ÜCRET TEORİSİ VE
POLİTİKASI
ÜCRETE İLİŞKİN KAVRAMLAR
Ücret kavramı konusunda dikkat edilmesi gereken ilk nokta bu kavramın karmaşıklığıdır. Kavram, ülkelere, coğrafi bölgelere, sektörlere, işletmelerin kamuya ya da özel sektöre ait olmasına ve hatta işyerlerinin büyüklüklerine göre değişkenlik göstermektedir.
Ücrete ilişkin temel kavramlarda dahi endüstri ilişkilerinin tarafı olan işçi, işveren ve devlet kuruluşlarının ortak bir tanımı bulunmamaktadır.
Ücret kavramının taşıdığı bu değişkenlik ücret hesaplamalarında ücret miktarının büyüklüğü açısından da farklılıklara yol açmaktadır. Bu sebeple çalışma barışının temin edilmesi bakımından ücret kavramlarında ortak bir tanım birliği yapmak büyük önem taşımaktadır
• Ücret kavramı, insanı esas alan hukuk, iktisat ve sosyal politika bilimlerinin doğrudan, sosyal hayatı ilgilendiren diğer bilim dallarının ise dolaylı olarak kapsamı içinde bulunmaktadır.
• Güncel toplumsal yapı büyük ölçüde insanların üretime katılmaları karşılığında, ücret alarak geçimlerini sağlamaları üzerine kurulmuştur. Bu sebeple ücretin günümüzün toplumsal yapısı içerisinde ağırlıklı bir yeri bulunmaktadır.
• Günümüzde sanayileşmiş ülkelerdeki nüfusun büyük bölümü ücret geliri ile yaşamlarını sürdürmektedir. Dolayısıyla ücret konusu, bir ülkede çalışanların gelir dağılımından adil pay alması ile çalışma barışının sağlanması ve sağlıklı bir toplum yapısının oluşturulmasında önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır.
ÜCRETE İLİŞKİN KAVRAMLAR
Ücrete ilişkin tanımlar, çeşitli sosyal bilim dalları arasında da değişiklik göstermektedir.
Çalışma Ekonomisi açısından ücret, üretim faktörlerinden birisi olan insanın bedensel ya da düşünsel işgücüne ödenen bedeli ifade etmektedir.
İş Hukuku açısından ücret iş ilişkisinin taraflarından biri olan işverenin, iş görmesi karşılığında işçiye ödemekle yükümlü olduğu hukuki bir borç olarak ifade edilmektedir.
İşletme açısından ücret, işletmenin fonksiyonlarını en rasyonel biçimde sürdürüp, yeraldığı piyasa koşullarında varolabilmek için işçilere yapılan ödemeler.
Sosyal Politika: İşçinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin yaşam olanak ve düzeylerini belirleyen tek gelirleri olarak ifade edilmektedir. Sosyal politika açısından ücret salt ekonomik ya da hukuki boyutuyla değil, içerdiği insani boyut çerçevesinde ele alınmaktadır. Sosyal Politika ücreti güvence altına alınıp korunması gereken bir insan hakkı olarak ele almaktadır.
• Sosyal politikalar ile ücretin korunmasına ilişkin uygulamalar
• Eşit işe eşit ücret uygulaması
• Asgari ücret uygulaması
• Ücretin reel değerinin fiyat yükselişlerine karşı korunması
• Ödeme yeri ve şekli bakımından ücretlerin korunması
A) Ücret Kavramının Kapsamı ve Konusu
Ücret kavramı; çalışma ilişkilerinin ortaya çıkmasından itibaren bir ülkenin ekonomik kalkınmasında, sosyal gelişiminde ve politik istikrarın sağlanmasında oldukça önemli bir yere sahiptir.
Ücret kavramı, iktisadi hayatı meydana getiren Üretim, Tüketim, Bölüşüm ve Değişim konularının tamamı içerisinde yer almaktadır.
İktisadi hayatın konularından biri olan Üretim; Üretim faktörleri olarak emek, sermaye, müteşebbis ve toprak (rant) şeklinde tasnif edilmektedir. Üretim faktörleri içerisindeki emek faktörünün payı ücret kavramı olarak ortaya çıkmaktadır.
B) Ücretin Tanımı ve Unsurları
Modern anlamda zihinsel ve bedensel emeğin bedeli olarak görülen ücret, işçi ve işveren kesimlerinin kendi amaç ve çıkarları doğrultusunda farklı biçimlerde tanımlanmaktadır.
İşveren ücreti maliyet açısından görürken, işçi satın alma gücü açısından ele almaktadır.
1982 tarihli Anayasanın 55. maddesindeki düzenlemeye göre; “Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır”.
Anayasanın bu hükmüne göre ücret, yapılan bir iş karşılığı olarak tanımlanmıştır.
Ücretle ilgili olarak değişik yasalardaki tanımlar birbirini tamamlamaktadırlar.
4857 sayılı İş Kanunun 32. maddesi 1. fıkrasında ücret şu şekilde tanımlamaktadır: “Genel anlamda ücret, bir kimseye bir iş karşılığında
işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır”.Bu bağlamda İş Kanunu 32. maddesinin 1. fıkrasında yapılan tanıma göre ücretin üç temel unsuru bulunmaktadır. Bunlar;
Ücretin bir iş karşılığında ödenmesi,
Ücretin işveren ya da üçüncü kişiler tarafından ödenmesi,
Ücretin para olarak ödenmesidir.
193 sayı ve 1960 tarihli Gelir Vergisi Kanununun 61. maddesinde ise;
“Ücret, işverene tabi ve belirli bir işyerine bağlı olarak çalışanlara hizmet karşılığı verilen para ve ayınlar ile sağlanan ve para ile temsil edilebilen menfaatlerdir” şeklinde tanımlanmıştır.
Gerçek kişilerin bir takvim yılı içinde elde etmiş oldukları ücret gelirleri gelir vergisine tabidir.
Gelir Vergisi Kanunundaki bu tanımlamaya göre, bir ödemeyle sağlanan menfaatin ücret sayılabilmesi için şu unsurların bulunması gereklidir;
İşverene tabi olarak çalışma,
Çalışmanın belirli bir işyerine bağlı olarak yapılması,
Çalışmanın karşılığı olarak bir ödemenin yapılması,
Ödemenin para ve ayınlar ile sağlanması ve para ile ölçülebilen menfaatlerden oluşması gerekir.
Genel bir tanım yapacak olursak ücret, gelir temin etmek amacıyla sarf edilen fikri ve bedensel enerji anlamındaki emeğin değeri ve karşılığıdır.
Endüstri İlişkileri disiplini ücreti işçi-işveren ilişkileri esasında tanımlanma eğilimindedir. Buradan hareketle bir tanımlama yapmak gerekirse; ücret, bir iş karşılığında işveren tarafından işçiye düzenli ve dönemsel olarak ödenen para ve para ile belirlenebilen malların ve hizmetlerin oluşturduğu bir gelirdir.
Emeğin geliri olan ücret aynı zamanda işçiyi işyeri ile bütünleştiren, verimliliği artıran bir güdüleme aracı olarak da görülmektedir. Bunun için, hemen her dönemde işverenler verimliliği artırmaya yönelik ücret sistemlerini arama çabasında olmuşlardır.
• Günümüz endüstri ilişkileri yaklaşımlarının ortak kanaati ücreti sadece çalışılan zamanın karşılığı olarak ele almak eğiliminden yana değildir.
• Ücret kavramının ekonomik yönü yanında aynı zamanda sosyal yönü de ağır basmaktadır. Çünkü ücret aynı zamanda işçinin ve bakmakla yükümlü olduğu ailesinin temel ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gerekli yegâne gelir kaynağıdır.
• Bu sebeple sosyal ücret, işçi ve ailesinin eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacındadır.
• Endüstri devriminin başlarında düşük ücretle uzun saatler boyunca çalıştırılan işçiler, sendikalarda örgütlenerek ekonomik mücadeleye giriştikten sonra, yalnızca çalıştıkları günler için ücret alma uygulaması da son bulmuştur.
• Günümüzde artık hafta ve bayram tatilleri, yıllık ücretli izinler, evlenme, doğum ve ölüm yardımları gibi ek ödemelerle ücret, sadece çalışılan zamanın (zaman-emek ilişkisi olarak) karşılığı olarak değil, işçinin insanca ve sağlıklı olarak yaşamasını sağlaması gereken gelir olarak düşünülmektedir.
• Ücretin sosyal fonksiyonu diye tanımlayabileceğimiz bu sosyal amaçların gerçekleştirilmesi için ödenmesi gereken ücret, işçinin emeğinin karşılığı alacağı ücretten çok daha farklıdır.
• Bundan dolayı emeğinin karşılığı olan gerçek ücretten (asıl ücretten) başka öğretide sosyal ücret olarak adlandırılan ödemeler yapılmaktadır. Bu konu daha ilerde ayrıntılı görüleceği gibi yıllık izin ücretleri, hafta tatili ücreti ve genel tatil ücretleri ile zorlayıcı nedenlerle çalışılmayan günlerde ödenen ücretler bu kapsamda değerlendirilmektedir.
C) Ücretin Önemi
Günümüzde ücret, çalışanlar, işverenler devlet, sendikalar ve toplum açısından büyük önem taşıyan bir kavram niteliğindedir.
a) Çalışanlar Açısından Ücretin Önemi
Ücretli çalışanların, bir diğer deyişle bağımlı çalışanların toplum içindeki yüzdesi birçok ülkede %80’ler seviyesindedir.
Çalışanların (ve bakmakla yükümlü oldukları kişilerin) temel ihtiyaçlarını karşılayabilmesinin yegâne kaynağı olması yönünden ücret büyük önem taşır.
Çalışanların temel ihtiyaçlarının yanı sıra ücret, refah düzeyinin belirlenmesinde de önemli bir araçtır. Çünkü ücretin büyüklüğü refah seviyesinin düzeyini de belirlemektedir.
• Ancak işçiler için ücretin önemi ve değeri sadece ücretin düzeyi ile sınırlı değildir.
• Ücret çalışanlar açısından iş tatmini ve sosyal statü açısından da önemlidir.
Ücret, işyerindeki sosyal yaşamdaki statünün bir belirleyicisidir.
• Ücret çalışanlar açısından çalışma yaşamı içerisinde motive edici özelliği açısından da önemlidir.
• Ücretin düzeyi dışında ücret adaleti veya eşitliği de önemlidir. Buna göre;
işçilerin ücretlerinin eşdeğer kişilerin ücretleriyle ve işletmeye sağladıkları katkıyla eşit olmasını bekledikleri de kabul edilir. Dolayısıyla eşit işe eşit ücret olgusu çalışanlar açısından da önemlidir.
• b) İşverenler Açısından Ücretin Önemi
• Konuya işverenler açısından bakıldığında, ücret bir maliyet gideri olduğu için önemlidir. Bu bağlamda ücret, işverenin karlılığını etkilemekte ve piyasadaki rekabet koşulları çerçevesinde firmanın konumunu etkilemektedir.
• Ayrıca ücret işverenlerin amaç ve stratejilerini gerçekleştirmede kullanılan bir araçtır.
• Bu çerçevede işverenler açısından ücret, nitelikli işçi istihdamını sağlayabilmek, çalışanları işletmede tutabilmek ve motive ederek verimlilik artışı sağlamak bakımından önemli bir araçtır.
c) Devlet Açısından Ücretin Önemi
Buna karşılık devlet açısından ücret ve ücret düzeyi gerek sosyal hayatı, gerek ekonomik ortamı (fiyatları), istihdamı, gelişme hızını, enflasyonu, yatırım ve tasarrufları doğrudan etkileyen bir faktör olması açısından önem taşır.
Devlet gelirleri içerisinde gelir vergisi olarak ücretlilerden alınan payın büyüklüğü dikkate alındığında konunun taşıdığı önem daha iyi anlaşılacaktır.
Ayrıca ülkemizde istihdam bakımından en büyük işverenin devlet olduğu düşünüldüğünde işçi ve memur ücretleri önemli bir gider kalemini oluşturmaktadır.
Bugün ücret kavramı, hükümetler bakımından ekonomik özelliğinin yanı sıra sosyal politikaları uygulayabilmek bakımından önemli bir araç olmaktadır. Bu bakımdan devletler, işveren karşısında işçi haklarını koruyan iş kanunları yaparak ve özellikle hemen her ülkede yasal olarak asgarî ücret tespit ederek sosyal devlet fonksiyonlarını yerine getirmeye çalışırlar.
• Sonuç itibariyle ücretler, ekonomik yaşantı içinde gelir dağılımını ve üretim hacmini doğrudan etkilemekte, düşük yada yüksek ücretler de çeşitli sebeplerle istihdam hacminde daralmaya yol açmaktadır.
• Dolayısıyla çalışan nüfusun büyük bir bölümünün gelirinin ücretlerden oluştuğu toplumlarda ücret, ülke ekonomisi açısından büyük önem arz etmektedir.
• d) Sendikalar açısından ücretin önemi
• Sendikalar açısından ücret, üyelerinin gelirlerini arttırmak açısından önemli bir mücadele alanıdır. Tarihsel anlamda ücret artışlarının gerçekleşmesinde sendikalar, işveren ve devlet karşısında önemli bir baskı aracı olmuşlardır.
• Ayrıca sendikalar açısından ücret, üyelerinin adil bir ücret elde etmelerini sağlama açısından önemlidir.
• Ayrıca sendikalar, üyeleri açısından eşit iş karşılığında eşit ücret elde etmenin mücadelesini de vermektedir.
• c) Toplum Açısından Ücretin Önemi
• Ücretli çalışanların, bir diğer deyişle bağımlı çalışanların toplum içindeki yüzdesi birçok ülkede %80’ler seviyesindedir. Bu oranın fazlalığı ücreti aynı zamanda toplumsal açıdan da önemli hale getirmektedir.
• Toplumsal anlamda ücret,
