MALİYET GİDERLERİNDE DİRENME

MALİYET GİDERLERİNDE DİRENME

Asis. Mehmet Hulusi DEMÎR"

1.0 K o n u n u n Genel Olarak Açıklanması

İşletme Ekonomisi'nin özel maliyet giderleri kuramı, işletmenin maliyet giderlerine etki eden faktörleri gösterir ve en optimal gider için gerekli koşulları belirtir. B u özelliklerin birçoğunu modeller yar- yardımı ile inceleme konusu yapmak olanaklı görülmektedir. Modeller yardımı ile maliyet giderlerinin yapısı ve d u r u m u hakkında genel b i l ­ gi edinilebilir. Böylelikle maliyet giderlerinin teşebbüsün kararlarına bağlı olarak oluştuğu ve k a r a r l a r d a k i t a h m i n l e r i n maliyet giderleri­

n i n sonuçlarına etki ettiği konusunda da hiç kuşku olamaz. Kuramsal

•maliyet giderlerine ilişkin tahminler, karar verme modellerinde op­

t i m a l durumları türetmek için gerekli temeli oluştururlar.

B u k o n u l a r üzerinde son yıllarda önemli sayılabilecek gelişmeler görülmüştür. Gelişmeler, maliyet giderlerinin kesin değerleri ile de i l ­ gilidir. A n c a k gerçeği yansıtabilen karışık modeller ile maliyet gider­

l e r i n i n yasalara uyması üzerinde yeni bilgiler edinilmiş ve dolayısiyle maliyet giderleri kuramının b u özel alanı d a amprik b i r temele da­

yandırılarak metodik biçimde formüle edilmesi olanağı doğmuştur.

Böylelikle de, işletme maliyet giderleri kuramının en Önemli konusu da denenebilmiştir. B u önemli konu, genellikle, maliyet giderlerinin

"Özel S o r u n u " ya da "Özel Bölüm" diye anılan "Maliyet Giderlerinde Direnme"dir. A l m a n literatüründe "Kostenremanenz" olarak tanımla­

n a n b u özel sorundan, işletmenin çalışma derecesinin (kapasitesinin) değişmelerine belli b i r zaman sonra u y u m gösterebilen kısa süreli d i n a m i k maliyet giderleri, anlaşılmaktadır¹.

*) Ego Üniversitesi İktisadî ve Ticarî Bilimler Fakültesi Asistanı,

l) Busse von Colbe, W. : «Kostenremanenz» i n Handwörterbuch der Betrieb- swirtschaft B a n d I I , 3. Aufl,, Stuttgarfc 1958, s. 3460.

— 250 —

A l m a n dilinde "Remanenz" sözcüğü fizik b i l i m i n d e k i mıknatısla­

rın direnmesinden alınmıştır magnetik indüksiyon eğrisinin düşüşü­

nün, yükseliğinden daha yavaş olması b u kuramın benimsenmesinde etkili olmuştur. M a l i y e t giderlerindeki direnme de, maliyet giderle­

r i n i n alçalan kapasitede düşüşü, yükselen kapasite ile yükselmesinden daha yavaş olmaktadır.

A l m a n b i l i m adamlarından Hasenack 1925 yılında yayımladığı

"Betriebskalkulation i m Bankgewerbe" adını taşıyan yapıtında, ma­

liyet giderlerinin direnme eğilimini açıklamağa çalışmıştır. Hasenack, maliyet giderlerinin u y u m katsayılarına (Anpassungskoeffizient) iliş­

k i n açıklamalarında., yapılan uygulamalar sonucunda çalışanların sa­

yılarında az denebilecek b i r i n d i r i m i n maliyet giderleri üzerinde hiç­

b i r etkisinin olamıyacağını ispatlamıştır². Maliyet giderlerinde azalma ancak çalışma, derecesinin düşmesi, y a n i personel kadrosunda önem taşıyan ölçüde sağlamlaştırma yapılarak sağlanabilir.

Maliyet giderlerinin işletmenin kapasitesi ile ilişki bağıntısını is- tatiksel olarak ispatlayabilmek için yapılan araştırmalar ve çalışma­

lar, direnme eğiliminin, bütün maliyet giderlerinin türlerinde var ol­

duğunu göstermiştir. Sonuç olarak H.D. Brasch, fizikteki görünümün tüm maliyet giderleri için geçerli b i r k a v r a m olduğunu b e l i r t i r ve " M a ­ liyet Giderlerinde D i r e n m e " (Maliyet Giderlerinde Remanenz" diye tanımlamada b u l u n u r )³.

Maliyet giderlerinde direnme ya d a Remanenz, a m p r i k araştırma­

lardan sonra Zeidler'in grafiksel anlatımlarında daha d a açığa kavuş­

turulmuştur. Herhangi b i r işletmede çalışma dereceleri ve çalışma de­

recelerine ilişkin maliyet giderlerinin yüksekliği dönemsel olarak gös­

terilmiş olsun. Son d u r u m d a maliyet giderlerinde girenme dönemler zaman sırası itibariyle 1, 2, 3, 11, 12 ve maliyet giderleri toplam maliyet giderleri olarak verildiğinde, açıkça gözlemlenebilir. Aşağı­

daki figürden de anlaşılacağı üzere işi kesen maliyet giderlerinde (ger­

çek maliyet giderlerinde), kapasite değişmelerine sonradan yetişme, ça­

bası vardır. Daha değişik b i r anlatımla, değişen çalışma derecesine

2) Kşl. Hasenack, W. : «Betriebskalkulation i m Bankgewerbe», Berlin 1925, s- ^93/,

3) Brasch, H.D. : »Zur Praxis der Unkostenschwankuııgen und lhre Erfassung», Betriebswirtschaftliche Rundschau 1927, s. 67 ve sonraşına bakınız. ,.

252

ancak belli bir duraksamadan ve belli bir direnmeden sonra işletme­

nin bu değişiklere uyumu sağlanabilir

.

Toplam

GtidetAeri

tö.OOO -

8.000

6.ooa

1 .ooo •

l.ooo

M a l i y e t G . ' A e r U r i

Wo e ma t

Mahvet (^Meflefi

O.Z o.H o,b o,ö

F i g . : X

4,o 12. Çalışma Derecen

Gerek Brasch'm ve gerekse Zeidler'in araştırma çalışmaları, ça- lışmja derecesinin dönemsel gidiş temeline dayanmaktadır. Çalışma de­

recesinin büyümesinin çok dönemli fazını, çalışma derecesinin azal­

masının çok dönemli fazı izlemektedir. Buna karşılık Strube, çalışma derecesinin "Sarkaç Hareketleri" diye adlandırılan gidişini araştırma konusu yapmıştır. Strube'nin ulaştığı sonuçlar, Zeidler'in grafik yönte­

mine göre gösterildiğinde, figür 2 elde edilir

.

Böyle bir kavramsal sınırlamayı K. Mellerowicz de yapmaktadır.

Mellerowicz, maliyet giderleri ile ilgili kuramının açıklamasında, ma­

liyet giderlerindeki direnmeyi, minimum maliyet giderleri türü yo­

luyla artan kapasitede tipik direnme eğilimi olarak tanımlamakta-

4) Zeidler, F. : «Der Kosteningenieur», Berlin, s. 62.

5) Figür içi nbkz. Strube, E . : «Kostenremanenz und Beschaeftigıuıgsschwan- kungen», ZtfF 1B36, s. 506-126,

F i g . : 2

dır⁰. B u yöntemde belirlenen kapasite artışı, anlamlı b i r maliyet gi­

deri gidişini gösterir k i , b u da, ulaşılabilecek en i y i d u r u m a karşılık olur. Ancak a r t a n çalışma derecesinde maliyet giderlerinde bir dire­

n i m i düşünmek anlamsız olmaktadır. Mellerowicz b u k a v r a m ile, k u ­ ramsal olarak beklenen maliyet giderlerinden doğan sapmayı anlar.

Beklenen maliyet giderlerinin gidişi, gözlemlenen gerçek maliyet giderleri ile özdeş değil ise, k u r a m o zaman gerçeğe az yaklaşık olur.

B u d u r u m d a maliyet giderleri gözden geçirilerek y a d a genişletilerek maliyet giderlerindeki direnişin oranlanması ve açıklaması yapılır, böylece a r t a n ve azalan çalışma derecesinin olanaklı görülen durumları

ortaya konulabilir. Bu nedenle kavramın amprik açıklama ile ilişkisi veya a r t a n çalışma derecesi ile gözlemlenmesi olanağı doğar.

işletme ekonomisi literatüründe direnme ile i l g i l i türlü araştırma çalışmalarının yapıldığı ve b u kavramın maliyet giderleri kuramı ile bağdaştırılarak açıklamaların ortaya konulduğu gözlemlenmektedir.

6 ) Mellerowicz, K . : «Kosten-und Kostenrechnsng», Band • 1, 4 . Aufl., Berlin

1 9 6 3 , S . 3 1 0 - 3 1 8 .

254 M. H. Demir

Klasikleşen literatürden gidilerek, Önce Mellerowicz ve L e h m a n n i n ça­

lışmalarına değinmek suretiyle maliyet giderlerindeki direnmeyi açık­

lamak yerinde olacaktır¹. Klâsik k u r a m d a b u k a v r a m çalışma derece>

sinin değişmeleri organik yönden daha çok k u r a m s a l olarak tahmin- lenmiş maliyet giderlerinin yüksekliği ile gerçek (yani işi kesen) ma­

liyet giderleri arasındaki sapma olarak (tamamlayıcı kavram) ele alın­

mıştır. Yeni literatürde Kilger b u kuramı u y u m süreci (Anpassun- gsprozess) kuramı ile i l g i l i olarak ve özellikle önemli b i r maliyet gi­

derlerini etkileyen ve saptayan faktör diye tanımlamıştır. Kilger'in b u tanımlamasını kuramın maliyet giderlerini etkileyen büyüklükler sis­

temini açıklamak suretiyle daha da anlama ve açıklığa kavuşturmak olanağı görülebilir⁸.

2. K U R A M L A R AÇISINDAN DİRENME SORUNU

2.0 Klâsik Kuramda Direnme

Yukarıda d a belirtildiği üzere, çalışma derecesi azaldığında, top­

l a m maliyet giderleri eğrisinin geriye doğru hareketi, öne doğru ha­

reketi g i b i olamamaktadır. B u n u n en büyük nedenini kapasitesi aza­

lan işletmenin tüm faktörlerini istediği gibi d eğiş tire memesinde kısıt­

layıcı ve sınırlayıcı rolü oynayan faktörlerde aramak gerekir. K u r a l olarak, çalışma derecesinin azalmasında, i l g i l i maliyet giderlerinin b u azalmayı daha da geriden izlediği söylenebilir. Klâsik kuramın en ön­

de gelen b i l i m adamlarından K. Mellerowicz b u d u r u m u S-biçimin- deki maliyet giderleri eğrisinde aşağıdaki figürde gösterdiği gibi açık­

lamağa çalışmıştır⁹.

Maliyet giderlerinde direnmenin nedenlerini işletme içinde olduğu kadar işletme dışında da aramak yerinde olacaktır. İş h u k u k u ve sos­

yal nedenlerden ötürü maliyet giderlerinin istenilen eski düzeyine i n ­ dirilmesi çoğu kez olanaklı görülememektedir. Genellikle iş adamları

(girişimciler), çalışma derecelerinin düzeleceği, tekrar ileri düzeye ula­

şılacağı u m u d u y l a i y i nitelikteki personelini kaybetmek veya kaçır­

mak istemezler, y a da yönetilen işletme örgütünde kaldırılması ola-

7) Bkz. MeIlerowicz : age. s. 310 ve Lehmann, M.R. : «Industriekalkulation», 4. Aut'I., Stuttgar tl951, s. 139/,.. - -

' . 8 ) Kilger, W . : «Produktions-und Kostentheorie», YViesbaden 1958,_ s. 102.

e) Mellerowitz, K. : age. s. 316.

Sının

F i g . : 3

n a k l i görülen şubelerin y a d a servislerin varlığını farkedemezler. B u durumda, işletme bürokrasisinden dolayı, maliyet giderleri; kapasite düşmesinde, kapasite yükselmesinde izlediği yoldan geriye dönemez.

Maliyet giderlerinde! direnme sorunu, figürden de açıkça anlaşı­

lacağı üzere yalnız orantılı maliyet giderlerinde yoktur. Buna karşın, azalan ve yükselen oranda dağişen maliyet giderlerinde direnme söz konusu olur. Şurası kesindir k i , iş adamları sorunlu olarak kapasite İndiriminde bulunduklarında, belki de eski yaşamlarına dönebilmek umuduyla, olanaklı görülmesine göre, işletmelerini eski durumlarına dönüştürmeğe çalışırlar. Ancak işletmıenin sağlamlaştırılması zorunlu ise, alçalan oranda değişen maliyet giderlerinde birden b i r düşme gö­

rülür.

2.1 Alçalan y a da Yükselen Oranda Değişen Maliyet Giderleri Açısın­

dan Direnme

Maliyet giderleri kavramı işletme ekonomisi literatüründe türlü biçimlerde tanımlanmaktadır^{1 0}. Alçalan oranda- maliyet giderleri de-

256

nilince k a v r a m d a n maliyetin artışının üretimin artışından daha az ol­

duğu anlaşılmaktadır. Yükselen oranda değişen maliyet giderleri de üretim niceliği arttıkça, b u artıştan daha yüksek oranla yükselen ma­

liyet giderleridir^{1 1}. Gerek alçalan ve gerekse yükselen oranda değişen maliyet giderlerinde direnine kuvvetle kendisini hissettirir ve b u d u ­ r u m açıkça figürden de gözlemlenebilir^{1 2}.

Değişken maliyet giderlerinde direnme, kapasite alçalmalarında, azalan üretim ile işin yapım süresi de uzar. Bundan önceki bölümde de açıklandığı üzere işçiler çalışma saatlerinin kısalması ve işten atıl­

m a korkusuyla yaptıkları işi uzatırlar, daha ağır tempoda çalışırlar.

Brasch ve Strube böyle d u r u m l a r d a değişken maliyet giderlerinin aşağıdaki figürde gösterildiği gibi olacağını amprik olarak ispatlamış-

Fig. : 4

10) Maliyet giderleri üzerinde geniş bilgi için bkz. Erlâçin, Şükrü F . : «iş­

letme Ekonomisi», c. 111, 7. Baskı, Bornova 1970; ve Demir, M. H u l u s i : «Üretim ve Maliyet Giderleri Kuramı», İzmir 1973.

11) Erlâçin azalan veya yükselen oranda değişen maliyet giderlerini «Deg~

ressif» ve «Progressif» maliyet giderleri olarak tanımlar. B k z . Erlâçin: age. s. 40.

12) Yükselen oranda değişen maliyet giderleri için bkz. Kalveram, W . : «Kos- tehreehnung», Wiesbaden 1963, s. 439-440. . . .

lardır. Figürden de anlaşılacağı üzere çalışma derecesi X¹irı üstüne çıkarsa, toplam maliyet giderleri eğrisi B noktasından başhyarak pro­

gressif ilerleme gösterir. X² dene başlayarak b i r kapasite düşmesinde v e r i m neticesi, belli b i r duraksamadan sonra normalleşir. B u nedenle kapasitenin düşmesinde BC eğrisi parçasının yerini, DC direnen ma­

liyet giderlerinin eğri parçası alır. Kapasite daha d a alçaldığında, ve­

r i m derecesi o p t i m u m u n altına düşer ve toplam maliyet giderleri eğ­

r i s i artan kapasitede oluşan toplam maliyet giderleri eğrisinin üzerin­

de b u l u n a n y e r i n i alır.

2.2 Yeni K u r a m d a Direnme

Yeni K u r a m ' d a i k i t i p direnme söz konusudur. B u direnmeler, de­

ğişken maliyet giderlerindeki direnme ile, belirli aralıkta f i x olan ma­

liyet giderlerindeki direnme'dir. Değişken maliyet giderlerinde diren­

me klâsik k u r a m d a anlatılan direnmenin özdeşi olduğundan, b u ke­

simde yalnız b e l i r l i aralık f i x olan maliyet giderlerindeki direnme­

n i n sözü edilmiştir.

Klâsik k u r a m d a da f i x maliyet giderlerinde b i r d i r e n i m söz ko­

nusudur. B u direnme esneklik derecesinin sınırının aşılmasından son­

r a ortaya çıkar ve gene absise paralel olan normal f i x maliyet gider­

l e r i n i n üzerindeki b i r eğriyle gösterilir (Fig. 3 den kolaylıkla anlaşı­

l a b i l i r ) . Uygulamalarda belirli aralıkta f i x olan maliyet giderlerinde direnmeler ile daha çok karşılaşılır, özellikle kapasite düşmelerinde teknik ve örgütsel u y u m süreci o anda yer almamışsa direnme ile kar­

şılaşılır¹³. Fix maliyet giderleri kuramına göre .belirli aralıkta y a da kapasitelere göre f i x olan maliyet giderleri türü, çalışma derecesine basamaklı biçimde u y u m gösterirler¹¹. Eğer üretim sonucunda b i r azal­

m a olursa ve k i m i nedenlerden ötürü elimine edilir d u r u m d a olan ve belirli aralıkta f i x maliyet giderleri elimine edilmemişse, f i x maliyet giderlerinde b i r direnme, b i r remanenz, vardır denebilir. Gerçek ça­

lışma derecesinin gerçekleşmesinden ötürü doğan elimine edilebilir boş (prodüktif olmayan) giderler, direnen maliyet giderleri olarak da ta­

nımlanabilir^{1 5}.

13) 14) 15)

Strube : age. s. 528.

Demir : age. s. 58.

Boş maliyet giderleri için bkz. Erlâçin ^: age. s. 27.

253 M, H. Demir

Aşağıdaki figür 5 de de gösterildiği gibi, çalışma derecesi X^K üre­

t i m sonucuna düşerse f i x maliyet giderleri de OBv den OB³ e düşer¹⁶. İşletme K³( X ) maliyet giderleri eğrisi yerine b i r kantitatif (nicelikti) u y u m sonucunda K³( X ) maliyet giderleri eğrisi ile üretimde bulun­

m a için çaba gösterir. Aynı biçimde üretim sonucu X³n i n aşağısına düştüğünde, belirli aralıkta fix olan maliyet giderleri de OB¹ e düşü­

rülmüş olur. K a n t i t a t i f b i r uyumda, üretim aralıkları X²X³, X¹X² ve X^t birer f i x maliyet giderleri b l o k u n u ve birer değişik toplam maliyet g i ­ derleri eğrisini belirtir.

Buna karşılık teşebbüs yönetimi kantitatif u y u m u boşlarsa, O ile X³ arasındaki her üretim b i r i m i için K³( X ) maliyet giderleri eğrisi ge­

çerli olur. B u eğri, kantitati f u y u m ile erişilebilecek toplam maliyet gi-

F i g . : 5

derleri eğrisinin üzerinde direnimde bulunan elimine edilebilir boş maliyet giderlerini gösterir. Fig. 5 de direnen maliyet giderleri ^ C\

E^; C³ E² B³ alanı ile gösterilmiştir. B i r teşebbüste direnen fix maliyet

16) Figür için. bkz. Gutenberg, E. ; «Grundlageri der BWL», l , Band : Die Produktion, Heidelberg 1957. s. 270, Fig. 24b.; Kilger: age. s. 103, fig. 32.

giderlerinin ortaya çıkması nedenleri değişiktir. Yeni k u r a m d a b u ne­

denler tıpkı klâsik k u r a m d a ileri sürülen nedenlerin özdeşidir. Strube -konuyu; yasalar ile işletme politikaları, eknoomik, sosyal, örgütsel ve psikolojik nedenler açılarından olmak üzere beş grupta inceler^{1 7}. B u beş g r u b u üç ana grupta toplıyarak incelemek de olanaklıdır.

îlkin maliyet giderlerinde direnme, işletme dışı nedenlerden do­

ğanlar olmak üzere oluşabilir, örneğin; çalışma derecesinin azalma­

sında işgücü sayısının kısa b i r süre içinde azaltımi; sosyal yasalar, toplu iş sözleşmeleri, y a d a Özel akitler nedeniyle belli b i r süre önce­

den i h b a r edilmek suretiyle olanaklı görülebilmektedir.

Yönetici kadrosunda b u l u n a n personel genellikle u z u n yıllar b i r -ücretin güvenliğini sağlayacak sözleşmeler .yaparlar. Ayrıca, çoğun­

lukla sosyal-politik nedenler işten çıkarmağa karşı bulunur. B u d u ­ r u m özellikle toprağa bağlı işgücünün bulunduğu bölgelerde geçery- lidir, çünkü başka işletmelerde işten çıkarılanların iş b u l m a olanak­

ları yoktur. İşletme yönetimi, bütün işletme dışı doğan nedenlerde Ör­

gütsel ve işletmenin teknik açısından elimine edilebilir maliyet gider­

leri ile çalışmakta ise de, yönetim değişen d u r u m a kantitatif u y u m u

gösterebilecek nitelikte olamaz. ^r

İkinci neden; belirli aralıkta f i x olan maliyet giderlerindeki diren­

meyi kapsar, b u d a işletme içi nedenlerden doğabilir. Örneğin; b i r teşebbüste çalışma! derecesi düştüğünde, teşebbüs yönetimi b u düşü­

şün sürekli olmadığına, t a m tersine belli b i r süre ile sınırlı olduğuna inandığında've böyle hareket ederek u y u m u boşladığında, maliyet gi­

derlerinde b i r direnme ortaya çıkmış olur. Ayrıca teşebbüsün yüksek yönetim organları çalışma derecesinin sürekli olarak düşmesinde veya düşürülmesinde (Örneğin; sezon değişmesinde, kısa süreli olarak pa­

zarlama tıkanıklığında, b e l i r l i üretim dönemine göre çalışan işletme­

lerde üretim kampanyasının kapatılmasında vb.) tecrübeli ve yete­

neği yüksek işgücünü başka teşebbüslere kaptırmamak ve çalışma de­

recesinin yükselmesinde veya önceki kapasiteye dönüşüm d u r u m u n d a sıkıntı çekmemek için t e d b i r l e r i n i alırlar. Böyle b i r düşüşün tarzı b i r bakıma haklı görülebilir, ancak kapasitenin yükseleceği hakkında aşın iyimserlik veya yönetimin verdiği k a r a r l a r d a belli b i r direnme de olabilir.

17) Strube : age. s. 514-525.

260 M . H. Demir

İşletme yönetimi, işletme içi veya dışı nedenlerden çalışma dere­

cesinin gerilemesi süresinde elimine edilebilir işgücünü yardımcı iş­

lerde k u l l a n a r a k koruyabilir. İşten çıkarma durumunda, önceleri Önem­

siz işlerde çalışanların sayısının sınırlandırılması yoluna gidilebilir.

Böylelikle de üretimin sonucu, maliyet giderleri u y u m göstermeden azalmış olur.

Üçüncü ve sonuncu neden şöylece doğmaktadır: Maliyet gider­

lerinde direnme; işletmenin yüksek yönetim organlarının teşebbüsün maliyet giderlerinin yapışım hakkıyle bilmemesinden ve teknik-örgüt- sel ilişkilerine, yeteri Ölçüde önem vermemesinden ötürü ortaya çıkar.

Bu nedenle b e l i r l i aralıkta f i x olan maliyet giderleri kantitatif u y u m yoluyla elimine edilemezler. Büyük teşebbüslerde genellikle aşırı gö­

rülecek sayıda personel vardır ve b u n u n nedenleri de çoktur. B u tür işletmelerin yönetimlerinde farkına varılmayan direnmeler tehlikeli olabilirler. Böyle b i r d u r u m d a maliyet giderleri, sorumlular tarafından farkedilmeksizin ekonomiklik sınırını aşabilirler.

3. SONUÇ

Gerek klâsik ve gerekse yeni k u r a m d a maliyet giderlerindeki d i ­ renmenin nedenleri aynıdır. H e r i k i k u r a m d a da i k i t i p direnmeden söz edilir. Ancak yeni k u r a m d a f i x maliyet giderlerindeki direnme baş­

kalık gösterir. Yeni k u r a m d a belirli aralıkta f i x olan maliyet giderleri ele alınır ve b u tür maliyet giderlerindeki direnme inceleme konusu yapılır. İşletme yöneticileri direnmenin nedenlerini iyice araştırdıktan sonra,, ekonomiklik sınırı aşılmadan gerekli olan tedbirleri almalı­

dırlar.