Anlamın Türleri ve Boyutları
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
• Dilbilgisel açıdan düzgün olan ifadelerin göreceli normalliği
→ Bağlamsal yaklaşım
Göreceli normallik sadece farklı öğeler birleştiğinde ortaya çıkar.
İki ifadenin anlamları farklıysa bir bağlamda normallikleri farklılaşır.
Aynı anlama gelen iki ifadenin tüm bağlamlarda aynı normalliği olur.
ör. kedi × köpek
Kedi huzurla mırlıyordu. × ?Köpek huzurla mırlıyordu.
ör. plaj × kumsal?
→ Normallik profili: ifadenin imkân dahilindeki tüm bağlamlarda çizdiği (a)normallik örüntüsü
İfadenin anlamının bir resmini verir.
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
• Anlamsal anormallik × dilbilgisel anormallik
◦ Düzeltilebilirlik
Dilbilgisel anormallikte düzgün yapının ne olması gerektiği hemen belli.
Anlamsal anormallikte düzgün ifadenin ne olması gerektiği pek belli değil.
ör. *Sizi gitti miniz? Size eğleniyor musunuz?
*Sessiz sedasız patlayan daktilo bombaları
? Bu tünel Can’ın sürünüp geçebilmesi için fazla geniş.
→ Anormalliği düzeltecek en küçük değişiklik ne türden?
i. İçerikli sözcüklerden biri değiştirilerek düzeltiliyor: Anlamsal anormallik sorunu vardır.
ör. Bu tünel Can’ın sürünerek geçebilmesi için biraz genişdar.
ii. Sadece dilbilgisi öğelerinden birini değiştirilerek gideriliyor: Dilbilgisel anormallik sorunu vardır.
ör. Ayşe eve gidiyorum.
Giriş: Anlamsal ve dilbilgisel anormallik
iii. Anormallik ya bir sözcüğü değiştirerek ya da bir dilbilgisi öğesini değiştirerek halloluyor.
→ Olası sözcükler anlamsal bir doğal sınıf oluşturuyor mu?
Öyleyse anormalliğin anlamsal olduğuna kanaat getirilebilir.
ör. Ayşe yarın okula gitmediyecek. (Dilbilgisel değişiklik) × Ayşe dün/geçen hafta/vs./yarın okula gitmedi. (Sözcük değişikliği) ör. Kitabımaı kaybettim. (Dilbilgisel değişiklik) Kitabıma çarptım/dokundum/baktım/kaybettim. (Sözcük değişikliği) ×
◦ İyileştirilebilirlik
Bağlamı değiştirerek anormalliği iyileştirebiliyorsak sorun anlamsaldır.
(Bkz. Oraya dün gideceğim.)
Giriş: Anlamsal anormallik türleri
• Temel anlamsal anormallik türleri
◦ Haşiv/Söz uzatımı
ör. Can ekmeği ağzıyla yedi.
Araç yasadışı yollardan çalınmış.
Maç ileri bir tarihe ertelendi.
→ Fazlalık, laf kalabalığı
◦ Uyumsuzluk
ör. Balon giderek daha aşağı yükseldi.
Fare azıcık ölmüştü.
Renksiz yeşil fikirler öfkeli öfkeli uyuyor.
→ Birbiriyle uyumsuz anlamlar → mecazi olarak yorumlama ihtiyacı
Giriş: Anlamsal anormallik türleri
◦ Çift anlamlılık
ör. Can parasıyla aynı günde tükendi.
Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya, Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya.
→ Tek bir ifade, iki anlamsal iş, kelime oyunu
◦ Olanakdışılık
ör. Köpek yavrusu bir paket sigarayı içip bitirdi.
Tahtta eli silahlı bir maymun vardı.
→ Uyumsuzluk olanakdışılık
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
• Betimsel anlamın temel özellikleri
i. Cümlenin dile getirdiği önermenin doğruluk değerini belirler. → mantıksal, önermesel
ör. Birisi canına yandığım ışığı söndürdü. = Birisi ışığı söndürdü. × Birisi ışığı söndürdü. ≠ Birisi ışığı yaktı.
ii. Bir ibarenin neye gönderme yapabileceğini kısıtlar. Dinleyicinin göndergeleri teşhis etmesine yardımcı olur. → gönderimsel
iii. Dünya tecrübemizi sınıflandırmaya yarayacak kavramsal kategoriler sunar. → kavramsallaşmış
ör. SÖNDÜR, IŞIK canına yandığım ×
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
iv. Konuşucu ile söylediği şey arasına bir «mesafe» koyar. → nesnel, zamandışı
ör. Birisi oraya gidip ışığı söndürecek. → zaman ve mekanda uzaklık
canına yandığım → konuşucunun sözce anındaki hissiyatı
v. Olumsuzlanabilir ya da sorgulanabilir. → açıkta ör. A: Birisi canına yandığım ışığı söndürdü.
B: Yalan söyleme!
ör. A: Birisi Allah’ın cezası ışığı söndürdü.
B: Allah’ın cezası değil o ışık!
Betimsel ve betimsel olmayan anlam
! Doğruluk değerine/koşullarına etki
ör. Çomar bir köpek. → Çomar bir hayvan. (Gerektirme)
Çomar bir köpek. → Çomar havlar. × (Gerektirme yok ama…)
D/Y olma ihtimaline katkı
! Olumsuzluk ya da sorunun «normal» kapsamı
ör. Çomar bir köpek. → Çomar bir hayvan.
Bu bir köpek mi? KÖPEK ?
HAYVAN ? ×
Olumsuzluk/sorudan «korunaklı» betimsel anlam
× Olumsuzlanamayacak/sorgulanamayacak türden anlam
Betimsel anlamın boyutları
• İçsel boyutlar – bir öğenin kendinde mündemiç anlamsal özellikleri
◦ Nitelik
ör. kırmızı × yeşil, kedi × köpek, elma × portakal vs.
Nitelik farkı testi: X değil, Y. ve Y değil, X. tuhaflık yaratmıyorsa…
ör. Orası değil, burası./Burası değil, orası.
Koşmadım, yürüdüm./Yürümedim, koştum.
ör. ?O benim çocuğum değil, yavrum./?O benim yavrum değil, çocuğum.
?Vefat etmedi, geberdi./?Gebermedi, vefat etti.
◦ Yoğunluk
ör. büyücek < büyük < iri < kocaman < devasa; puslu < sisli; kırmak < paramparça etmek
→ Aynı nitelik, farklı yoğunluk
Yoğunluk farkı testi: X ne kelime, Y. ve Pek öyle Y sayılmaz ama yine de X. tuhaflık yaratmıyorsa…
ör. Büyük ne kelime, devasa!/Pek öyle devasa sayılmaz ama yine de büyük.
Korkmak ne kelime, ödüm koptu!/Pek öyle ödüm koptu sayılmaz ama yine de korktum.
Betimsel anlamın boyutları
◦ Belirlilik
Nitelik alanında daha dar ya da geniş yere işaret etme i. Türde belirlilik
ör. yumruklamak:vurmak, kadın:insan vb.
(Tek yönlü) gerektirme
ör. Bu bir köpek. → Bu bir hayvan.
Bu bir hayvan değil. → Bu bir köpek değil.
ii. Parça belirliliği
ör. el:parmak, bisiklet:gidon, üniversite:fakülte vb.
(Tek yönlü) gerektirme (lokatifle)
ör. Parmağımda yara var. → Elimde yara var.
Edebiyat Fakültesinde hocayım. → Üniversitede hocayım.
Betimsel anlamın boyutları
iii. Yoğunlukta belirlilik
ör. yağmur yağmak:ahmak ıslatan yağmak/sağanak yağmak vb.
(Tek yönlü) gerektirme
Ahmak ıslatan yağıyor. → Yağmur yağıyor.
◦ Müphemlik
İbarenin kullanım ölçütleri kesin değil.
× Genellik
ör. Bir sürüngen gördüm./Bir engerek yılanı gördüm.
× Soyutluk
ör. «Gerektirme» kavramı
Betimsel anlamın boyutları
i. İyi tanımlanmamışlık
ör. «genç», «orta yaşlı» vs.’nin sınırları × ellilerinde ii. Gevşeklik
ör. Gençler polisin etrafında çember oldu.
Bin tane adam üstüme çullandı.
◦ Temellik
Bazı anlamlar diğerlerine göre daha temel i. Somut (× soyut)
→ Gözlemsel söz dağarcığı
İlk öğrenilen, psikodilbilimsel süreçlerde daha çabuk erişilebilir vs.
Soyut alanlar mecaz yoluyla somut alanlardan türetiliyor.
Betimsel anlamın boyutları
ii. Bağımsızlık (× bağımlılık)
Bir anlam önkoşul olarak diğer bir anlamı gerektirebilir, o anlama bağımlı olabilir.
ör. ivme < hız < hareket < fiziksel nesne, yer, zaman
→ Bileşen, anlamsal yapı taşı
ör. ivme: hareket eden nesnenin kısa bir zaman içinde, hızında oluşan değişmenin bu zamana oranı
ör. aygır: ERIL, AT
◦ Bakış noktası
Bazı ifadelerin anlamında belirli bir «görüş açısı» var.
ör. bu, şu, bura, ora, sonra vb. → sözce zamanında konuşucunun bakış noktası ör. Köy tepenin kuzey yamacında. Köy tepenin ardında.
Köy tepenin diğer yamacında. Köy tepenin dibinde.
