li [!L. DOI:

(1)

FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi FSM Scholarly Studies Journal of Humanities and Social Sciences

Sayı/Number 14 Yıl/Year 2019 Güz/Autumn

DOI: - http://dergipark.org.tr/fsmia - http://dergi.fsm.edu.tr

Araştırma Makalesi / Research Article - Geliş Tarihi / Received: 12.12.2018 Kabul Tarihi / Accepted: 12.11.2019 - FSMIAD, 2019; (14): 1-28

li ^{[!L .}

iki Cönkte Arapça Sözcüklerin imlası ve Ses Düzeni Üzerine·

Yasemin Çelik**

Öz

Osmanlı

Türkçesi metinlerinde Arapça ve Farsça sözcüklerin

yazımmda

özgün imia- ya büyük oranda

bağlı kalmdığı,

Türkçe ve

diğer başka bazı

dillerden geçen sözcüklerde ise özgün

imianın dışına çıkıldığı

görülmektedir. Bu

çalışmada

Arapça sözcüklerin "bo- zuk" ve 1 veya

konuşma

dilinin özelliklerine göre, kimi zaman,

"Türkçeleştirilmiş" imiaları

üzerinde

durulmuştur. Çalışmaya

malzeme olarak, Milli Kütüphane

kayıtlarında

bulu- nan,

ı

8

ı

8 ve

ı

83 O

yılları

ile tarihlenen, iki cönk metni ele

alınmıştır. Çalışmada,

Arapça sözcükler, imla ve ses özellikleri

bakımından değerlendirilmiş

ve

yapılan

bu

değerlendir

meler, cönk

yazıcılarının

imla

tercilılerine

göre

oluşturulmuştur.

Bu

çalışmanın Osmanlı

Türkçesindeki Arapça sözcükler üzerinden

ı9. yüzyılın

imla-telaffuz

ilişkisi

üzerine bir

katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı

Türkçesi, imla, telaffuz, ses bilgisi, cönk.

Bu çalışmada yararlanılan yöntem ve malzeme, doktora tezine dayanmaktadır.

" Dr. Öğr. Üyesi, Mustafa Kemal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü, Hatay/Türkiye, ycelik@mku.edu.tr, orcid.org/0000-0003-3067-4922

(2)

22 FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

Abstract

FSM ilmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

A Study on the Spelling of Arabic Words and Phonetic Features in Two Cönks

Spellings of Arabic and Persian words in texts written in Ottoman Turkish mostly remained loyal to original and that different spellings were preferred for Turkish words, or borrowed words from other languages.

hı

this study, spelling properties iliffering from the original form or general spelling tendencies of Arabic words in Ottoman Turkish were focused on. The material of this study is comprised of two cönk texts. In the study, spelling properties of Arabic words have been evaluated. The purpose of this study is to contribute to the spelling-pronunciation relationship of the 1 9th century through Ara bi c words in Ottoman Turkish.

Keywords: Ottoman Turkish, spelling, pronunciation, phonetics, cönk.

(3)

3 İki Cönkte Arapça Sözcüklerin İmlası ve Ses Düzeni Üzerine / Yasemin Çelik^İkiCönkte Arapça Sözcüklerin imlası ve Ses Düzeni Üzerine 1 Yasemin Çelik 3

Giriş

Diller

arasındaki etkileşim

ve

alışveriş,

milletierin

yaşadıklan

çevre

şartlarına bağlı

olarak

şekillenir.

Türkler, tarih boyunca

farklı coğrafyalarda,

birçok millet ve medeniyede

komşu olmuş, ilişki

ve

etkileşim

içerisinde

bulunmuş

ve birlikte

yaşaınışlardır.

Bu durum,

doğal

olarak Türkçeyi de

etkilemiştir.

Türkçe,

ilişki

içe- risinde

bulunduğu

veya

etkilendiği diğer

dillerden çok

sayıda

sözcük

alınış, aldığı

bu sözcükleri de

uınuıniyetle

kendi ses

yapısına

uygun hale getirerek, kendisine ters

düşen

sesleri veya ses özelliklerini Türkçenin kurallanna göre

değiştirmiş

ve bu

değimierin

sonucunda da

bazı

ses

olayları

ortaya

çıkmıştır.

Türkçede yer alan

alıntı

sözcüklere

baktığımızda, Arapçanın

özellikle

İslamiyetİn

kabulüyle birlikte

yoğunluk kazandığı

dikkati

çekınektedir.

Bu dönemde, pek çok alanda ve konuda eser

yazılmış

ve Türkçeye

kazandınlınıştır.

Bu da, ll.

yüzyıldan

itibaren, Arapça sözcüklerin Türkçenin söz

varlığında

yer

aldığını

göstermektedir

¹

Arapça sözcüklerin

sıklıkla kullanıldığı

dönemlerin

başında Osmanlı

Türkçesi dönemi (15- 20.

yüzyıl)

gelmektedir.

Bilindiği

üzere,

Osmanlı

Türkçesi

Osmanlı

Devleti

sınırlan

içerisinde, en genel

hatlarıyla

15. ve 20.

yüzyıllar arasında

kulla-

nılmış

olan bir

yazı

dilidir. Bu dönem,

araştırmacılarca

genellikle

okumuş-aydın

kesimin

yazılı

ve sözlü dili olarak

algılanmış

ve

betiınleıneler

de genellikle bu

doğrultuda yapılmıştır.

Bunun nedeni,

Osmanlı

Türkçesi

"yazar"lannın iınlada

daha çok bu kesimin

konuşma

ve

yazı

dilini dikkate

alınış olmalarıdır.

Ancak hiçbir

yazı

dilinin

katınansız

ve

varyantsız olamayacağı gerçeği,

bizi,

Osmanlı

döneminde bunun

yanında

"üst" kesiminkinden daha

anlaşılır

ve sade olan

halkın konuştuğu

bir dilin de var

olduğu

bilgisine götürür. Hatta

halkın kullandığı

bu dil, bazen

aynı

zamanda o dönemde

yaşayan paşaların,

beylerin,

tüccarların, balık

çıların, kasapların

vb.

kişilerin

kendi

aralarındaki konuşma

dilini

oluşturmuştur.

Buna

rağmen, belirtildiği

gibi,

Osmanlı

Türkçesi ile ilgili

çalışmalar,

genellikle

yazı

dili üzerinden

sürdürülmüş

ve bu Türkçe üzerine

yazı

dilinin

"iırıkan"lan

da- hilinde

değerlendirmeler yapılmıştır.

Bu tutum

esasında

bir

yazı

dilinin

konuşma

dili gibi alt

varyantıarını betiınleıne güçlüğünden kaynaklanmaktadır.

Üstelik bu güçlük, elde

konuşma

dili konusunda ses

kaydı

gibi bir veri

kaynağının olmadığı

veya

sınırlı olduğu

bir tarihsel dil için daha da büyüktür.

Osmanlı

Türkçesi de genel görünümüyle tarihsel bir dönemin dildir ve

konuşma

dili

hakkındaki

veri kaynaklan da

sınırlıdır.

Sadettin Özçelik, "Türkçede Kullamlan Arapça Kelimelerde Görülen Ses Olayları Üzerine

Bazı Tespitler", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 634, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları,

2004, S. 550-562.

(4)

4 ^{FSM ilmi}Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

Osmanlı

Türkçesinin

konuşma

diliyle ilgili en önemli veri

kaynakları

15. ve 16.

yüzyılda Avrupalılarca yazılmaya başlanılan

Latin harfli ve Arap harfli Türkçe metinlerdir. Kaynaklarda "çeviri

yazı

(transkripsiyon) metinleri" olarak

adlandırılan

bu Latin harfli gramer ve sözlükler ile tüm seslerin harfle veya hare- keyle

gösterildiği

Arap harfli metinler bize dönemin telaffuz ( sesletim) özellikleri

hakkında,

harekesiz Arap harfli metinler ise daha çok imla özellikleri

hakkında

bilgi vermektedir.

Arap harfli Türkçe metinlerdeki

imlanın,

ünlü ve ünsüzlerin

telaffuzlarını

göstermekte yetersiz

kaldığı

bilinen bir durumdur. Ancak Mertol Tulum, yüz-

yıllar

ilerledikçe

Osmanlı

Türkçesinde bu

kalıplaşmış imianın gevşediğini

ve te-

laffuzların sınırlı sayıda

olsa da

yazıya yansımaya başladığını düşünmektedir².

Yavuz

Kartallıoğlu

ise, Arap alfabesi

kullanıldığı

sürece telaffuzun imiaya tam olarak

yansımadığı görüşündedir³.

Türkiye' de son yirmi

yıldır Osmanlı

Türkçesi betimlemelerinde

yazılı

dil-sözlü dil, imla-telaffuz

ilişkisi konularına odaklanılmış

görünmektedir. Bu konuda, Hayati Develi

⁴

(1995), Musa Duman

⁵

(1995), (1995b)

⁶,

(1996r ve (1999)

⁸^,

Mehmet

Gümüşkılıç

(2005)9 ve (2008)

¹⁰^,

Ali

Duymazıı

(2016),

Tuğçe

2 Mertol Tulum,

Osmanlı Türkçesine Giriş, Eskişehir,

Anadolu Üniversitesi

Yayınları,

2009,

S. 7.

3 Yavuz

Kartallı oğlu,

Xavier Bianchi

'nin '

Dictionnaire Français-Turc'

Adlı Sözlüğünde İmlamn Gizlediği

Telaffuzlar",

Türkbilig, 2010, s. 3.

4 Hayati Deve li, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17

. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Ben-

zeşmeleri ve Uyum/ar, Ankara, Türk Dil Kurıınıu Yayınları,

1995.

5 Musa Duman, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17.

Yüzyılda Ses Değişme/eri,

Ankara, Türk Dil Kurumu

Yayınları,

1995a.

6 Musa Duman, Türkiye Türkçesinin Tarihi Kaynaklanndan Carbognano'nun Grameri ve im- Iii-Telaffuz

ilişkisi Bakımından

Önemi",

İ/mi Araştırmalar, İstanbul,

1995b.

7 Musa Duman, "Klasik

Osmanlı

Türkçesinde

Konuşma

Dili",

Uluslararası Türk Dili Kurulta-

yı,

Ankara, Türk Dil Kurumu, 1996.

8 Musa Duman, "Klasik

Osmanlı

Türkçesinde

Konuşma

Dili", III.

Uluslararası Türk Dili Ku-

rultayı 23-27 Eylül, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları,

1999.

9 Mehmet

Gümüşkılıç, 18. Yüzyıl Osmanlı Türkçesi Ses Hadiseleri (I-IV), yayınlayanlar Şinasi

Tekin, Gönül Al pay Tekin,

Doğu

Dilleri ve

Edebiyatlarının

Kaynaklan 66, Türkçe Kaynaklar LVI, Harvard Üniversitesi,

Yakın Doğu

Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2005.

10 Mehmet

Gümüşkılıç, "Orta Osmanlıcada İmiii-Telaffuz ilişkisi", Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Voluma 3/6,

2008.

ll Ali Duymaz, "Sözün

Yazılaşması Yazının Sözleşmesi:

Cönkler", Milli Fo/klor, Ankara, 2016.

(5)

Erdal'

²(20ı6)

ve Yavuz

Kartallıoğlu'nun

(2007)1

³^,(20ll)ı⁴, (20ı 7)ı⁵çalışmaları

gösterilebilir.

Bu

çalışmada, Osmanlı

Türkçesindeki imla-telaffuz

ilişkisi

betimlenmeye ça-

lışılmıştır.

Bu betimlemeler ve

değerlendirmeler,

Milli Kütüphane' de 5

ı

(18

ı

8) ve

ı

5

ı

(1830) numara ile kaydedilen iki "cönk" metni üzerinden

yapılmıştır.

5

ı numaralı

cönk, Halil

İbrahim

Efendi

tarafından düzenlenmiştir.

Dili Türk- çedir. 135 yapraktan

oluşmaktadır.

Bu cönk ciltsiz olup,

baş

ve son

yaprakları kopmuştur. ı9. yüzyılda yazıldığı düşünülen

bu cöngün içerisinde

ı6, ı7, ı8

ve

ı

9.

yüzyılda yaşamış şairlere

ait

bazı şiirler bulunmaktadır. Diğer

cönkte

olduğu

gibi bu cönkte de

şiirler,

genel olarak beyit düzeniyle

yazılmışlardır.

Ancak belirli bir düzende

yazılmayan,

üçlük görünümü veren ya da vezin ve katiye

yardımıy

la hangi

nazım

birimiyle

yazması gerektiğine

bizim karar

verdiğimiz şiirler

de

bulunmaktadır. Varakların

her bir yüzünde en az

(yırtık

bölümlerde)

ı

o, ^{en faz-}

la 40 olmak üzere toplamda

yaklaşık

olarak

ı

00 'ün üzerinde dize

sıralanmıştır.

Diğer

cönge göre daha hacimlidir ve dönemin (19.

yüzyıl)

sözlü dili

hakkında

pek çok veriyi

barındırmaktadır.

Cönkte

bazı

varaklarda,

farklı

dönemlerin

farklı şair

ve

şiirlerine

yer verilirken

(örneğin

destan, ilahi, müfred ve/veya Seyrani, Aşık Ömer, Gevheri'nin arka arkaya gelmesi gibi) aynı dönemin şairinin benzer türdeki

şiirlerine

de yer

verildiği görülmüştür

(Seyranl'nin tecnislerinin art arda

sıralanması

gibi).

ı

5

ı numaralı

cönk ise, Baba yi

tarafından düzenlenmiştir.

Cönk, 50 yapraktan

oluşmaktadır. Satırlar, değişiktir.

Rika

yazı

türü ve suyolu

filigranlı kağıt

türü

kullanılmıştır.

Ancak cönkte

bazı

varaklarda yer yer

farklı yazı

karakterleri de dikkati çekmektedir. Bu durum, bu cöngün tek elden

çıkmadığını,

(her ne kadar tek bir

kişinin

ürünü

olduğu

ifade

edilmiş

olsa da) birden fazla

kişinin katkılarıyla oluşturulmuş

derlemeleri

içerdiğini

göstermektedir.

Varakların

herbir yüzünde en az 13 en fazla

ı

7 olmak üzere toplamda

yaklaşık

olarak 30'un üzerinde dize

sıralanmıştır.

5

ı numaralı

cönge göre daha küçük bir cönktür, içerisinde sözlü dile ait fazla veri bulunmamakla birlikte

Osmanlı

Türkçesinin "standart" imla özelliklerinin daha çok tercih

edildiği gözlemlenmiştir.

12 Tuğçe Erdal, "Cönklerde Sözlü Kültür Etkisi", Milli Folklor,Ankara, 2016.

13 Yavuz Kartallıoğlu, "Tanzimat Gramerlerinde Bazı Ekierin İmiası ve Dudak Uyumu ile İlgili

Uyanlar", Bilig, Ankara, 2007, s. 43.

14 Yavuz Kartallı oğlu, Klasik Osmanlı Türkçesinde Ekierin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar),

Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.

15 Yavuz Kartallı oğlu, Osmanlı Konuşma Dili, İstanbul, Kesit Yayınları, 2017.

(6)

66 FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz^{FSM ilmi}Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

Cönklerdeki

şiirlerin sıralanması,

büyük oranda beyitler biçiminde

olmasına rağmen

üçlük ve dörtlük biçiminde

yazılan şiirler

de

vardır.

Her

şiirin başında

o

şiirin

konusuyla ilgili bir ya da birden fazla ibare

bulunmaktadır (Aşık

Garip Hi- kayesi'nde). Bunun

yanında, yalnızca şairinin

ya da

nazım

türünün

adıyla anılan şiirler

de yer

almaktadır.

Genel itibariyle

bakıldığında

ise cönklerin, Arap harili Türkçe yazma eserler

hakkında

söz söylenmesine olanak

sağlayan

veri kaynaklanndan birisi

olduğu

söylenebilir.

Cönkler, saz, tekke ve divan

şairlerinin şiirleri

ile

bazı

anonim ürünlere yer veren; kimilerinde türlü dualar, fal, cifr, reml, vejk,

tılsım

vb. gizli ilimZere dair

kayıtlar,

ilaç terkip ve tarif/eri, rüya tabir/eri, mektup suretleri, muhtelif tarih

kayıtları,

alacak-verecek

hesapları

gibi

şiirle

ilgisi olmayan türlü bilgi

notlarının

da

bulunduğu, uzunlamasına açılan,

ensiz el yazma eserlerdir

¹⁶^.

Cönkler, kendilerine özgü biçim ve muhtevalanyla Türk kültür

mirasında

önemli bir yere sahiptirler. Özellikle sözlü kültürün

yazılı

belgeleri olan cönkler, ortaya

çıktığı

toplumla ilgili bilgi ve

değerlere

ait belgeleri de

sunınaktadır¹⁷. Dolayısıyla

da cönklerde, ait

olduğu

toplumun duygu ve

düşünce yapısını,

zevk- lerini, inanç

dünyasını

da

yansıtan kayıtlara rastlanmaktadır. ¹⁸

Osmanlı

Türkçesinde

yazılı

dil-sözlü dil

karşıtlığını görebileceğimiz

cönkler, en az çeviri

yazılı

metinler kadar

değerli

veri

kaynaklarıdır.

Cönklerde,

yazılı

dil

aracılığıyla başta

dönemin imla özellikleri olmak üzere, cönk

yazıcılannın

kendi telaffuz ve özellikle

ağız

özellikleri

hakkında

bilgi sahibi olabilmekteyiz.

Cönklerin dili, üzerinde durulmaya

değer ayrı

bir

alandır

ve cönklerde dil

araştırmacılan

için çok önemli dil malzemesi

bulunmaktadır.

Daha çok yeter- li

eğitim almamış

yan okur-yazarlar

tarafından yazılan

bu eserlerde,

bazı

imla problemlerinin

olduğu

gözlemlenmektedir. Bu durum da, cönklerin

okunmasını zorlaştırmakta

ve cönklerin yeterince ilgi görmemesine sebep

olmaktadır.¹⁹

Yani cönklerle ilgili

diğer

bir problem de, "bozuk"

imlalandır.

Duran, bu "bozuk" im-

lanın

cönk sahiplerinin sosyal ve kültürel duruma paralel olarak ortaya

çıktığını

savunmakta ve imla problemleri içerisinde Türkçe sözcüklerin

yazımındaki

key- fiyeti,

yabancı

kökenli sözcüklerin

yazımıyla

ilgili

yanlışlıklan,

yerel dil özellik-

16 M. Fatih Köksal, "Cönklerde Divan

Şiiri,

Divan

Şiirinde

Cönkler", Milli Fo/klor, 2016, s. 32.

17 Hamiye Duran, "Dana Dili Terimi ve Cönk

Araştırmacılarının Karşılaştığı Bazı

Problemler",

Milli Fo/klor, 2016, s.

41. 18 Duran, a.g.m

, s. 42.

19 Duran,

a.g.m, s. 42.

(7)

lerinin

yazıya aktanlmasını

ve cönklerin nesilden nesile el

değiştirmesine bağlı

olarak

kullanılan yazı çeşitlerini, satır

aralanna ve kenarlara

yapılan

eklemelerle hurda görünümü veren

yazılan,

cönklerdeki imla problemleri olarak

saymaktadır.²⁰

Duran, bu metinlerde, seçilen

yazı

tipine

bağlı

olarak

bitişmeyen

harfterin

birleş

tirildiğini, dişierin yuvarlaklaştınldığını, noktaların kullanılmadığını, bitişmeyen

sözcüklerin

birleştirilerek yazıldığını,

birbirine

yakın başka

sesleri

karşılayan

harf- lerin birbirlerinin yerine

kullanıldığını,

Arapça ve Farsça sözcüklerde uzun ünlü

kullanımının

keyfi

olduğunu belirtmiştir. ²¹

Özçelik de,

yazıııa

eserlerin

okunmasıy

la ilgili problemlere

değinmiş

tir. Burada, Özçelik, bu

yazıııa

eserlerin bir mürekkep ve

kamışla hazırlandığını

ve

dolayısıyla

da herhangi bir

yanlışta yazılan

düzeltme

olasılığının düşük olduğunu

ve böylelikle bunlarda

sıklıkla yazım yanlışlan yapıl

dığını

ifade

etmiştir.

Yine Özçelik,

yapılan yazım yanlışlıklannı;

benzer harfterin birbirinin yerine

yazılması, noktalı

harfterin

noktalannın yanlış

yere

konması

veya

unutulması,

fazladan nokta

konması, noktaların sağ

ve soldaki harfterin üzerine

kaymış olması,

alt veya üst

satıra

göz

takılınası

nedeniyle

yanlış yazım

vb. biçi- minde

açıklamış

ve bu

yazım yanlışlannın

hem matbu hem de

yazıııa

eserlerde

karşımıza çıkabileceğini

ifade

etmiştir.²²

Çalışmada,

cönk metinlerindeki Arapça sözcüklerin "bozuk" ve 1 veya

konuş

ma dilinin özelliklerine göre, kimi zaman,

"Türkçeleştirilmiş"

imialan üzerinde

durulmuş

ve bu sözcükler, daha çok ses bilgisi ve biçim bilgisi görünümleri ba-

kımından değerlendirilmiştir.

Buna göre,

Osmanlı

Türkçesindeki Arapça sözcük- lerde, Türkçenin ses

yapısına

uymayan özellikler

olduğu

ve cönkleri

hazırlayan

ların

bu sözcüklerdeki

farklı

ses özelliklerini Türkçenin ses

yapısına uydurınaya

ya da

yaklaştınııaya çalıştıklan

ve bunun sonucunda da

bazı

ses

değişmeleri

veya ses

olaylannın

ortaya

çıktığı

söylenebilir.

İncelenen

metinlerin söz

varlığına bakılarak

cönk

yazıcılannın

tercihlerine göre

oluşturulmuş farklı

imla özellikleri

hakkında şunlar

söylenebilir:

İki Cönkte Yer Alan Arapça Sözcükler ve İmla Özellikleri

Bu

çalışmada, "farklı"

imla

özelliğine

sahip Arapça sözcükler üzerinde du-

rulmuştur.

Arapça sözcüklerdeki bu

farklı

imla, önce ünlüler sonra da ünsüzlerin ön, iç ve son sesteki durumlan üzerinden

değerlendirilmiştir.

Daha sonra

bunların

Arap harili özgün biçimleri, transkripsiyonlan ve

ardından

cönk metinlerinde-

20 Duran, a.g.m

, s. 50.

21 Duran, a.g.m, s. 50.

22 Sadettin Özçelik, Dede Korkut -Dresden

Nüshası- Giriş, Notlar (1. Cilt), Ankara, Türk Dil

Kurumu

Yayınlan,

2016/1.

(8)

8 ^{FSM ilmi}Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

ki Arap harili

yazımları

ve

transkripsiyonları

biçiminde

sınıflandırılmıştır.

Cönk metinlerindeki Arap harili biçimler,

yazımla

ilgili

kişisel

herhangi bir müdahale

olmadığını

göstermek

adına

cönk metinlerinden kopyalanarak

verilmiştir.

Aşağıda

Arapça sözcüklerin

imlası hakkında

bilgi verilirken, özgün imla ile

konuşma

dilinin etkisiyle meydana gelen

farklı yazım

özelliklerini tespit edebil- mek

adına,

harile gösterilen ve uzun olmayan ünlüler

"açık"

bir biçimde, harile

yazılmayan

ünlüler ise parantez içerisinde

gösterilmiştir.

İki Cönkte Özgün Biçiminden Farklı Yazılmış Arapça Sözcükler Arapça sözcüklerde ünlülerin

yazımında

görülen imla

değişimleri şunlardır:

Ünlüler

Tablo 1. Ön Seste

Değişimler

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

Elif'inAyııı

ile

)k.\

a'la 'ala

Yazılınası Elif'inAyın

+ Elif

Biçiminde

Yazılması ^Jğ\

af(i)l 'af(i)l

, Wc.

'ayan ay(a)n

Ayın

Yerine Elif u .

Yazılması ,jL=

'(u)mman u

ınınan

46.1

il)ata il)ata

ElifYerine Elif +Ye

Yazılması

l.JI._,JI il van il van

o_?.\

u bre u b ra

ElifYerine Elif + Vav

Yazılması

y_,L-.1

üslüb üslüb

J

~lt:.

'ad(i)l '(a)dil

Elif'in

Yazılmaması , Wc.

u . 'ayan ay(a)n

Tablo 1 'de Arapça sözcüklerde ön ses te yer alan ünlülerin

yazımı

üzerinde

durulmuştur.

Arapça sözcüklerde ön seste yer alan ünlülerin

yazımında

görülen

(9)

değişimlerelif'in ayın

ile

yazılması

(a'la >'alii), elif'in

ayın

+ elif biçiminde ya-

zılması

(iif(i)l > 'iif(i)l),

ayın

yerine el if

yazılması,

(ayan > ay(a)n, '(u)mmiin

> ummiin), elif yerine elif + ye

yazılması

(iba.ta, ilviin), elif yerine elif + vav

yazılması

(uljre, üslüb) ve elif'in

yazılmaması

('iid(i)l > '(a)dil, 'ayan >ay(li)n) biçiminde

gösterilmiştir. Dolayısıyla

'ad(i)l, af(i)l , a'lii, 'ayan, iba.ta, ilvan, uljre , '(u)mman ve üslub

sözcüğünün yazımında farklılık olduğu

ve bu sözcüklerde genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

söylenebilir. An- cak, her ne kadar, sözü edilen bu sözcüklerde "standart"

imianın dışına çıkıldığı görülmüşse

de, bunlardan 'ad(i)l , a'lii, 'ayan, ikba1 ve '(u)mman sözcüklerinin hem standart imiaya uygun hem de standart

imianın dışındaki kullanımlannın

incelenen eserlerde bir arada yer

aldığı görülmüştür.

Değişimler

E lifYerine Güzel h

Yazılması Ayın

Yerine

Gayın Yazılması

Hernzenin

Yazılmaması

E lif'in

Yazılmaması

Elif'in

Yazılması

Özgün

Yazım

uiY::,

1

~

l:ı:u ı.:§ Iy

c:~

i'jll

~

LJS.l

~

~.)

Tablo 2.

İç

Seste

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım

eşraf eşref

y(a)'ni y(a)gni

n(e)ş'(e)t

n(

e)ş(

e)t

ru'ya ruya

b(u)ra~

bur(a)k

ş(a)baJ:ı s(a)ba~

1

s(a)b(a)~

elz(e)m elzem

g(a)z(a)b g(a)zab

l(a)k(i)n lak(i)n

m(e)sk(e)n m(e)sken

r(e)dd red

(10)

Ayın'ın ~ b(a)'zı

bazu 1

bazı

Yazılınaması _4...i~

d( e)f'a defa

Ye'nin

^J.ı1..

m(e)Hl m( e )l(I)l

Yazılmaması

~

t( e )enis t(e )cn(I)s

l.J~I i~(i)n ız ın

Ye'nin

Yazılması

i,)".) .ı..

m(ü)d( e )rr(i)s m(ü)d( e )rris

J.J)_ğ

farul5. far(u)l5.

Vav'ııı

Yazılmaması .J.JY...

m(a)griir m(a)gr(u)r

-....Jf:.

^.Y'

m(e)rgube m(e)rg(u)b(e)t

Vav'ııı Yazılması ^..::.,.)~

15-(u)dr( e )t

~(u

)dur( e )t

wY"I _eşr(

e )f

eşref

Güzel h 'nin

Yazılması ~jl

ez(e)H ez eli

Jje. _g(a)z(e)l _g(a)zel

4.l _,ı .J

v( e )lv( e )le v( e )lvele

iJ_)::ı

?(ü)refa zürefa

Tablo 2 ' de iç seste yer alan ünlülerin

yazımı

üzerinde

durulmuştur.

Buna göre, iç seste yer alan ünlülerin

yazımında

görülen

değişimler

el if ^yerine güzel h ya-

zılması (eşraf> eşref), ayın

yerine

gayın yazılması

(y(a)'ni > y(a)gni), hemzenin

yazılmaması (n(e)ş'(e)t

>

n(e)ş(e)t,

rü'ya > rüya), elif'in

yazılmaması

(b(u)rat >

bur(a)k ,

ş(a)bal;ı

> s(a)bat /s(a)b(a)t), elif'in

yazılması

(elz(e)m > elzem, g(a):i(a) b > g(a)zab, l(a)k(i)n > lak(i)n, m(e)sk(e)n > m(e)sken, r(e)dd > red),

ayın 'ın yazıl

maması

(b(a)

':iı

> bazu 1

bazı,

d(e)f'a > defa), ye 'nin

yazılmaması

(m(e)lll > m(e) 1(1)1 , t(e)cnls > t(e)cn(l)s, ye 'nin

yazılması (i~(i)n

> izin, m(ü)d(e)rr(i)s > m(ü) d(e)rris),

vav'ın yazılmaması

(tarut > far(u)t, m(a)griir >

m(a)gr(ü)ı; m(e)rğübe

>

m(e)rg(ü)b(e)t) ,

vav'ın yazılması

(t(u)dr(e)t > t(u)dur(e)t), güzel h 'nin

yazılması

(11)

(eşr(e)f> eşref,

ez(e)ll> ezell, g(a)z(e)l > g(a)zel, v(e)lv(e)le > v(e)lvele,

~(ü)refo

> zürefo) biçiminde

gösterilmiştir.

Bu da

(a)cii'(ı)b, b(a)'iı,

b(u)rat, d(e)f'a, el-

z(e)m,

eşraf, eşr(e)f, ez(e)ll,foru~, g(a)ra'(ı)b,

g(a)z(a)b, g(a)z(e)l, ba'(i)n,

ıi(i)n,

t(u)dr(e)t, l(a)k(i)n, m(a)grür, m(e)Jll,

m(e)rğübe,

m(e)sk(e)n, m(ü)d(e)rr(i)s, m(i) sk(i)n,

n(e)ş

'(e)t, r(e)dd, rü'ya,

ş(a)bal;ı,

t(e)cnls, v(e)lv(e)le, y(a) 'ni ve

~(ü)refo sözcüğünün yazımında farklılık olduğunu

ve "standart"

imlanın dışına çıkıldığını

göstermektedir. Ancak, her ne kadar, sözü edilen bu sözcüklerde "standart"

imlanın dışına çıkıldığı görülmüşse

de, bunlardan

ba'zı,

b(u)riit, d(e)f'a,

fii'(ı)de,

fiim(ç, g(a)z(e)l,

ıi(ı)n, t(u)dr(e)~ l(a)k(ı)n, ın(a)griir, ın(e)sk(e)n, ın(ü)d(e)rr(ı)s,

r(e)dd,

şabiil;ı,

ve y(a)'ni sözcüklerinin hem standart imlaya uygun hem de standart

imlanın dışındaki kullanımları

da cönk metinlerinde dikkati çekmektedir.

Tablo 3. Son Seste

Değişimler

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

ElifYerine Güzel h

^~ın

15-(a)fa' 15-(a)fa

Yazılması _~

m(a)l;ıza m(a)J:ı?a

ElifYerine Hemze

i

..~.;-o

m(e)bde' m(e)bde'

Yazılması

Güzel h Yerine Elif

^~

c(u)m'a cuma

Yazılması o_?.\

ul]re ugra

Güzel h Yerine

4.<:-l..b..

Ayın Yazılması

mut'a m(u)t(a)'

Ye Yerine Güzel h

Yazılması ^ı..S..?.-"

m(e)cra m(e)cra

Ayın

Yerine Elif

~\

al5.n(a)' al5.na

Yazılması Ayın

Yerine Güzel

c..b ^t(a)ma' ^t(a)mah

h

Yazılması Ayın

Yerine Ye

t-"4- ^cami' ^cami

Yazılması

Ye Yerine

Ayın

_;Iy

m(e)ra'l me'ral'

Yazılması

(12)

Güzel h Yerine Ye

Yazılması

Elif'in

Yazılması

Ayın'ın Yazılmaması

FSM ilmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

ş(a)l5.i ş(a)l9

d(e)fa defa

mütab' mü tab

zayi' zay

z(a)ya' z(a)ya

Tablo 3 'te son ses te yer alan ünlülerin

yazımı

yer

almaktadır.

Buna göre, son ses te yer alan ünlülerin

yazımında

görülen

değişimler

e lif yerine güzel h

yazılma

sı

(J(a)fo' > Js;afa,

m(a)f:ıza

>

m(a)f:ı?,a),

e lif yerine hemze

yazılması

(m(e)bde '), güzel h yerine e lif

yazılması

(c(u)m 'a > cuma, uljre > uljra), güzel h yerine

ayın yazılması

(muf'a > m(u)t(ii)'), ye yerine güzel h

yazılması

(m(e)cra > m(e)cra),

ayın

yerine

elifyazılması

(aJs;n(a)' > aJs;na),

ayın

yerine güzel h

yazılması

(!(a)ma'

> f(a)mah),

ayın

yerine ye

yazılması

(cami' > cami), ye yerine

ayın yazılması

(m(e)ra'f > me 'riil), güzel h yerine ye

yazılması (ş(a)Js;i

>

ş(a)Js;f),

elif'in

yazıl

ması

(d(e)f'a > defa) ve

ayın 'ın yazılmaması

(mütab' > mütab, zayi' > tay, :i(a) ya' >:i(a)yii) biçiminde

gösterilmiştir. Dolaıyısıyla

aJs;n(a)

~ cami~

c(u)m 'a, d(e) Fa, ls:(a)fo',

m(a)f:ıza,

m(e)bde', m(e)cra, m(e)ra'f, muf'a,

mütab~ ş(a)Js;i, f(a)ma~

uljre, zayi' ve :i(a)ya'

sözcüğünün yazımında farklılıklar olduğu

ve bu sözcük- lerde genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

söylenebilir.

Ancak, her ne kadar, sözü edilen bu sözcüklerde "standart"

imianın dışına çıkıl

dığı görülmüşse

de, bunlardan

cami~

c(u)m 'a sözcüklerinin hem standart imiaya uygun hem de standart

incelenen eserlerde bir arada yer

Ünsüzler

Arapça sözcüklerde ünsüzlerin

yazımında

görülen imla

değişimleri şunlardır:

Tablo 4. Ön Sesle

Değişimler

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

!'\->"' l;ı(a)ram

~ ^g(a)ram

l;ı-

ü:) > b-

(t)

1 •

i.JI..>.!-""

l)(a)yran b(a)yran

(13)

yi__? g(a)rab

~

^l;ı(a)rab

b- (()

> l;ı-

ü:)

^_):ıL;. ^gat(ı)r

~

^l;ıat(ı)r

Jt.p.

_g(a)yal

~~

^l;ı(a)yal

.ı...l..:.. Q.am(i)d

~

^h(a)m(i)d

l;ı-(c:)> h-(A>)

~

J)l..:..

_l;ı(e)lal _h(e)lal

h-(A>) > l;ı-(c:) Jyı. h(e)zl

~

^{1)( e )zl}

k-(ccl)>~-(J)

u.JlS

ka'in

~

^~a'iıı

ş- (..:.ı)> ş-(U"') "-:1-it.:i _şan(i)ye

~

^şan(i)ye

ş- (..:.ı)> s-(1...>") ^..:.ıl!~ ş(ı)~l(e)t

[g

s(ı)~l(e)t

~ ş(a)n(e)m

l8

^s(e)n(e)m

ş-('-""')>s-( i..>")

~

u

.ı...:, ş(a)d(e)f s(e)d(e)f

..>.!'-' s(e)yr

8

^ş(e)yr

s-(i..>") >ş(U"')

~

..)"' s(ı)r ş(ı)r

Jl.b _t~

• ..

_t~

t- (b)> t-(ü)

~

4..lb..i..l::ı t(a)nt(a)na t(a)nt(a)na

?-(..l::ı) >2:('--""")

u

.)::ı ?(a)rf

[M

^z(a)rf

l.JI...l::ı ?an

~

^Zan

?-(..l::ı) > z-(j)

~

'-":ı .)::ı ?(a)df z(a)rif

~ z(a)mir

~

^?(a)mir

z-('-'"')>?-(..!::ı)

~

l.ı..<:ı z(i)ya ?(i)ya

;.

-

z- ('-""")>z-(j) ~ z(a)bt

~

^zabt

(14)

z-

(j)

>

?-(.!::ı) ^..ıc.lj

za'(i)d :{:a'(i)t

·~j

z(ü)hre

_~(ü)hre

z-

(j)

>

~- (~)

J:lj

z(ü)lal

~(ü)lal

~- (~)>z-

('-""")

^wl~ ~at

z(a)t

~- (~)

> z-

(j) ^.ft~ ~(i)kr

z(i)kr

Tablo 4 'te ön ses te yer alan ünsüzlerin

yazımı

gösterilmektedir. Ön ses te yer alan ünsüzlerin

yazımında

görülen

değişimler J:ı-

> b-

(l:ı(a)riim

> b(a)riim,

l;ı(a)

yriin > b(a)yriin), b- >

l:ı-(b(a)riib

>

f:ı(a)riib, bat(ı)r

>

f:ıii!(ı)r,

b(a)yiil >

f:ı(a)yiil),

J:ı-

> h-

(l;ıiim(i)d

> h(a)m(i)d,

J:ı(e)liil

> h(e)liil), h- >

J:ı-

(h(e)zl >

l;ı(e)zl),

k- >

~-

(ka 'in >

~ii

'in),

ş-

>

ş- (şiin(i)ye

>

şiin(i)ye), ş-

> s-

(ş(ı)~l(e)t

>

s(ı)~l(e)t),

ş-

>

s- (ş(a)n(e)m

> s(e)n(e)m,

ş(a)d(e)f>

s(e)d(e)j),

s-

>

ş

(s(e)yr >

ş(e)yr, s(ı)

r >

ş(ı)r),

t- > t-

(.tii~

>

ta~,

.t(a)nt(a)na > t(a)nt(a)na), ?- > z (?(a)rf>z(a)rt; ?- >

z- (?an > zan, ?(a)rlf > z(a)rlf), :i- > ?- (:i(a)mlr >?(a)mlr, :t(i)ya > ?(i)ya), :i- >

z- (:t(a)bt > zabt), z- > ?- (za '(i)d > ?a c(i)t), z- >

~-

(z(ü)hre

>~(ü)hre,

z(ü)lal >

~(ü)

Jan

~->:i- (~at

c z(a)t) ve

~-

c z

(~(i)kr

> z(i)kr)

değişimi

biçiminde

açıklanabilir.

Dolayısıyla l;ıam(i)c4

b(a)rab,

l;ı(a)ram, bat(ı)r,

b(a)yal,

l;ı(a)yran, l;ı(e)Jal,

h(e)zl , ka'in,

ş(a)d(e)t; ş(a)n(e)m, şan(i)ye,

s(e)yr,

ş(ı)kl(e)~ s(ı)r,

.tak , .t(a)n.t(a)na,

:t(a)bı

za'(i)c4 :i(a)mlr, ?an, ?(a)rt; ?(a)rlt;

~a~ ~(i)kr,

:i(i)yfi, z(ü)hre ve z(ü)lal sözcü-

ğünün yazımında farklılık olduğu

ve bu sözcüklerde, genel

yazım eğiliminin

ve

"standart"

söylenebilir. Ancak, her ne kadar, sözü edilen bu sözcüklerde "standart"

imianın dışına çıkıldığı görülmüşse

de, bunlardan b(a) rab,

f:ı(a)riim, baf(ı)r,

b(a)yiil,

l;ı(a)yriin, f:ı(e)liil,

h(e)zl,

ş(a)d(e)j, ş(a)n(e)m,

seyr,

sır,

zabt ve zikr sözcüklerinin hem standart imiaya uygun hem de standart

incelenen eserlerde bir arada yer

Tablo 5.

İç

Sesle

Değişimler

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

-l;ı-

ü:) >-b- (()

l.Jl...ı:..l il;ısan

i]Jsan

i _,.,..i

f(e)l)va f(e)hva

-l;ı-

(c::)>-h-

(-6-)

~ ın(a)Qk(e)ıne ın(a)hk(e)ıne

(15)

e;:_?..

m(a)br(e)c 1 _m(a)l)rec

-b-

(()>-l;ı-

ü:)

_~,jiY.,I

_{i b van} ,

_il;ıvan

-b-(t) > -h- (•)

~ı..;.,....

s(e)ba' ~

^ş(e)ha

-h-(-6-) >

-J:ı-(c) ^ı):.~\ istihşaş

~

istil;ışaş

)& m(e)kkar ~ ^m(e)J%ar

-k-(ccl) > -15.-(J)

r-fi.. m(ü)k( e )rr( e )m m(u)l5.(a)rr(e)m

~ m(a)nc(ı)nıl5.

~ ~~

m(a)nc(ı)l(ı)J5.

-r- (.J) > -1-

(J) _~Y'

m(e)rh(e)m ~ m(e)lh(e)m

4..L...l...

s(i)ls(i)le [Ma ^{sinsi le}

.) l...::ı..:.. l)(i)şar

l)(i)sar

-Ş-(U"'

)>-S-(1...>")

~~

~\...:,\ işab(e)t

isab(e)t

-t- (ü) > +(-b)

⁽

w.. _m(a)tal) _m(a)tah

-t- (-b) > -t- (ü)

4..l.b.i.b

t(a)nt(a)na ', .. t(a)nt(a)na

F ^n(a)?m ~ ^n(a)zm

-?-(..l::ı)>-z-(j)

ın

fo n(a)?(a)r n(a)zar

..:.ı~ l;ı(

a)zr( e )t ~

^l;ı(a)?r(

^{e )t}

-z- ('-""") > -?-

(..l::ı)

y-a..;.

l;ı(ı)z(ı)r

~

l;ı(ı)?(ı)r

~

m(a)l)za [:1]

^m(a)l:ı?a

~

g(a)z(a)b ~ ^g(a)zab

-z- ('-""") > -z-

(j)

~

~~....:::ı!

15-(a)za' 15-(a)za

(16)

~ı:ı,ı i~a'

'i :la

Jıc. 'i~ar

'i? ar

0~~1 i~an

iz an

-~-(ı)>-z-

(j)

^~\ i~(i)n

izin

0 ~:,.. ınü'(e)~~(i)n ınü'(e)zz(i)n

f'j~ 'az(i)ın 'a?(i)ın

-z-(j)>-?-

(.!::ı)

r- .JY ^l(ü)ziim lü?fun

..s_?.\

agza agza

-z-(j)>-z-

(u":>)

w..,ıjc.

'( a )zim( e

)t

'( a )zim( e

)t

Tablo 5 'te iç ses te yer alan ünsüzlerin

yazımı verilmiştir. İç

ses te yer alan ünsüzlerin

yazımında

görülen

değişimler -/:ı-

> -b-

(il;ıstm

> ibsan),

-/:ı-

> -h- (f(e)

};ıva

> f(e )hva,

m(a)l;ık(e)me

> m(a)hk(e)me), -b-

>-/:ı-

(m(a)br(e)c >

m(a)f:ırec,

ibviin >

^il;ıvan),

-b- > -h- (s(e) ba' >

ş(e)ha),

-h- >

-/:ı- (istihşaş

>

istif:ışaş),

-k- >

-~-

(m(e )kkar > m(e)f4iir, m(ü)k(e)rr(e)m > m(u)Ua)rr( e)m), -r- > -l-

(m(a)nc(ı)

nıt

>

m(a)nc(ı)l(ı)k

m(e)rh(e)m > m(e)lh(e)m, s(i)ls(i)le > sinsi/e),

-ş-

> -s-

(eş(e)

r > es(e)r,

m(i)şk

> m(i)sk),

-ş-

> -s-

(l;ı(ı)şar

>

l;ı(i)sar,

isab(e)t > isab(e)t, -t- >

-,t- (m(a)tal;ı

> m(a)fah), -.t- > -t- (t(a)n,t(a)na >t(a)nt(a)na),

-~-

>-z- (n(a)pn >

n(a)zm,

n(a)~(a)r

> n(a)zar), -i- >

-~- (f:ı(a)zr(e)t

>

l;ı(a)~r(e)t, f:ı(ı)z(ı)r

>

f:ı(ı)~(ı)

r,

m(a)f:ıza

>

m(a)f:ı~),

-z- > -z- (g(a)z(a)b > g(a)zab,

Ua)i.tı'

> Ua)zii),

-~-

>

-?-

(i~a'

>

'i~a, 'ıiar

>

'i~ar), -~-

> -z-

(i~an

> izan, ii(i)n > izin, mü

'(e)~~(i)n

>

mü'( e)zz(i)n), -z- >

-~- ('tız(i)m

>

'a~(i)m,

l(ü)züm > lü:plm), z- > -i-

değişimi

(abza

> abiii, '(a)zlm(e)t >'(a)iim(e)t) biçiminde

açıklanabilir. Dolayısıyla

abza, 'iiz(i) m, '(a)zlm(e)4

eş(e)r, f(e)l;ıvii,

g(a)i(a)b,

l;ı(a)ir(e)4 l;ı(ı)i(ı)r, l;ı(ı)şiir, il;ısiin,

ibvan, isab(e)t ,

istihşiiş, i~a', ıian, 'i~iir, ıi(i)n,

t(a)iii ', l(ü)züm,

m(a)l;ık(e)me,

m(a)br(e) c,

m(a)l;ıiii, m(a)nc(ı)nıt,

m(a)tiih m(e)kkiir, m(e)rh(e)m,

m(i)şk,

m(ü)k(e)rr(e)m,

mü'(eh~(i)n, n(a)~(a)r,

n(a)pn, s(e ) ba ', s(i)ls(i)le ve ,t(a)n,t(a)na

'nın yazımında farklılıklar olduğu

ve bu sözcüklerde, genel

yazım eğiliminin

ve "standart" imla-

nın dışına çıkıldığı

söylenebilir. Ancak bunlardan 'iiz(i)m,

eş(e)r, l;ı(a)ir(e)4l;ı(ı)i(ı)

r,

l;ı(ı)şiir, il;ısiin, 'i~iir,

t(a)iii ', m(e)kkiir ve

n(a)~(a)i'ın

hem standart imla ile hem

de standart

imlanın dışında, farklı yazım

özellikleriyle,

kullanıldıkları görülmüştür.

(17)

Tablo 6. Son Seste

Değişimler

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

-J:ı

(c)

>

-h (•) c w..

_m(a)taJ:ı

~ ^m(a)tah

-b(()

>

-h (•)

^(i_)

f(e)rab ~ ^f(e)rah

-h (•/4.)

>

-b (c)

^oi.J vah

~ ^{va b}

-~ (J) >

-k (ccl)

Jly _b(u)ra~

~ ^bur(a)k

l.J:ı.l

din ~ ^dil)

-n (0) >

-IJ

(ccl)

~

l.JI...JP" J:ı(a)yran J:ı(a)yriiiJ

-ş(...::.,)>

-s (IY')

..::..ı).J var(i)ş

ll§] ^varis

-t (ü) > -t (b)

^wl~ ~at

~ ^z(a)t

.by:;.,.. i il;ıt(i)yat

~ ^ihd(i)yat

-t (.b)

>

-t (ü)

~

.bL::ı.i

n(

e)şat

n(

e)şat

-z (u":>)

>

-?

(..l::ı)

u":>

_;c. _'(ı)rz

~

^'(ı)r?

-z (u":>)

>

-z (j) u":>.) f(a)rz ~ ^f(a)rz

-z

(u":>)>-~- (~) u":ıl.:i .Y'

m(u)rtaz ~

^m(u)rta~

-z (j) > -?

(..l::ı) ^j_):ı

t(a)rz $ ^t(a)r?

-z (j) > -z (u":>)

^j_):ı

t(a)rz ~ ^t(a)rz

-~ (~) >

-z (j)

~ n(e)b~

[d ^n(e)bz

Tablo 6'da son seste yer alan ünsüzlerin

yazımı verilmiştir.

Son seste yer alan ünsüzlerin

yazımında

görülen

değişimler

-b > -h (m(a)tab > m(a)tah), -!J

> -h (f(e)ra!J > f(e)rah), -h > -!J (vah > vaM

-~> -k (b(u)ra~

> bur(a)k), -n >

-1)

(din > dil), l;(a)yran > l;(a)yrfil)),

-ş>

-s

(var(i)ş

> varis), -t > -.t

(~at

> :t(a).t),

-.t > -t (il;t(i)ya.t >

ihd(i)ya~ n(e)şat

>

n(e)şat),

-:i > -?

t(ı)r:t >'(ı)r?),

-:t > -z

(f(a)r:i > f(a)rz), -:i

>-~-(m(u)rta:i

>

m(u)rta~),

-z > -? (.t(a)rz > .t(a)r?), -z > -:i

(18)

(t(a)rz > t(a)rz) ,

-~

> -z

(n(e)b~

> n(e)bz) biçiminde

gösterilmiştir. Dolayısıyla

b(u)raJ.ç din, f(a)rz, f(e)ra!J, b(a)yran,

c(ı)rz,

i]Jt(i)yat m(a)ta]J, m(u)rta:Z, n(e)

b~, n(e)şat,

t(a)rz, vah

var(i)ş

ve

~at sözcüğünün yazımında farklılıklar olduğu

ve bu sözcüklerde, genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

söylenebilir. Ancak bunlardan din, farz, i]Jt(i)yat

neşat

ve vah

sözcüğünün

hem standart imla ile hem de standart

imianın dışında, farklı yazım

özellikleriyle,

kullanıldıkları

da

görülmüştür.

Arapça sözcüklerde görülen ses

olayları

ise

şöyledir:

Ses

Olayları

Tablo 7. Ön Seste

Ses

Olayları

Özgün

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım Yazım

i"j'J laz(ı)m ilaz(ı)m

Ünlü Türemesi

i' .J.) ıiiın nrum

J;ü 15-at(i)l gat(i)l

Ötümlüleşme

w.JI.A..b t(a)har(e)t d( a)h(a)r( e )t

'lu

!,)""., b(e)yaz p(e)yaz

~ g(a)m _~(a)m

Ötürnsüzleşme

(5.Ji:-

g(a)yrı 15-(a)yrı

w.;

^_;e. g(u)rb(e)t 15-(u)rb(e)t

Süreksizleşme ~w..:..,w l;ı(i)nna' ~(ı)na~(ı)na

4.J.l\j~ elb( e)t/elb( e )tte h(e)lb(e)t

ÜnsüzTüremesi r---r---r---r---~

..J:!'-'1 esir y(e)slr

Tablo 7' de Arap sözcüklerde ön sesteki ses

olayları gösterilmiştir.

Arap söz-

cüklerde ön seste görülen ses

olayları

ünlü türemesi

(laz(ı)m

>

ilaz(ı)m,

riim >

(19)

urum),

ötümlüleşme

{l.dt(i)l > gat(i)l, t(a)har(e)t > d(a)h(a)r(e)t),

ötümsüzleşme

(b(e)yaz > p(e)yaz, g(a)m > Ua)m, g(a)yn > Ua)yn, g(u)rb(e)t > Uu)rb(e)t), sü-

reksizleşme (l;ı(i)nna'

>

Uı)na

1

Uı)na),

ünsüz türemesi (elb(e)t 1 elb(e)tte > h(e) lb(e)t, esir > y(e)sir) üzerinden

örneklenmiş

ve b(e)yaZ, elb(e)t 1 elb(e)tte, esir, g(a)m, g(a)yn, g(u)rb(e)t,

l;ı(i)nna~

].dt(i)l,

Jaz(ı)m,

riim ve t(a)har(e)t

sözcüğü

nün

yazımında farklılıklar olduğu görülmüştür. Dolayısıyla

bu sözcüklerde, genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

imlanın dışına çıkıldığı

söylenebilir. Ancak bun- lardan b(e)yaZ, elb(e)t 1 elb(e)tte , esir, g(a)m, g(a)yn, g(u)rb(e)t,

l;ı(i)nna'- Uı)na/

Uı)na, Jaz(ı)m,

kat(i)l ve riim

sözcüğünün

hem standart imla ile hem de standart

imlanın dışında, farklı yazım

özellikleriyle,

kullanıldıklan görülmüştür.

Ses

Olayları

Ünlü

Daralması

Ünlü

Yuvarlaklaşması

Ötümlüleşme

Ötümsüzleşme

Özgün

Yazım

~ iJ_)::ı

.J

~.) ..>"'"'\

.ı!..;

.by:;.,..

i

"-4bl

i..!"~

c

^.ı...

'-:-':1~1 ..:,C.\_)

<\...l::ı..:J

Tablo 8.

İç

Seste

Transkripsiyonu Cönklerdeki

Transkripsiyonu

Yazım

m(u)Zın(a))j(i)ll

m(u)?mul)(i)ll

?(ü)refa ?(u)rifa

u!ü~

vu!vü

ıli

r(e)şid r(e)şüt

esm(e)r

ezrıı(e)r

n(a)~d

n(a)gd

iQ.t(i)yat

ilıd(i)yat

l(a)tife la di fe

m(a)l)büs m(a)l)püs

m(e)dl) m( e

)tly'metlıı

Edi b etib

f( e )rag(a)t

f(e)r~(a)t

l(a)l)?a l(a)l)sa

(20)

Tablo 8 'de Arapça sözcüklerde iç sesteki ses olaylan

gösterilmiştir. İç

sesteki ses

olayları

ünlü

daralması (m(u)Zrıı(a)b(i)ll

> m(u)?mub(iJn ulü

~

vulvü >

ıli

?(ü)reta > ?(u)rita), ünlü

yuvarlaklaşması (r(e)şfd

>

r(e)şüt), ötümlüleşme

(es- m(e)r >

ezm(e)ı; n(a)~d

>

n(a)g~

il;t(i)yat >

ihd(i)ya~

l(a)tffe > ladffe), ötüm-

süzleşme

(m(a)l;büs > m(a)l;püs, m(e)dl; > m(e)tb 1 metin, edfb > e. tlb, f(e)rag(a) t >

f(e)ra~(a)~

l(a)b?a > l(a)l;sa),

süreklileşme

(!J(i)dm(e)t >

!J(i)~m(e)~ v(a)~t

>

v(a)!Jt),

göçüşme

(l(a)'n(e)t >

n(a)'l(e)~

z(ü)mr(ü)t > z(ü)rm(ü)t), ünsüz

düşmesi

(c(u)m'a > cuma, d(e)Fa > defa, m(e)rh(e)m > m(e)r(e)m,

n(e)ş'(e)t

>

n(e)ş(e)t), aykınlaşma (m(a)nc(ı)n*

>

m(a)nc(ı)l(ı)~,

m(e)rh(e)m > m(e)lh(e)m, s(i)ls(i)le

> sinsile), gerileyici

üıısüz benzeşmesi

('(a)nber >'(a)mber)ve

benzeşmezlik

(im-

dad > imdam) üzerinden

ömeklenmiştir.

Buna göre,

'(a)nbeı;

d(e)Fa > defa, edfb,

esm(e)ı; f(e)rag(a)~ !J(i)dm(e)~

il;t(i)yat

imda~

l(a)b?a,

l(a)'n(e)~

l(a),tffe, m(a)

l;büs,

m(a)nc(ı)n*,

m(e)dl;, m(e)rh(e)m , m(u):im(a)b(i)n

n(a)~~ r(e)şf~

s(i)ls(i)

(21)

le, ulü

~

vulvü, v(a)]ft, ?(u)rafa ve z(ü)mr(ü)t

ve bu sözcüklerin genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

imianın dışın

da

kullanıldıklan

tespit

edilmiştir.

Ancak bunlardan

'(a)nbeı; esm(e)ı;

f(e)rag(a) t- f(e)ra]f(a)t, IJ(i)dm(e)t, m(e)dl;, m(e)rh(e)m, Jale[, l(a)b?a,

r(e)şld,

s(i)ls(i)le, ulü

~

vulvü ve v(a)]ft

sözcüğünün

hem standart imla ile hem de standart

özellikleriyle,

kullanıldıklan görülmüştür.

Tablo 9. Son Seste

Ses

Olayları

Özgün Cönklerdeki

Yazım

Transkripsiyonu

Yazım

Transkripsiyonu

~

m(e)hl m(e)hla

Ünlü Türemesi

_~.J

.

_v(a)l;ış _v(a)l;ışi

._,ı.;..

c(i)lve cilv[ e]

Ünlü

DüşmesF³

4-!fi küfe küf[ e]

_,k

'afv 'af

~\ _alpı(a)'

aJ.rna

c--4- cami' cami

Ünsüz

Düşmesi

t! w... _mütab' _mütab

.lj

r(e)dd red

cı w,

zayi' zay

t~

z(a)ya' z(a)ya

Ünlü

Daralması ~

k(e)f(e)n k(e)fin

23 Cönk metinlerinde, tamamen ses olayı olarak değerlendirilmeyen ancak kimi zaman cönk yazıcıları tarafından unutulan veya şiirin kafiye ve ölçüsü gereği düşürülen sesler de

bulunmaktadır.

(22)

22

FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz^{FSM ilmi}Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 14 (2019) Güz

Ünlü

^~_)y

türki türkü

Yuvarlaktaşması

u-"1

üm mi iimmü

i...!"WI

elmas e lmaz

Ötümlüleşme

W..:>_j

f(ı)rş(a)t fırşad

ylS k(e)lb k(e)lp

Ötümsüzleşme ~1__;...

m(ü)st(e)zad m(ü)st( e )zat

~

t(e)miz

t(e)m(i)~

(.9 f(a)IJ fal} 1

f(a)~

Süreksizleşme

c:~ ş(a)bal:ı s(a)b~

1

s(a)b(a)~

Göçüşme ~

'(a)fv '(a)vf

Ünlü

Kısalması ı.S..?.-"

m(e)cra m(e)cra

Tablo 9'da Arap sözcüklerde son sesteki ses olaylan

gösterilmiştir.

Son ses- teki ses

olayları

ünlü türemesi (m(e)hl > m(e)hlfi,

v(a)l;ış

>

v(a)l;ışi),

ünlü

düşmesi

(c(i)lve > cilv[e], küfe > küf[e]), ünsüz

düşmesi

('(a)fv > '(a)t; akn(a)' >

alpıa,

cami' > cami, mütab ' > mütab , r(e)dd > reel, z(a)ya' > z(a)ya , zayi' > :tay) , ünlü

daralması

(k(e)f(e)n > k(e)fin), ünlü

yuvadakiaşması

(türk! > türkü, ümmf

>'ümmü),

ötürrılüleşme

(elmas > elmaz,

f(ı)rş(a)t

>

firşad), ötürrısüzleşme

(k(e)lb

> k(e)lp, m(ü)st(e)zad > m(ü)st(e)zat, t(e)mfz >

t(e)m(i)ş), süreksizleşme

(f(a)b

> fal] 1

f(a)~, ş(a)biil;ı

> s(a)biik 1

s(a)b(a)~), göçüşme

('(a)fv > '(a)vf) ve ünlü

kı

salması

(m(e)cra > m(e)cra) üzerinden

ömeklenmiştir.

Buna göre '(a)fv,

akn(a)~

cami~

c(i)lve, d(e)va, elmas, enb(i)yfi, f(a)b,

f(ı)rş(a)t,

k(e)f(e)n, k(e)lb, küfe, m(e)cra , m(e)hl, m(ü)st(e)zacf, mütiib' , r(e)dcf,

s(a)biil;ı,

t(e)mfz,

türk~ ümm~

v(a)

l;ış,

z(a)ya ve zayi'

ve bu sözcüklerde, genel

yazım eğiliminin

ve "standart"

söylenebilir. Ancak bunlardan elmas, f(a)b ,

f(ı)rş(a)t,

mehl ,

ş(a)biiw,

t(e)mfz,

ümm~ v(a)l;ış sözcüğü

nün hem standart imla ile hem de standart

özellik-

leriyle,

kullanıldıkları görülmüştür.

(23)

23 İki Cönkte Arapça Sözcüklerin İmlası ve Ses Düzeni Üzerine / Yasemin Çelik^İkiCönkte Arapça Sözcüklerin imlası ve Ses Düzeni Üzerine 1 Yasemin Çelik

23 Sonuç ve

Değerlendirme

Diller

arasındaki ilişkiler kaçınılmazdır.

Bütün diller, tarihin en eski dönem- lerinden beri

etkileşim

içinde

doğal alışverişle

birlikte birbirlerinden dil unsurlan

alırlar

ve birbirlerine dil

unsurlarını

verirler. Türk dili için de

durunı

böyledir.

Tarihin her döneminde, bütün dillerde

olduğu

gibi Türkçede de

yabancı

dillerin etkisi

olmuştur.

Bu etki her

yüzyılda farklı

düzeyde ve

şekilde gerçekleşmiştir.

Özellikle çokça

etkileşirnde bulunduğumuz

milletierin dilleri ile Türkçe

arasında

ciddi söz

varlığı alıntılan yaşanmıştır. Osmanlı

Türkçesi döneminde de (15- 20.

yüzyıl) İslamiyetİn

etkisiyle özellikle Arapçadan Türkçeye pek çok

sözcüğün alıntı yapıldığı

bilinmektedir.

Başlangıç

Devri

Osmanlı

Türkçesi dönemi ve

ardından

Klasik Devir Osman-

lı

Türkçesi döneminde, özellikle

İstanbul'un

fethinden sonra Arapça ve Farsça sözcüklerin

kullanımı

öylesine

arttı

ki Türkçe arka plana

düştü. Yazı

dili

konuşma

dilinden tamamen

ayrıldı.

19.

yüzyılda Yenileşme

Devri

Osmanlı

Türkçesi döne- minde ise, her ne kadar Tanzimat dönemi

sanatçılannın

bir

kısmı

Türkçenin ilim ve edebiyat dili olarak

kullanılması gerektiğini

savunsalar da bu dönemde

Batı

kültürünün etkisiyle

Batı

kökenli sözcüklerin, özellikle de

Fransızcanın,

büyük oranda

kullanıldığı görülmüştw⁴.

Osmanlı

Türkçesi döneminin söz

varlığının

büyük bir

kısmını oluşturan

Arapça sözcüklerin

kullanım sıklıklan yanından bunların

imla özellikleri de oldukça önemlidir.

Osmanlı

Türkçesi üzerine

yapılan çalışmalarda

Arapçadan

alıntı yapılan

sözcüklerin, büyük oranda, "standart"

Osmanlı imlası

ile

yazıldığı,

ancak bu sözcüklerin kimi zaman Türkçenin

söyleyiş

özelliklerine göre

yazıldığı

da görülmektedir.

Dolayısıyla

da Arapçadan

alıntı yapılan

sözcükler, kimi zaman

konuşma

dilinde

nasıl

telaffuz ediliyorsa o biçim 1 biçimlerde de

yazılabilmiştir.

Bu da, telaffuz özelliklerinin imiaya

yansıdığını

göstermektedir.

Çalışmada Osmanlı

Türkçesinde özgün biçiminden veya genel

yazım eğilimlerinden farklı yazılan

Arapça sözcükler ve

bunların

imla özellikleri

incelenmiştir.

Arapça sözcüklerin

faklı

imla özellikleri, Mili Kütüphane

kayıtla

nndaki iki cönk metninde (Cönk 51 ve Cönk 151) yer alan verilere dayanmak-

tadır.

Buna göre

çalışmada,

öncelikle, özgün biçiminden veya genel

yazım eği

limlerinden

farklı

Arapça sözcükler

sıralanmış ardından

bu sözcüklerde meydana gelen imla ve ses özellikleri

gösterilmiştir.

Arapça sözcüklerdeki

farklı

imla ve ses olaylan da, ünlüler ve ünsüzlerin ön, iç ve son sesteki

durunılan

üzerinden

değerlendirilmiştir.

24 Mustafa Özkan, Türk Dilinin

Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul,

Filiz Kita-

bevi, 2017

,

li [!L. DOI:

li [!L .

iki Cönkte Arapça Sözcüklerin imlası ve Ses Düzeni Üzerine·

Yasemin Çelik**

Öz

Türkçesi metinlerinde Arapça ve Farsça sözcüklerin

özgün imia- ya büyük oranda

Türkçe ve

dillerden geçen sözcüklerde ise özgün

görülmektedir. Bu

Arapça sözcüklerin "bo- zuk" ve 1 veya

dilinin özelliklerine göre, kimi zaman,

üzerinde

malzeme olarak, Milli Kütüphane

bulu- nan,

8

8 ve

83 O

ile tarihlenen, iki cönk metni ele

Arapça sözcükler, imla ve ses özellikleri

ve

bu

meler, cönk

imla

göre

Bu

Türkçesindeki Arapça sözcükler üzerinden

imla-telaffuz

üzerine bir

Anahtar Kelimeler:

Türkçesi, imla, telaffuz, ses bilgisi, cönk.

Abstract

A Study on the Spelling of Arabic Words and Phonetic Features in Two Cönks

Spellings of Arabic and Persian words in texts written in Ottoman Turkish mostly remained loyal to original and that different spellings were preferred for Turkish words, or borrowed words from other languages.

Keywords: Ottoman Turkish, spelling, pronunciation, phonetics, cönk.

Diller

ve

milletierin

çevre

olarak

Türkler, tarih boyunca

birçok millet ve medeniyede

ve

içerisinde

ve birlikte

Bu durum,

olarak Türkçeyi de

Türkçe,

içe- risinde

veya

dillerden çok

sözcük

bu sözcükleri de

kendi ses

uygun hale getirerek, kendisine ters

sesleri veya ses özelliklerini Türkçenin kurallanna göre

ve bu

sonucunda da

ses

ortaya

Türkçede yer alan

sözcüklere

özellikle

kabulüyle birlikte

dikkati

Bu dönemde, pek çok alanda ve konuda eser

ve Türkçeye

Bu da, ll.

itibaren, Arapça sözcüklerin Türkçenin söz

yer

göstermektedir

Arapça sözcüklerin

dönemlerin

Türkçesi dönemi (15- 20.

gelmektedir.

üzere,

Türkçesi

Devleti

içerisinde, en genel

15. ve 20.

li ^{[!L .}