalarda Doğum………... 162
9.6.6.Yavrunun Ve Annenin Bakımı………. 162
9.7.Manda Üretiminde ÇağdaĢ Yenilikler……… 163
BÖLÜM 10 ET VE ET ÜRÜN LERĠ………. 164
10.1.Manda Etinin Özellikleri……… 165
10.1.1.Kimyasal BileĢim……….. 166
10.2.Manda Etinin Kullanım Biçimler……….. 166
10.3.Manda Et Üretimi………... 166
10.4.Manda Eti Karkas Karakteristikleri……… 167
10.5.Manda Eti Sucuğu……….. 168
BÖLÜM 11
MANDALARDA SÜT VE SÜT ÜRÜNLERĠ……….. 170
11.1.Süt verimi………. 170
11.1.1.Süt verimini etkileyen faktörler……….. 170
1-Meme……….171
2-Memenin Ģekli ve büyüklüğü……….. 171
3-Süt oluĢumu ve Ayrılması………... 171
4-Süt oluĢumu ve Süt bezlerinden ayrılması……… 171
11.1.2.Süt Verimini Etkileyen Diğer Faktörler……… 171
1-Irk……….. 171
2-Nitelikli damızlık seçimi……….. 172
Mandalarda Kayıt Tutma……….. 174
Ġtalya Da Manda Ġle Ġlgili Genetik ĠyileĢtirme Amaçlı Yapılanma………... 174
3-Mandanın yavrulama dönemi……… 175
4-Çevresel faktörler……… 178
5-Havanın Sıcaklık Derecesi Süt Verimini Etkiler……….. 178
6-Mandanın YaĢının Süt Verimine Olan Etkisi………... 178
7-Manda Sütünün Yerine BaĢka Hayvanların Sütünü Kullanmak………... 179
11.2.Manda Sütü………. 179
11.2.1.Manda Sütü BileĢimi……….. 179
11.2.2.Süt Ürünleri……….. 180
11.2.3.Mandalarda Süt verimi………... 181
11.2.4.Sütün Ġndirilmesi………. 182
11.2.5.Mandada Süt Üretiminin Yönetimi……… 182
11.3.Manda Süt ve Süt Ürünler………. 183
11.3.1.ĠĢlenmiĢ Süt Ürünler……… 185
Mozerella peyniri ve diğer süt ürünleri……… 185
11.3.2.Ev Ortamında Yapılan Süt Ürünleri………. 189
1)Yoğurt………... 189
2)Kaymak……… 189
3)Manda Sütünden Peynir Yapımı……….……….. 190
4-Mozerella Peynir Yapımı……… 190
BÖLÜM 12 MANDALARDA ÇEKĠ GÜCÜ………. 193
12.1.Mandanın ĠĢ Kapasitesi……….. 193
12.2.Manda KoĢum Takımlar……… 194
BÖLÜM 13 MANDA HASTALIKLARI………... 197
13.1Genel Sağlık Kontrolü……… 197
13.1.1Parazitler………...… 197
13.1.2AĢılama Programları……… 197
13.2BulaĢıcı olmayan hastalıklar………... 198
13.3BulaĢıcı Hastalıklar……….. 201
13.4Paraziter Hastalıklar………... 207
13.5Mandalarda Koruyucu Hekimlikle Ġlgili Bazı Bilgiler………. 212
EKLER 1. KASAPLIK MANDA GÖVDE ETLERĠ TSE STANDARTI………... 213
2. MANDALARDA YAġ TAYĠNĠ METODU TSE STANDARTI……… 220
3. ANAÇ SIĞIR ve MANDA YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠNE ĠLĠġKĠN DESTEKLEMELER ve YÖNETMELĠKLER ………….………..……… ………..…..……….223
DAMIZLIK MANDA YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠ KURMAK ĠÇĠN YAPILACAK ĠġLEMLER……….……….…………...……….227
KAYNAKLAR……… 245
