NUMUNE RED VE PANİK DEĞER
HAZIRLAYAN: MediOS
NUMUNE RED
Numune Kabul ve Red Aşamaları Neden Önemlidir?
Laboratuvar raporları klinisyenlere hastalıkların tanı, takip ve tedavisinde son derece önemli bilgiler
vermektedir
Analiz sonuçları; laboratuvarlarda testin
istenmesinden itibaren, sonuçların klinik hekime ulaşması ile hasta yararına etkin olarak
kullanılmasına kadar geçen analitik süreç, analiz öncesi ve analiz sonrası süreçteki faktörlerden etkilenmektedir.
Bu süreçte test öncesi uyulması gereken kurallara uyulmaması yanlış örnek kabı seçimi, yetersiz
örnek alınması, eksik test girişi yapılması, test sonuçlarının eksik çıkması, kaybolması gibi sorunlarla çok sık karşılaşılabilmektedir.
Testler için numunelerin doğru şekilde alınması ve hazırlanmasını sağlamak numuneden
kaynaklanan olumsuz durumları ortadan kaldırır, test sonucunu etkiler ve böylelikle çalışma
sürecinde zaman, kit ve çalışanın emeğinin kaybını önler ve daha verimli bir çalışma süreci yaratmış
olur.
BİYOLOJİK MATERYAL
Biyolojik sıvılar
Kan
İdrar
Beyin-omurilik sıvısı (BOS, serebrospinal sıvı)
Amniyon sıvısı
Plevra, periton sıvıları
Eklem sıvısı (sinovyal sıvı)
Ter ve Tükürük
Gaita
Safra yolu ve idrar yolu taşları gibi katı kısımlar
Biyopsi parçaları
Bronkoalveoler lavaj sıvısı (BAL)
ÖRNEK ALMADAN ÖNCE : GÜVENLİK
Örneği alacak kişinin korunması için önlemler alınmalı (eldiven, maske, gözlük, önlük vb.),
İstenen laboratuvar testine uygun tüp seçilmeli,
Tüpün üzerine hastanın ismi, protokol
numarası, gönderildiği kurum/poliklinik, tarih ve saat kaydedilmiş barkod yapıştırılmalıdır.
Ö
RNEKLERİNA
LINMASIÖrneğin bütünlüğü
Örnek alma tekniği
Örneğin uygun şekilde alınması
KÖTÜ ALINAN ÖRNEK
KÖTÜ LABORATUVAR SONUCU
Doğru sonuca ulaşabilmek için numune almadan önce hastaların ve laboratuvar çalışanlarının uyması gereken standart bazı kurallar vardır.
Açlık-toklu durumu,
Menstrüel periyot,
Alınan ilaçlar,
Stres,
Sigara içilmesi,
Bir gün önceden alınan aşırı yağlı gıdalar,
Alkol ve asitli içecekler,
Egzersiz yapılması
Test sonuçlarını etkileyebilir.
Acil durumlar hariç numuneler 10-12 saat açlık sonrası özel bir durum belirtilmediyse, sabah 08:00-10:00 arası
alınmalıdır.
Açlık gerektiren bazı testler, doktorun gerekli gördüğü
durumlarda günün herhangi bir saatinde alınmış örnekle de çalışılabilir.
Test kaydı yapılan hasta için uygun tüplere uygun hacimde kan alımı yapılır.
Numune alma işleminde;
Hasta koltuğa rahatça oturtulur, gerekirse yatırılır.
Hastanın kolunu dirsek üzerine kadar açması sağlanır. Giysilerin kolu sıkmamasına dikkat edilir. Kol dirsekten bükülü olmamalıdır.
Yetişkinlerde derinin yüzeyine yakın venler tercih edilir.
Turnike, kan alınması planlanan bölgenin 8- 10 cm yukarısına takılır. Hastaya yumruk
yapması söylenir. Turnike toplar damarlar üzerinde baskı yaratacak ancak atar damar dolaşımına engel olmayacak şekilde sıkılarak venin görünür, hissedilir hale gelmesi sağlanır, kan alınacak damar tespit edilir.
Turnikenin uzun süre sıkılı durması bazı test(Ca, Laktat, K gibi) sonuçlarını
değişterebileceğinden gevşetilir ve tespit edilen bölge, alkollü gazlı bezle temizlenir, turnike en fazla 1 dakika sıkılı tutulmalıdır.
Vacutainer ucu adaptöre vidalanır. İğne ucunun kesik olan tarafı yukarıya bakacak şekilde ve cilde 15 derecelik açı yapacak şekilde venin içine itilir.
İğne vene yerleştikten sonra tüp adaptörün
arkasından tıpayı delmek ve vakumu boşaltmak amacıyla ileri itilir
Kanın tüpe gelmesiyle birlikte turnike gevşetilir ve tüpün dolması beklenir.
Kan alma işlemi tamamlandıktan sonra iğne ucu venden çıkartılır ve iğne giriş noktasına kuru
pamuk ile baskı yapılır ve kol bir miktar yukarı kaldırılır.
Kan alınan noktada kanama tamamen duruncaya kadar 2-3 dakika baskı devam ettirilir.
Kanamanın durduğundan emin olduktan sonra yara bandı ile iğne giriş noktası kapatılır.
(Antikoagülan ilaç, aspirin alan kişilerde bu sürenin daha uzun olacağı düşünülerek baskı süresi daha uzun tutulmalıdır.)
K
OLDA KAN ALINMASI UYGUN OLMAYAN BÖLGELER;
Mastektomi yapılmış taraftan
Ödemli bir bölgeden
Sklerozlu ya da yara izi taşıyan toplardamarlardan
Şişmiş, kızarmış, enfeksiyon olan koldan
Damar için kanül kullanılan bir bölgenin yukarısından
Bir diyaliz bağlantı noktası ya da fistül bulunan bir koldan
F
ARKLIT
ÜPLEREÖ
RNEKA
LMAS
IRASI;
Kan Kültürü
Sitrat’lı Tüp (Mavi Kapaklı)
Jelsiz Düz Tüp (Kırmızı Kapaklı)
Jelli Tüp (Kırmızı-Sarı Kapaklı)
Heparinli Tüp (Yeşil Kapaklı)
EDTA’lı Tüp (Mor Kapaklı)
K-oksalat ve NaF içeren Tüp (Gri Kapaklı)
Şeklinde olmalıdır.
Ö
RNEKA
LINANT
ÜPLER Son kullanma tarihine dikkat edilmelidir (Vakum etkileri azalır, kapaktaki silikon parçalanabilir)
Uygun miktarda kan konulmalıdır
Steril tüp kullanılmalıdır
KAPAK RENGİ KATKI MADDESİ KATKI MADDESİNİN İŞLEVİ
ÖNEMLİ NOKTALAR
GENEL KULLANIM AMACI
Kırmızı - - Pıhtı oluşumu 20-25 dakikada gerçekleşir.
Biyokimyasal ve immunolojik çalışmalarda kullanmak üzere
serum elde etmek.
Sarı(jelli) 0.5-0.7 g jel
Kan ve serum arasında etkileşimi engellemek için bariyer oluşturur.
Pıhtı oluşumu daha çabuk. Santrifüj oda ısısında olmalı.
Transport öncesi 1 saat dik bekletilmeli.
Mor EDTA
Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller.
Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur.
Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması sağlanmalı.
Tam kan sayımı. Pek çok biyokimya testinde alternatif numune olarak
kullanılır.
Açık mavi
Sodyum Sitrat (0.129 M) Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller.
Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur. Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması
sağlanmalı.
Kan/antikoagülan oranı: 9/1
Koagülasyon testleri
Siyah
Sodyum Sitrat (0.129 M) Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller.
Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur. Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması
sağlanmalı.
Kan/antikoagülan oranı: 4/1 Sedimentasyon (ESR) ölçümü
Gri
Sodyum fluorid ve Potasyum oksalat
Glikolizi engeller ve kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller.
Numune uzun süre kan olarak bekleyecek ise. Kan şekeri ölçümü
Laktat ölçümü
Yeşil
Heparin(Lityu m- , Sodyum- , Amonyum-)
Heparin trombin oluşumunu
engelleyen doğal birantikoagülandır. Testi türüne göre uygun heparin seçilmeli.
Pek çok biyokimya testi için plazma elde etmek.
Lacivert
Katkısız veya Sodyum- heparin
Metal içermez (metal free tüp). Eser metal çalışmaları
NEDEN JELLİ TÜP TERCİH EDİLİR?
Jelli Tüp;
Serum ayıraçlı tüplerdir (serum separator tube: SST)
daha az hemoliz riski,
daha kaliteli serum elde edilmesi,
daha kısa sürede santrifüj etme imkanı,
santrifüj işlemi sonrası kanın hücresel elemanlarıyla serum arasında fiziki bir bariyerin oluşması,
serumu başka bir tüpe ayırmaya gerek olmadan aynı tüp üzerinden oto analizörde çalışma ve aynı tüpte örneği saklama imkanı sağlar
Jelli tüplerin kullanıma girmesiyle birlikte jel ile analit arasındaki ilişkiyi inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. Genellikle rutin biyokimya analizlerinde bir fark görülmemekle birlikte, özellikle ilaç
düzeylerinde jelli tüplerde önemli derecede düşüş olduğu saptanmıştır.
KAN ÖRNEKLERİ
Tam kan (total kan):
Serum veya plazması ayrılmamış kandır
Kan sayımı (hemogram), kan hücrelerinin (eritrosit, lökosit, trombosit) eldesi için gereklidir.
**** Hb A1c
Antikoagulanlı EDTA tüpe alınır
SERUM
Pıhtılaşmış kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısımdır.
Pıhtılı kan 20 dakika bekletilip santrifüj edilir
Birçok analiz için tercih edilir.
Biyokimya, Hormon, Seroloji
Antikoagülansız tüpe alınan kandan elde edilir
PLAZMA
Tam kanın santrifüj edilmesi ile elde edilir,
Fibrinojen içerir
SİTRAT içerir
Koagülasyon ve Plazma kimyası için kullanılır
SERUM İLE PLAZMA ARASINDAKİ FARK?
Serum;
antikoagülan içermeyen düz tüpten elde edilir
fibrinojen gibi pıhtılaşma faktörlerini içermez.
Plazma;
antikoagülan içeren tüpten elde edilir
fibrinojen gibi pıhtılaşma faktörlerini içerir.
SEDİMENTASYON
Sodyum sitratlı kan örneğinden çalışılır (siyah kapaklı,uzun tüpler)
Kan /Antikoagülan oranı önemlidir (1/4)
Kanlar bekletilmemeli
Ölçüm sırasında ısı, titreşim gibi dış faktörler hata kaynağıdır, ölçümler laboratuvar
ortamında yapılmalıdır
HEMOLİZ
Hemoliz, eritrositlerin parçalanmasıdır. Hemoliz sonucunda, eritrosit içindeki maddeler seruma geçerler
Serumda hemoglobin konsantrasyonu 20
mg/dL’nin üzerinde olursa hemoliz olduğu gözle anlaşılır.
Asit fosfataz, LDH enzimleri ile K, Mg ve fosfatlar hemoliz durumunda yüksek bulunur.
Genel bir ifade olarak hemoliz, 400-500 nm arasında okunan deneyleri bozabilir.
Kan alımı sırasında özensiz davranılması, uygun çapta iğne kullanılmaması,
Pistonun hızlı çekilerek türbülansa neden olması sonucunda hemolize neden olunabilir
Kan transportu veya santrifugasyonu sırasında da mekanik travmalar ile hemoliz meydana gelebilir.
Hemoliz bazı önlemler ile kontrol edilebilecek bir preanalitik değişkendir
RED EDİLECEK ÖRNEKLER
Boş gelen numune kapları
Hasarlı numune kapları
Hatalı barkodlama
Hasta bilgisi silinmiş barkodlar
Yanlış kayıtlar
Son kullanma tarihi geçmiş tüplere alınan numuneler
Geç transfer edilen numuneler
Uygun ısıda saklanmayan ve uygun ısıda transfer edilmeyen numuneler
Yanlış alınmış materyal
Yanlış kayıt
Yanlış örnek kabına alınmış numune
Santrifüjsüz gelen numuneler
Çalışma için uygun olmayan numuneler
Test için gerekli kriterlerin sağlanmaması
Yetersiz alınmış numune
Hemolizli numune
Pıhtılı numune
Lipemik numune
İkterik numune
Hatalı örnek toplama
Örnek miktarının yanlış seviyede alınması
Gibi durumlarda hastaya yanlış sonuç vermemek için örnek red işlemine gidilir.
TEST ADI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı
HORMON
17-OH Progesteron ++(R) ++(R)
ACTH ++ R ++(R) ++(R)
ADH ++(R) ++(R) ++(R)
Anjiotensin I ++ R ++(R)
Anjiotensin II ++ R ++(R)
Beta-hCG ++(R)
C-peptid ++(R) ++(R) ++(R)
DHEA ++(R) ++(R) ++(R)
ECP ++(R) ++(R) ++(R)
Estraiol ++(R)
FSH ++(R)
Growth Hormon ++(R) ++(R) ++(R)
İnsülin + R
Kortizol ++(R) ++(R) ++(R)
LH ++(R)
Progesteron ++(R) ++(R) ++(R)
Prolaktin ++(R)
PTH ++R ++(R) ++(R)
Testosteron serbest ++(R) ++(R)
Somatomedin C(IGF-I) ++(R) ++(R)
TRAK ++(R) ++(R) ++(R)
Eritropoietin + R
IgA1, IgA2 ++(R)
TUMOR MARKERI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı
CA 125 ++(R)
CA 15-3 ++(R)
CA 19-9 ++(R)
CA 72-4 ++(R)
NSE ++R ++(R) ++(R)
Tiroglobulin ++(R)
KEMİK MARKERI
Beta Cross Laps ++(R)
Osteokalsin ++(R) ++(R) ++(R)
TEST ADI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı
Vitamin A ++(R)
Vitamin B12 ++(R) ++(R) ++(R)
Vitamin C ++(R)
Vitamin D(25-OH) ++(R) ++(R)
Folik Asit + R ++(R) ++(R)
SERUM PROTEİNLERİ
CRP ++(R)
Haptoglobulin + R
IgA ++(R)
IgD ++(R)
IgE ++(R)
IgG ++(R)
IgM ++(R)
ELEKTROFOREZ
Protein Elektroforezi + R
İmmunelektroforez + R + R
BİYOKİMYA Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı
Albümin ++(R)
Alkalen Fosfataz ++(R) ++(R)
ALT ++(R) ++(R)
Amonyak + R + R
Asit Fosfataz + R + R ++(R)
AST +R ++R
Biluribin Direkt + R
Bilirubin Total + R
CK + R ++(R)
CK-MB + R ++(R)
Çinko + R
Demir + R
DBK + R
Ferritin ++(R)
Fosfor İnorganik + R ++(R) ++(R)
Fruktozamin ++ R
Gamma GT + R
Klorür + R
Kolesterol ++(R)
Laktat + R
Lityum + R
LDH + R
Lipaz ++ R
Magnezyum + R
Prostatik Asit Fosfataz + R + R ++(R)
Potasyum + R
Protein Total ++(R)
Pseudokolinesteraz ++R
Sodyum + (R)
İLAÇLAR Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı
Asetaminofen ++ R ++(R) ++(R)
Carbamazepin ++ R ++(R) ++(R)
Digoksin ++ R ++(R) ++(R)
Fenitoin ++ R ++(R) ++(R)
Fenobarbital ++ R ++(R) ++(R)
Salisilat ++ R ++(R) ++(R)
Valproik Asit ++ R ++(R) ++(R)
Teofilin ++ R ++(R) ++(R)
KOAGÜLASYON
Anti Trombin III + R + R
APC Rezistansı + R + R
APTT + R ++(R) + R
Faktör II Aktivitesi + R + R
Faktör V Aktivitesi + R + R
Faktör VII Aktivitesi + R + R
Faktör VIII Aktivitesi + R + R
Faktör IX Aktivitesi + R + R
Fibrinojen + R + R
Lupus Antikoagülan + R + R
Protein C Aktivitesi + R + R
Protein S Aktivitesi + R + R
Protrombin zamanı + R + R
Trombin zamanı + R + R
+ Az
++ Çok
R Örnek reddedilir (Kesin red).
(R) Uzman onayı ile çalışılabilir. Test sonucuna göre yeni numune istenebilir.
PANİK DEĞER NEDİR?
Laboratuvar test sonucunun ,acil müdahale edilmediği taktirde hastanın hayati tehlikesi
olabileceğini işaret eden sınır değerlerine denir.
Her klinik laboratuvar hayatı tehdit eden laboratuvar test sonuçlarını veya panik değerleri raporlamak ve bunun için yazılı prosedürleri uygulamak zorundadır.
Ayrıca her laboratuvar panik değerde çıkan test sonuçlarını testi isteyen yada klinikte kullanan sorumluya hemen bildirmek zorundadır.
K
LİNİK KARARDA LABORATUVARIN ÖNEMİDoğru planlanmış bir panik değer bildirim süreci laboratuvarı tüm klinik basamaklarda etkin kılar.
Tanı
Tedavi
Takip
Etkin bir bildirim sistemi nasıl olmalı?
Laboratuvarda analizi sonuçlandığı anda uyarı sistemi aktif olmalı.
Hem sesli
Hem görsel
Hangi testleri ve hangi kritik değerleri bildirelim!
Teknisyen test sonucunu varsa eski sonucu ve olası hatalar yönünden değerlendirmeli. Varsa hastanın eski sonucu ile uyumlu mu?
Kritik değerin değişim yönü göz önüne alınarak bildirim kararı verilebilir (onay yapan uzman tarafından).
Her panik değer bildirilmelidir!
İnterferanslar açısından değerlendirmeli, hata
faktörü ekarte edildikten sonra bildirim yapılmalı.
En sık hatalı bildirim nedenleri:
Hemoliz; Potasyum, CK-MB aktivite, LDH, AST iptal edilir ve yeni örnek istenir.
Potasyum yüksekliklerinde beklemiş kan ve trombositozda göz önünde bulundurulmalı.
Hemogram ve koagülasyon testlerinde seviye ve pıhtı varlığı kontrol edilmeli(platelet düşüklüğü en sık)
Hormon testlerinde olası interferanslar
atlanmamalı(heterofil antikor varlığı, hook etkisi, makroprolaktin, makroamilaz!)
Mayi giden koldan örnek alma! Mutlaka sorgulanmalı (Potasyum ve glikoz yüksek, diğer parametreler özellikle albumin
değerleri düşük ise)
Kalsiyum için kritik değerler düzeltilmiş kalsiyuma göre değerlendirilmeli
N
ASIL BİLDİRİM YAPALIM?
Bildirim laboratuvar teknisyeni tarafından test sonucu kontrol edildikten (örn.interferans) ve laboratuvar uzmanının onayı (ön tanı ile
uyumlu mu?) alındıktan sonra yapılır.
Telefonla bildirim–geri bildirim (kayıt edilmeli)
LBYS üzerinden online olarak
Dökümantasyon neleri içermeli?
K
İME BİLDİRİM YAPALIM?
İlgili kurumdaki;
Hemşire
Doktor
Sorumlu kişi
TETKİK YAŞ TEST DEĞERİ
Düşük Yüksek
Glukoz, Açlık 0-1 ay 30 mg/dL 300 mg/dL
1 ay-150 yaş 40 mg/dL 450 mg/dL
Glukoz, Tokluk 0-150 yaş 40 mg/dL 450 mg/dL
Fibrinojen 0-150 yaş 100 mg/dL 700 mg/dL
aPTT 0-150 yaş - 78 sn
Protrombin Zamanı (PT) 0-150 yaş - 30 sn
D Dimer 0-150 yaş - 1.0 g/mL
Troponin T 0-150 - >100 pg/mL
Kreatinin 0-150 yaş - 7.5 mg/dL
Diyaliz hastaları hariç
Sodyum 0-150 yaş 120 mmol/L 160 mmol/L
Potasyum 0-150 yaş 2,5 mmol/L 6,5 mmol/L
Klor 0-150 yaş 80 mmol/L 120 mmol/L
Fosfor 0-150 yaş 1.0 mg/dL 9.0 mg/dL
Kalsiyum 0-150 yaş 6,0 mg/dL 13 mg/dL
Magnezyum 0-150 yaş 1,0 mg/dL 5.0 mg/dL
T. Bilirubin 0-30 gün - 18 mg/dL
Carbamazepine 0-150 yaş - 15.0 g/mL
Valproic Acid 0-150 yaş - 150 g/mL
Lityum 0-150 yaş - 2.0 mmol/L
Phenobarbital 0-150 yaş - 50 mg/mL
Phenytoin 0-150 yaş - 20.0 g/mL
Salicylate 0-150 yaş - 300 mg/L
Digoxin 0-150 yaş - 3.0 ng/mL
Beyaz küre (WBC)
0-150 yaş
2000/mm3 30000/mm3
Hematokrit (HCT) 0-150 yaş %20 %60
Hemoglobin (HGB) 0-150 yaş 7.0 g/dL 18.0 g/dL
Trombosit (PLT) 0-150 yaş 40.000/mm3 1.000.000/mm3
Kan kültürü 0-150 yaş Pozitif
BOS mikroskobik inceleme ve kültür 0-150 yaş Pozitif
ARB boyama ve kültür 0-150 yaş Pozitif
Hastane enfeksiyon etkenleri
(VRE, MRSA, VISA, karbapenem dirençli enterik bakteriler) 0-150 yaş Pozitif
Malarya ya da diğer kan parazitleri 0-150 yaş Pozitif
Salmonella, Shigella, gaita kültürleri 0-150 yaş Pozitif
Sifiliz ve HIV 0-150 yaş Pozitif