ÖZ
Muhasebe meslek mensupları ilişkili oldukları muhasebe bilgi kullanıcısı paydaşlarına karşı olan sorumlulukları gereği, bilgi üretim süreçlerinde etik kurallara uygun davranmak zorundadırlar. Bu zorunluluk gereği etik kural- larla ilgili gerekli düzenlemeler ilgili otoriteler tarafından düzenlenmiştir.
Etik kurallar düzenlenmiş olmasına rağmen, meslek mensupları karar süreçlerinde tartışılabilir doğrular arasındaki kararsızlıktan yada kesin doğru bilinmesine rağmen kararı etkileyici faktörlerden dolayı, etik ikilem yaşayabil- mektedirler.
Bu çalışmada meslek mensuplarının etik ikilem görüşlerinin tespiti, etik ikileme neden olan faktörler ve etik iki- lemi azaltıcı faktörlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Amaç doğrultusunda; Antalya ilinde faaliyette bulunan mu- hasebe meslek mensuplarının görüşlerine yönelik ankete dayalı bir araştırma yapılmış ve elde edilen veriler çeşitli istatistiksel metotlarla test edilerek sonuçlar yorumlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Muhasebe, Etik, Meslek Etiği, Muhasebe Meslek Etiği, Etik İkilem.
PROFESSIONAL ETHICS IN ATTITUDES OF ACCOUNTING PROFESSIONS AND PERCEPTIONS OF ETHICAL DILEMMA: THE CASE OF ANTALYA
ABSTRACT
Accounting professionals must act in an ethical manner in their related area as they deal with stakeholders. The authorities make regulations due to this necessity in ethical manner.
Although the regulation made in ethics, sometimes decision makers have dilemma because of Ethics and the im- portance of ethical decision making have taken on increasing significance because of the pressures placed by stockholders and affected by some factors.
The objective of this study was the evaluation of ethical dilemma of employee in different professions, factors which cause for dilemma, and the factors decreasing the dilemma. For this aim, the survey, which covers the ac- countants in Antalya region, was used and the data were analysed by statistical methods.
Keywords: Accounting, Ethics, Profession Ethics, Accounting Profession Ethics, Ethical Dilemma.
* Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, hakanozcelik@sdu.edu.tr
** Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, gulsahgizemangi@outlook.com
MUHASEBE MESLEK
MENSUPLARININ MESLEK ETİĞİ VE ETİK İKİLEM ALGILARI:
ANTALYA İLİ ÖRNEĞİ
Yrd. Doç. Dr. Hakan ÖZÇELİK*
Gülşah Gizem ANGI**
Makale Gönderim Tarihi : 17.06.2016 / Kabul Tarihi : 19.10.2016
1. Gİ RİŞ
E
tik kelimesi Yunanca karakter manasına gelen ‘ethos’ kelimesinden gelmektedir.‘Ethos’ kelimesinden türetilen ‘ethics’
kavramı ise ideal ve soyut olanı incelemekle meşgul olan bir felsefedir. Etik iyi-kötü, doğru- yanlış gibi doğuştan gelen veya sonradan edinilen manevi değerleri inceler. Etik temelde insanların tüm davranışlarının ve hareketlerinin sebeplerini, etkilerini diğer bir deyişle temelinde ne olduğunu inceler (Aydın, 2002: 75).
Etik sözcüğü Oxford sözlüğünde üç şekilde ta- nımlanmıştır. İlk olarak Etik, değer yargılar bili- midir. İkinci olarak, insan yaşamının belirli bö- lümlerinde söz konusu olan kabul görmüş kural- lardır ve üçüncü olarak, insanların en geniş an- lamdaki görevlerinin bilimi, sivil, politik ve uluslar arası yasa bilimidir (Kırlıoğlu ve Akyel, 2003: 58).
Bu tanımlardan yola çıkarak Etik kavramı, son yıllarda dünyada ve ülkemizde hemen hemen her alanda gündeme gelmektedir. Farklı şekillerde tartışılsa da, her meslek alanında kendine özgü meslek etiği ile ilgili kurallar oluşturulmakta ve bunlar için gereken eğitimler verildiği görül- mektedir. Günümüzde her meslekte, meslek men- suplarından mesleğini yerine getirirken bir takım kişisel, mesleki ve ahlaki nitelikler istenmektedir.
Meslek mensuplarının bu özellikleri üzerinde barındırmasıyla hem mesleğin hem de meslek mensubunun gelişiminin sağlanacağı düşünül- mektedir (Kızıl vd., 2015: 8).
Etik kavramı, toplumun her alanında önemli ol- duğu gibi muhasebe mesleğinde de büyük önem taşımaktadır. Her meslekte gerekli olan bilgi, beceri, kişisel özellikler gibi gereklilikler muhasebe mesleğinde de önemli yer kaplamaktadır. Etik, yaşamın her alanında davranışları yönlendiren standartların ve ilkelerin bütünü olarak doğruyu ve yanlışı ayırt etmek anlamında algılandığı için,
tarihsel süreç içinde farklı toplumlar ve kültürler kendi kurallarını oluşturmuşlardır. Bu kuralların temelleri bazen dine ve geleneklere, bazı du- rumlarda ise meslek gruplarının özelliklerine bağlı olarak biçimlenmiştir. Bunlar özellikle ku- ralların ve düzenlemelerin henüz tam olarak yer- leşmediği toplumlarda ilişkilerin sürdürülebil- mesinin bir yolu olarak görülmüştür. Ancak zaman içinde özellikle sanayi toplumuna geçişle birlikte; ekonomide, sosyal yaşamda görülmüş ve aynı zamanda işletmelerde ilişkilerin kompleks bir yapı alması ile her alanda daha açık kural ve ilkelerin bulunması bu kavramın uygulanmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Meslek mensuplarının tüm dünyada devletlere, toplumlara ve müşterilere ait çok geniş sorumlulukları vardır. Meslek men- suplarının üç tarafında çıkarlarını korumak için doğru kararlar alması, her zaman güvenilir hizmet etmek ve toplum çıkarlarını korumak, olmak üzere iki önemli görevi vardır. Bu yüzden mu- hasebe mesleğiyle uğraşan kişilerin ahlak kural- larına hakim olması gerekmektedir (Alövsat ve Aras, 2002: 2).
Meslek ahlâkı; meslek mensuplarının bağımsız olarak hareket etmesi, kendi kendini kontrol etmesi ve moral dürüstlüğü sağlamasını ifade eder. (Selimoğlu, 1998: 146). Meslek etiği ise, bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu, mesleği icra eden mensup- larının kişisel çıkarlarını sınırlayan, yetersiz ve ilkesiz olan mensuplarını dışlayan, meslek içi rekabeti düzenleyen ve toplum çıkarlarını gözeten, mesleki ilke ve kurallar bütünüdür (Güney ve Çınar, 2012: 94).
Etik, yasal gerekleri aşan ölçüde kendini kontrol demek olan ideal bir insan özelliğidir. Bu kavram muhasebe meslek mensupları açısından irdelen- diğinde ise, moral ilkeler sisteminin çalıştırılması, müşteriler, toplum ve diğer muhasebe meslek mensupları ile olan ilişkilerinde uyulması gereken kuralların yerine getirilmesi olarak ifade edil- mektedir (Selimoğlu, 2006: 438). O halde, mu-
hasebe meslek etiği; muhasebe meslek mensup- larınca gerek faaliyetlerin yürütülmesi sırasında gerekse herhangi bir sebeple mesleki faaliyetin yürütülemediği durum ve dönemlerde, kanunlara uygun işlemlerin yapılması yanında toplumun değer yargılarına da önem verilerek güvenilir bilgilerin topluma sunulması ve müşteriler, toplum, meslektaşlar ve ilgili meslek kuruluşları ile olan ilişkilerde uyulması gereken kurallar bütünüdür (Daştan, 2009: 285).
Muhasebe meslek mensuplarının, meslek gereği müşterilerine, meslektaşlarına ve topluma karşı taşıdığı sorumluluklar, çalışmaları sırasında etik kurallara uymalarını zorunlu kılmaktadır. Diğer meslek dallarında olduğu gibi muhasebe mesle- ğinde de bazen etik sorumluluklarla ilgili olarak uygulamada belirsizliklerle karşılaşılabilmektedir (Çiftçi, 2003: 80). Muhasebe mesleğinde yapılacak etik dışı bir uygulamanın etkisi bütün bir topluma yayılabilir. Örneğin etik dışı davranışlar sonucunda mali tablo verilerini gerçek dışı gösterme ve vergi kaçırma durumunda bütün topluma yayılacak bir etki meydana gelmiş olur (Kutlu, 2008: 148).
Etik ile ilgili yapılan açıklamalarda sonra etik ikilemler ise, bir olayın birbiriyle ters düşen iki tarafında da tartışılabilir doğruların olması du- rumunda ortaya çıkabilmektedir. Tanımlanmaları karmaşık ve zordur. Herhangi bir olayın çözü- münde, kişilerin mesleki yargılarını kullanırken içine düştükleri kararsızlıklardan kaynaklanır.
Günlük iş hayatında denetçinin, muhasebecinin ve herhangi bir iş adamının bu tür ikilemlerle karşılaşması kaçınılmazdır. Bu tür etik ikilemlerin çözümlenmesinde çeşitli seçenekler söz konusu olabilir ancak, sorunun çözümünde etik dışı dav- ranışa bir bahane aranmamalıdır (Kutlu, 2008:
150).
Muhasebe meslek etiğinin önemine ve etik iki- lemleri azaltmaya dikkat çekmeyi hedefleyen bu çalışmamızda; etik, meslek etiği, muhasebe etiği ve etik ikilemler kavramlarıyla ilgili kısaca
bilgi verildikten sonra bunların doğrultusunda muhasebe meslek mensuplarının yaşamış olduğu etik ikilemlere neden olan faktörler, etik ikilem uygulama görüşleri ve bu ikilemlerin azaltıcı önlemleri ile ilgili meslek mensuplarına anket yapılmış ve ortaya çıkan bulgularla ilgili uygulama kısmı oluşturulmuştur.
2. LİTERATÜR TARAMASI
Cohen, Pant ve Sharp (2001) tarafından Kanada işletme öğrencileri ve muhasebe meslek men- supları üzerinde yapılan araştırmadan elde edilen sonuçlara göre öğrenciler ve meslek mensuplarının bireysel etik karar verme konusunda önemli ölçüde farklı davrandıkları tespit edilmiştir.
Aymankuy ve Sarıoğlan (2005), Balıkesir il mer- kezindeki muhasebe meslek mensuplarının üzerine yapmış oldukları çalışma da, genel olarak eğitim seviyelerinin yüksek olmasına karşın, etik kav- ramının, felsefi açıdan, mesleki yaşamda uygu- lanması ve uygulanabilirliği konusunda fikir farklılıkları yaşadıkları sonucuna ulaşmışlardır.
Ergün ve Gül (2005), Balıkesir il merkezinde faaliyet gösteren meslek mensuplarına yönelik yaptıkları araştırmada, meslek mensuplarının en çok önem verdikleri etik ilkelerin, dürüstlük, mesleki bilgi ve yeterlilik, güvenilirlik, yasalara bağlılık, sır saklama, şeffaflık ve mesleki so- rumluluk olduğunu tespit etmişlerdir.
Kutlu (2008) tarafından Erzurum ve Kars illerinde yapılan çalışmada ise, muhasebe meslek men- suplarının yaşadıkları etik ikilemler ve ikilemlerin yoğunluğu etkileyen faktörler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Muhasebe mesleğiyle uğraşanların yaşadığı etik ikilem düzeyini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmasının sonuçlarına göre muhasebe meslek mensupları etik ikilemler yaşamakta, ancak ikilemin yoğunluğu gelir, yaş ve müşteri gibi değişkenlerin etkisiyle farklılaşabilmektedir.
Yaşı daha genç olanlar, erkekler, daha az eğitim almış olanlar, daha az sayıda müşterisi olanlar
ve aylık geliri daha düşük olanlar, meslek hayat- larında daha çok etik ikilem yaşamaktadırlar.
Müşteri kaybetme endişesi de yine bu gruplarda daha fazla etik ikilem yaşanmasına neden ol- maktadır.
Bilen (2008), Doğu Anadolu Bölgesinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarının mesleki etik kurallarına bakışlarını ve sorunları tespit etmek amacıyla yapmış olduğu çalışmada, mes- leğin yürütülmesinde etik değerlerin çok önemli olduğunu bunun yanında, meslek mensubunda bulunması gereken en önemli etik kurallarının güven, tarafsızlık, sorumluluk, deneyim ve gizlilik olduğunu tespit etmiştir. Meslek mensuplarının tahsilât, meslektaşlar arasındaki rekabet, ücret tarifesinin altında defter tutulması ve ücret ye- tersizliği en önemli dört sorun olarak belirlen- miştir.
Fleming, Romanus ve Lightner (2009), muhasebe etiği ikilemlerinin mesleki ortamının muhasebe öğrencilerinin ahlaki yargısını etkileyip etkile- mediğini araştırırken, denetçilerin veya şirket muhasebecilerinin karşılaşabileceği dört etik ikilem kullanmış oldukları çalışmalarında; mu- hasebe öğrencilerinin denetim şartlarında şirket şartlarına göre daha yüksek ahlaki yargı seviyesi olduğu belirlenmiştir. Öğrenciler etik bilgilerini muhasebe ortamına esnek bir şekilde taşımayacağı görülmüş, bu nedenle muhasebe akademisyen- lerine ve uzmanlarına, muhasebe müfredatındaki etiğin denetime dayalı olarak vurgulanmasının, öğrencilerin, muhasebe mesleğinin farklı bö- lümlerinde gereken etik karar verme yeterliliğini geliştirmede yetersiz kalabileceğini tespit etmiş- lerdir.
Sakarya ve Kara (2010), Balıkesir, Bursa, İstanbul ve İzmir illerinde SMMM ve YMM unvanlarıyla faaliyet gösteren 226 meslek mensubu ile etik algıları üzerine bir çalışma yapmışlardır. Çalışma sonucunda muhasebe meslek mensuplarının etik algılamalarının cinsiyete göre; etik algılamada
bir farklılık olduğu, unvana göre; meslek men- suplarının unvanları ile dürüstlük ve mesleki davranış değişkeni arasında anlamlı farklılıkların bulunduğu, mesleki deneyime göre; meslek men- suplarının mesleki yeterlilik ve özen ile mesleki davranış değişkenlerine ilişkin meslek etiğine bakış açılarında anlamlı farklılıkların olduğu, mükellef sayısına göre; meslek mensuplarının tarafsızlık değişkenine ilişkin meslek etiğine bakış açılarında anlamlı farklılığın olduğu, genel olarak meslek etiği ile ilgili değişkenler arasındaki ilişkinin incelenmesi sonucunda dürüstlük ile tarafsızlık, mesleki yeterlilik ve özen, gizlilik ve genel olarak etik algılaması değişkenleri arasında anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki olduğu belir- lenmiştir.
Kısakürek ve Alpan, (2010)’ın Sivas’ta 112 mu- hasebe meslek mensubu ile gerçekleştirdiği anket sonuçlarına göre çevresel baskıların, alınan eği- timlerin ve meslek örgütünün denetimlerinin etik kurallara uyulmasında etkili olduğu belirtilmiştir.
Araştırma sonucuna göre, meslek mensubunun daha fazla para kazanma tutkusu kendi ahlaki zayıflığının etik dışı davranmasının önemli se- bepleri arasında olduğu ortaya çıkmıştır. Katı- lımcılar, eğitim kurumlarında meslek etiği ders- lerinin zorunlu olması gerektiğini ifade etmiş- lerdir.
Yıldız (2011), Kayseri de faaliyette bulunan ba- ğımsız SMMM’lerin meslek etiği algılamaları ve meslek üyelerini etik dışı uygulamalara yönelten ifadeleri belirlemeye yönelik bir çalışma yapmıştır. Çalışmanın sonucunda, meslek üyelerini etik dışı davranışlara yönelten sebeplerin başında birinci derecede önemli baskı grubunun mükel- lefler olduğu tespit edilmiştir. Bunun dışında, mali denetim yetersizliği, kamudaki kayırmalar, kayıt dışı ekonomi, ekonomik istikrarsızlık ve meslek mensupları arasındaki politik ve siyasi görüş farklılıklarının etik dışı davranışa yönelten sebepler olduğu belirlenmiştir.
Yalçın (2011), çalışmasında TÜRMOB etik yö- netmeliği ile dürüstlük, tarafsızlık, mesleki ye- terlilik ve özen, gizlilik ve mesleki davranış olarak belirlenen temel etik ilkeler konusun da tutumlarını araştırmak üzere bir anket formu ha- zırlayarak Türkiye’de bağımsız çalışan muhasebe meslek mensupları ve işletmelerin tutumları araş- tırmıştır. Meslek mensuplarından 412 ve işlet- melerden 580 katılımcının verdikleri cevaplar analiz edildiğinde, yasalarda belirtilmese bile etik ilkelere uyulması gerektiği ve bağımsız çalışan meslek mensuplarının müşterilerinden emanet almasının yasaklanması ve dürüstlük, güvenilirlik ve tarafsızlığın mesleğin temelini oluşturduğu konusunda yüksek düzeyde bir katılım vardır.
Kutluk ve Ersoy (2011), çalışmalarında muhasebe meslek mensuplarının etik yargı düzeylerini ve etik yargı düzeyi puanlarında demografik değiş- kenlere göre farklılaşma olup olmadığını tespit etmek amacıyla Antalya’daki 150 SMMM’ye uygulamış oldukları anketin sonuçlarına göre, kadınların etik yargı düzeyi puanları, erkeklerden daha yüksek olduğu ortaya konmuştur. Muhasebe meslek mensuplarının etik yargı düzeyi puanları arasında meslek unvanı, yaş, öğrenim durumu, hayatının çoğunun geçtiği yer ve deneyime göre ise anlamlı bir farklılık bulunmadığını ifade et- mişlerdir.
Güney ve Çınar (2012), Erzurum ilinde SMMM’
lere yönelik çalışmalarında; meslek mensuplarının etik ilkelerinin öneminin farkında oldukları, bun- lara aykırı davranışları tasvip etmedikleri ancak uygulamada etik dışı davranışların olduğunu dü- şündükleri ve etik konusunda meslek kuruluşla- rından daha fazla eğitim desteği talep ettikleri, ayrıca etik ilkeler bağlılığın eğitim ve gelir düzeyi ile doğru orantılı olarak arttığı sonucuna ulaşmışlardır.
Çubukçu (2012) çalışmasında, Uluslararası Mu- hasebe Eğitimi Standartları Komitesi tarafından
yayınlanan IES 4 Mesleki Değerler ve Tutum Standardı ve IEPS 1 Mesleki Değerler, Etik ve Tutumlar Geliştirme ve Sürdürme Yaklaşımları ortaya koymuş ve işletme bölümü lisans ve li- sansüstü eğitimlerde etik dersi ile ilgili durum analizi yapmıştır. Sonuç olarak, etik eğitiminin erken dönemlerde başlaması gerektiğini belirtirken bunun aksine muhasebe meslek mensuplarının eğitim süreçlerinin erken dönemleri olan lisans ve lisansüstü programlarında etik derslerinin henüz yeterli olmadığını tespit etmiştir.
Ünsar ve Hozer (2012), Edirne ilinde faaliyet gösteren SMMM’lerin meslek ahlaklarına ait tu- tumlarının belirlenmesi üzerine gerçekleştirmiş olduğu çalışmalarında, meslek mensuplarının verdiği cevapları sosyo-demografik değişkenler belirleyerek analiz etmiş bunun sonucunda meslek mensuplarının medeni durumlarına göre, baba ve anne eğitim durumlarına göre meslek men- supları arasında istatistikî anlamlı bir farklılık olduğunu tespit etmişlerdir.
Özkan ve Hacıhasanoğlu (2012), Yozgat ilinde faaliyet gösteren muhasebe meslek mensuplarının kişilik özellikleri ile sergiledikleri etik tutumlar arasında ilişki olup olmadığını belirlemek için yaptıkları çalışmada, kişilik özellikleri ile etik karar verme davranışı arasında zayıf da olsa bir ilişki tespit etmişlerdir.
Çiçek ve arkadaşları (2013), Kırıkkale ilindeki muhasebe meslek mensuplarının muhasebe meslek etiğine bakış açılarını ortaya koymaya yönelik yapmış oldukları çalışmada; mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamalarının etik dışı uygulamaya neden olabileceği, yasaların yetersiz kaldığı durumlarda meslek etiğine bağlı kaldıkları, aylık net geliri arttıkça etiğe verilen önemin arttığı ve yasal boşlukları mükelleflerin lehine yorumladıkları sonuçlarına ulaşmışlardır.
Hacıhasanoğlu (2013) yaptığı çalışmada, Sakarya ilinde faaliyet gösteren meslek mensuplarına
temel etik durumlarla ilgili anket uygulanmıştır.
Araştırmada elde edilen sonuçlara göre, meslek mensuplarının beklenti doğrultusunda, etik ka- rarlara uygun davranış sergiledikleri belirlenmiş ve çeşitli demografik özellikler bakımından farklı etik ilkeler ile ilgili görüş farklılıkları olduğu tespit edilmiştir.
Fidan ve Subaşı (2014) tarafından, İstanbul ilinde mesleğe yeni başlamış olan stajyerlerin etik al- gılarını belirlemeye yönelik bir araştırma yapıl- mıştır. Araştırma sonucunda; çoğunluğunun mes- leki etik kuralları hakkında hiç eğitim almadıkları, eğitim alan adaylar ise daha çok meslek kuru- luşlarının yayınlarından faydalanarak yada stajları sırasında eğitim aldıklarını belirlenmiştir. Aday- ların yaklaşık dörtte biri stajları süresinde mesleki etik kurallarına aykırı davranışlar gözlemlen- diklerini ve bu aykırı davranışlara yönelten se- beplerin başında müşteriyi kaçırmamak düşüncesi ve daha çok para kazanma isteği olduğunu ifade etmişlerdir. Ayrıca, meslek mensubunu etik dışı davranışlara yönelten sebeplerin içinde dini fak- törlerin ve siyasal eğilimlerin etkisinin olmaya- cağını da belirtmişlerdir.
Akın ve Özdaşlı (2014) çalışmalarında, Muhasebe meslek mensupları ile meslek yüksekokulu öğ- rencilerinin etik kavramının algılanmasına yönelik mesleki etik kuralları yönetmeliği kapsamında yer alan dürüstlük, tarafsızlık, gizlilik, mesleki yeterlilik ve özen ve mesleki davranış etik boyutlar baz alınarak karşılaştırmalı bir analiz yapılmıştır.
Araştırma sonucunda, muhasebe eğitimi alan öğrencilerin muhasebe mesleğini icra eden meslek mensuplarına kıyasla dürüstlük ve şeffaflık ilke- lerinin meslek mensupları tarafından daha fazla ihlal edildiğini düşündükleri tespit edilmiştir.
Çetin ve Dağlı (2014), Isparta ilinde muhasebe meslek mensuplarının meslek etiği hakkındaki görüşleri üzerine yapmış oldukları çalışmada;
mesleki bilgiye önem verdikleri, meslek etiğinin bir disiplin olarak gördükleri ve büyük bir ço- ğunluğunun meslek mensuplarının uyması gereken değer standartlarının tamamını önemsedikleri sır saklama konusuna da önem verdiklerini belirt- mişlerdir. Özellikle meslek mensuplarını etik kurallardan sapmaya yönlendiren nedenlerin ba- şında eğitim yetersizliği ve denetimdeki eksiklikler olduğu tespit edilmiştir.
Yılmaz ve arkadaşları (2015) tarafından yapılan çalışmada, Samsun ilinde bağımsız çalışan mu- hasebe meslek mensuplarının TÜRMOB etik yönetmeliğini nasıl algıladıkları ve genel etik değerler konusundaki görüşleri incelenmiştir. Bu amaç doğrultusunda, Samsun ilindeki 239 mu- hasebe meslek mensuplarına anket uygulanmış ve sonuç olarak, kıdem durumuna göre genel etik alt ölçeği ile ölçek toplam puanlarında kıdemli meslek mensupları lehine anlamlı ölçüde değiştiği tespit edilmiştir. Ayrıca dürüstlük alt ölçeği ile mesleki yeterlilik ve özen alt ölçek pu- anlarında kıdem değişkenine göre anlamlı bir farklılık tespit edilememiştir.
3. ARAŞTIRMA
3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi
Araştırmanın amacı; meslek mensuplarının meslek etiği hakkındaki görüşlerini tespit etmektir. Amaç doğrultusunda, Antalya İlindeki meslek mensupları ile anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Araştırma, meslek mensuplarının etik ikileme düştükleri noktalar konusunda farkındalık oluşturmak ve etik ikilemi azaltıcı tedbirlerin gelişimine katkı sağlayacaktır.
3.2. Araştırmanın Kapsamı
Araştırma Antalya İlindeki muhasebe meslek mensuplarına yapılmıştır. Anket çalışması, 2015 yılının Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos ve
Eylül aylarında yüz yüze görüşme yöntemi kul- lanılarak gerçekleşmiştir.
Anket sonuçlarının değerlendirilmesinde SPSS 20 bilgisayar paket programından faydalanılarak anket sonuçları SPSS veri tabanına girilmiş, elde edilen sonuçlar Microsoft Excel ve Word prog- ramlarına aktarılarak tablo ve grafiklerden oluş- turulmuştur.
3.3. Araştırmanın Metodolojisi
Araştırmada Antalya Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası’na bağlı olarak faaliyetlerini sürdüren meslek mensuplarından örneklem se- çilmiş, “anket tekniği” ile verilerin elde edilmesi yoluna gidilmiştir. Antalya ilinde Odaya bağlı olarak faaliyetini sürdüren 247 adet Serbest Mu- hasebeci, 2554 adet ise Serbest Muhasebeci Mali Müşavir olmak üzere toplamda 2801 adet meslek mensubu bulunmaktadır. Bu bağlamda Antalya İli ve İlçelerinden, basit tesadüfî örnekleme yön- temiyle 238 kişinin örneklem grubuna alınması hedeflenmiştir. Araştırmada veri toplamak ama- cıyla oluşturulan anket formunda demografik bilgilerin yanı sıra, meslek mensuplarının etik ikilem ve etik karar alma konularındaki farkındalık
düzeylerinin değerlendirilebilmesi amacıyla 5’li likert ölçeği kullanılmıştır (1.Kesinlikle Katıl- mıyorum, 2.Katılmıyorum, 3.Kararsızım, 4.Ka- tılıyorum, 5.Kesinlikle Katılıyorum).
Araştırma bulgularını değerlendirmede ve analiz etmede veri tipine bağlı olarak öncelikle frekans, aritmetik ortalama ve standart sapma istatistikleri kullanılmıştır. Değişkenler arasında ilişki aramaya yönelik olarak da One-Way ANOVA testi kulla- nılmıştır. Analizde anlamlılık düzeyi 0,01 olarak kabul edilmiştir.
3.4. Araştırmanın Bulguları ve Analizi 3.4.1. Güvenirlik Analizi
Ankette yer alan soruların ve hipotezlerin ele alınmasında bir bütün oluşturup oluşturmadıklarını sorgulamak için güvenilirlik testi uygulanmıştır.
Güvenilirlik katsayısı olan Cronbach Alpha Değeri 0,745’tir. Alpha katsayısının değerlendi- rilmesinde uyulan değerlendirme kriterlerine göre bulunan sonuç, ölçeğin yüksek derecede güvenilir olduğunu göstermektedir. Güvenilirlik analizine ilişkin SPSS sonuçları Tablo 1 de gö- rüldüğü gibidir.
Tablo 1. Cronbach’s Alpha Değeri
Cronbach’s Alpha Değeri Madde sayısı 0,745 22
Ankete katılanların cinsiyetlerine göre, %58’inin erkek, %79,8’inin lisans mezunu, %86,6’sının Serbest Muhasebeci Mali Müşavir, tecrübe olarak 6 ila 17 yıl arası meslek mensupları toplamda 48,8’ini, aylık gelirin 2500 ile 5000 arası %32,8’i,
toplamda mükellef sayısının 50 ila 100 arasında
%18,9’u oluşturmaktadır. Mesleki etik eğitimine katılan meslek mensupları ise %66,4 oranındadır.
Anketi cevaplayan meslek mensuplarına ait de- mografik bilgiler Tablo 2 de görüldüğü gibidir.
3.4.2. Genel Bilgiler
Tablo 2. Anketi Cevaplayan Meslek Mensuplarına Ait Demografik Bilgiler
Frekans Yüzde Frekans Yüzde Cinsiyet Kadın 100 42 Aylık Gelir 2.500 den az 66 27,7 Erkek 138 58 2.501-5.000 78 32,8 Yaş 18-20 - - 5.001-7.500 41 17,2 21-30 37 15,5 7.501-10.000 25 10,5 31-40 124 52,1 10.001-12.500 9 3,8 41-50 56 23,5 12.501-15.000 10 4,2 51 ve üzeri 21 8,8 15.001-17.500 4 1,7 Eğitim Orta öğretim 11 4,6 17.501-20.000 4 1,7 Ön lisans 19 8,0 20.001 ve üzeri 1 ,4 Lisans 190 79,8 Mükellef Sayısı 10>MS 42 17,6 Lisansüstü 18 7,6 10<MS<20 15 6,3 Meslek Serbest Muhasebeci 27 11,3 20<MS<30 37 15,5 Serbest Muhasebeci Mali Müşavir 206 86,6 30<MS<40 42 17,6 Yeminli Mavi Müşavir 5 2,1 40<MS<50 39 16,4 Tecrübe 0-5 yıl 47 19,7 50<MS<100 45 18,9 6-11 yıl 58 24,4 100<MS 18 7,6 12-17 yıl 58 24,4 Mesleki Etik Eğitimi Evet 158 66,4 18-23 yıl 48 20,2 Hayır 80 33,6 24 yıl ve üzeri 27 11,3
Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem ile ilgili uygulama görüşleri Tablo 3 de gösterilmiştir.
Görüşler incelendiğinde, mesleki saygınlığın ar- tırılması için, meslek mensubu ve odalarının ge- rekli hassasiyeti göstermeleri gerektiği, meslek mensuplarından bazılarının etik dışı davranışları mesleki saygınlığı azalttığı ve mesleki etik ku- rallarını bildiklerini ve ona uygun davranmaya çalıştıkları görüşleri, katılım oranına göre ilk sı- ralarda yer almışlardır. Bu görüşleri sırasıyla, mesleki etiğe uygun davranabilmek için gerekli heyecanı kendilerinde hissetmeleri, etik ikileme düşmeleri halinde genellikle etik olan davranışı sergiledikleri ve etik davranışlardan dolayı müşteri kaybettikleri
görüşü izlemiştir. Meslek hayatında etik ikilem yaşadığı durumlarla karşılaşıldığı, mesleki etik kurallarının yeterli bulunması ve meslektaşların etik kurallara uygun davranıldığı görüşlerine ise, daha az düzeyde katılım olduğu görülmektedir.
Burada dikkat çeken bir durum, meslek men-
suplarının kendilerini etik kurallara uygun dav- randıkları görüşüne yüksek düzeyde katılım söz konusu iken, meslektaşlarının ise etik kurallara uygun davrandıkları görüşüne katılımın düşük düzeyde kalmış olmasıdır. Kendilerinin meslek etiğine uygun davrandıklarını düşünen meslek mensupları, meslektaşları için ise uygun dav- ranmadıklarını düşünmektedirler.
3.4.4 Etik İkileme Neden Olan Faktörler Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem ya- şamasına neden olan faktörler Tablo 4 de göste- rilmiştir. Etik ikileme neden olan faktörler; mü- kellef kaynaklı (Mükelleflerin az vergi ödeme istekleri, muhasebeciler üzerine kurmuş oldukları baskı ve gerekli evrakları zamanında ulaştırma- maları), kamu otoritesi (bürokrasi ve yasalardaki sürekli değişiklikler) ve kişisel faktörler (meslek mensuplarının kendileri ile ilgili olan Müşteri kaybetme riski ve daha çok para kazanma istekleri) olmak üzere üç grupta ele alınmıştır.
3.4.3. Etik Uygulama İle İlgili Görüşler
Tablo 3. Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik Uygulama İle İlgili Görüşleri
Sıra Etik ile ilgili Uygulama Görüşleri N Ortalama Standart (X) Sapma 1 Mesleğin saygınlığının artırılması için meslek odalarının ve meslektaşlarımın
etik konularında gerekli hassasiyeti göstermeleri şarttır. 238 4,4664 ,72108
2 Bazı meslek mensuplarının gerçekleştirdiği etik dışı uygulamalar mesleğin saygınlığını azaltmaktadır. 238 4,4034 ,81979
3 Muhasebe etik kurallarını bilir ve o kurallara uygun davranırım. 238 4,2647 ,72427
4 Meslek etiğine uygun davranabilmek için her zaman kendimde gerekli heyecanı hissetmişimdir. 238 4,1218 ,73337
5 Etik ikilemin sonunda genellikle etik olan davranışı gerçekleştiririm. 238 3,9664 ,76784 6 Meslek etiğine uygun davranmamdan dolayı mükellef kaybettiğim olmuştur. 238 3,6891 1,15286 7 Meslek hayatımda etik ikilem yaşadığım durumlar olur. 238 3,5672 1,09934 8 Meslek etik kurallarını yeterli buluyorum. 238 2,9580 1,14291 9 Meslektaşlarımın meslek etik kurallarına uygun davrandıklarını düşünüyorum. 238 2,8908 1,07750
Sonuçlar incelendiğinde; mükellef kaynaklı fak- törlerin ilk sırada, kamu otoritesi kaynaklı fak- törlerin ikinci sırada ve kendileri ile ilgili fak- törlerinde üçüncü sırada yer aldığı görülmektedir.
Meslek mensuplarının etik ikileme düştükleri noktaların daha çok dış kaynaklı faktörlerin, kendileri ile ilgili olmayan, ön plana çıktığı gö- rülmektedir.
Tablo 4: Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik İkilem Yaşamasına Neden Olan Faktörler
Sıra Etik İkileme Neden Olan Faktörler N Ortalama Standart (X) Sapma 1 Mükelleflerin vergiden kaçırma girişimi, muhasebecilerin yaşadığı etik çelişkilerin önemli bir nedenidir. 238 3,9496 1,00504 2 Mükellefler ve işverenlerin muhasebeciler üzerindeki baskıları etik çelişki nedenidir. 238 3,9328 ,95229 3 Mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları etik dışı uygulamalara neden olabilmektedir. 238 3,6975 1,14409 4 Devletin bürokratik yapısı ve yönetim erki etik çelişkilere sebep olmaktadır. 238 3,6176 1,06776 5 Yasalardaki sürekli değişiklikler etik çelişki nedenidir. 238 3,5714 1,09137 6 Müşteri kaybetme endişesi etik ikilem yaşamamdaki sebeplerden birisidir. 238 3,0714 1,25920 7 Etik ikilem yaşamamdaki nedenlerden biri daha çok para kazanma isteğidir. 238 2,6975 1,24984
3.4.5. Etik İkilemi Azaltıcı Faktörler
Tablo 5: Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik İkilemi Azaltıcı Faktörleri
Sıra Etik İkilemi Azaltıcı Faktörler N Ortalama Standart (X) Sapma 1 Muhasebe meslek etiği dersinin eğitim programlarında yer alması yararlı olacaktır. 238 4,2185 ,90157 2 Mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltacak tedbirler, muhasebecilerin yaşadığı
etik ikilemleri azaltır. 238 4,2101 ,91747 3 Vergi oranların düşürülmesi mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltır. 238 4,1933 1,03750 4 Meslek mensuplarının aylık geliri arttıkça etiğe verilen önemde artmaktadır. 238 3,7143 1,07635 5 Etik ikilimden çıkışta en önemli faktör kültürel çevremle ilgili değerlerim oluyor. 238 3,2899 1,24099
Tablo 5 de, Meslek mensuplarına göre etik ikilemi azaltıcı faktörlerin değerlendirilmesinde;
etik derslerine eğitim programlarında yer verilmesi, kayıt dışı ekonomiyi azaltıcı tedbirlerin artırılması ve vergi oranlarının düşürülmesi etik ikilemi az- altıcı önlemler olarak ön plana çıkmaktadır. Bu önlemleri sırasıyla aylık gelir artışı izlemektedir.
Meslek mensuplarına göre, Etik ikilemi azaltıcı ve meslek mensuplarını etik ikilemden kurtulma aracı olarak kültürel çevre düşük düzeyde etik ikilemi azaltıcı faktör olarak değerlendirilmiştir.
3.5. Farklılık Analizleri
Anket sonuçlarına göre %99 anlamlılık düzeyinde tecrübe, mükellef sayısı ve aylık gelir açısından tespit edilen anlamlı farklılıklar aşağıda sıralan- mıştır. Cinsiyet, yaş, eğitim ve mesleki unvanlara
(SM, SMM, Yeminli Mali Müşavir) göre anlamlı farklılık bulunamamıştır.
Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem ya- şamasına neden olan faktörler, tecrübe açısından anlamlı farklılık tespit edilen değişkenler Tablo 6 da gösterilmiştir. Mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi ve mükelleflerin evrakları zamanında ulaştırmamaları değişkenlerinde anlamlı farklılık tespit edilmiştir. Mesleğin ilk yıllarında, vergiden kaçınma girişimi yaşanılan etik çelişkilerin önemli nedeni olarak görülmektedir. Evrakların zamanında ulaştırılmaması değişkeni ile ilgili olarak, meslek mensuplarının mesleğin ilk yıllarında daha fazla oranda etik ikilem yaşadıkları sonucuna varılmıştır.
Mesleki tecrübe arttıkça iki değişkenle ilgili ya- şanan etik ikilemin azaldığı söylenebilir.
3.5.1. Tecrübe Açısından Anlamlı Farklılıklar
Tablo 6: Tecrübe Açısından Tespit Edilen Anlamlı Farklılıklar
p<0,01
Tecrübe N Mean Std. Deviation F Sig.
0-5 yıl 47 4,0213 ,96660
6-11 yıl 58 4,2414 ,73294 12-17 yıl 58 4,0517 ,96286 4,006 ,004 18-23 yıl 48 3,5417 1,25407 24- yıl 27 3,7037 ,95333 0-5 yıl 47 3,8723 1,09578
6-11 yıl 58 3,9828 ,88835 12-17 yıl 58 3,5345 1,28712 4,249 ,002 18-23 yıl 48 3,7708 1,11545 24- yıl 27 3,0000 1,17660
Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik ikilem yaşamasına neden olan faktörler
Değişkenler Mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi, yaşanılan etik çelişkilerin önemli bir nedenidir.
Mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları etik dışı uygulamalara neden olabilir.
3.5.2. Mükellef Sayısı Açısından Anlamlı Farklılıklar Tablo7: Mükellef Sayısı Açısından Anlamlı Farklılıklar
Mükellef Sayısı N Mean Std. Deviation F Sig.
10>MS 42 3,8333 ,90841 3,822 ,001
10<MS<20 15 4,2667 ,79881
20<MS<30 37 4,2703 ,65186
30<MS<40 42 4,1667 ,90841
40<MS<50 39 4,0769 ,89984
50<MS<100 45 3,6667 1,16775 100<MS 18 3,2222 1,43714 10>MS 42 3,2381 1,05483 3,557 ,002
10<MS<20 15 2,0667 1,09978 20<MS<30 37 2,7838 1,05765 30<MS<40 42 3,0000 1,36149 40<MS<50 39 2,3846 1,24848 50<MS<100 45 2,4889 1,21771 100<MS 18 2,2778 1,44733 10>MS 42 3,7857 1,17982 6,546 ,000
10<MS<20 15 4,9333 ,25820
20<MS<30 37 4,3784 ,79412
30<MS<40 42 4,5238 ,63392
40<MS<50 39 4,4615 ,75555
50<MS<100 45 4,5778 ,54309
100<MS 18 4,6111 ,50163
10>MS 42 3,7857 1,13773 2,991 ,008
10<MS<20 15 4,6667 ,61721
20<MS<30 37 4,3243 ,66892
30<MS<40 42 4,2619 ,79815
40<MS<50 39 4,3846 ,67338 50<MS<100 45 4,1111 1,13262 100<MS 18 3,7857 1,13773 Muhasebe Meslek
Mensuplarının Etik ikilem yaşamasına neden olan faktörler
Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik İkilem ile İlgili Uygulama Görüşleri
Değişkenler Mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi, yaşanılan etik çelişkilerin önemli bir nedenidir.
Etik ikilem yaşamamdaki nedenlerden biri daha çok para kazanma isteğidir.
Bazı meslek mensuplarının gerçekleştirdiği etik dışı uygulamalar mesleğin saygınlığını azaltmaktadır.
Muhasebe meslek etiği dersinin eğitim programlarında yer alması yararlı olacaktır.
Tablo 7’de meslek mensupları mükellef sayıları açısından anlamlı farklılık tespit edilen değişkenler gösterilmiştir.
Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem ya- şamasına neden olan faktörlerden, mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi ve daha çok para ka- zanma isteği değişkenlerinde mükellef sayısı açısından anlamlı farklılık tespit edilmiştir. Büyük oranda vergiden kaçınma girişimini önemli etik ikilem faktörü olarak düşünen meslek mensubu mükellef sayılarının kırkın altında olduğu gö- rülmektedir.
Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem ile ilgili uygulama görüşleri, bazı meslek mensup- larının gerçekleştirdiği etik dışı uygulamaların mesleğin saygınlığı azalttığı değişkeninde mükellef sayısı açısından anlamlı farklılık tespit edilmiştir.
Etik dışı uygulamalar yapan meslek mensuplarının
mesleki saygınlığı azalttığı görüşüne, sahip ol- dukları mükellef sayısına bakılmaksızın meslek mensupları tarafından, yüksek oranda katılım olduğu anlaşılmaktadır.
Muhasebe meslek mensuplarının etik ikilemi az- altıcı faktörlerle ilgili, muhasebe meslek etiği dersinin eğitim programlarında yer alması, vergi oranların düşürülmesi ve mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltacak tedbirler faktör- lerinde mükellef sayıları açısından anlamlı farklılık tespit edilmiştir. Her seviyedeki mükellef sayısına göre, muhasebe meslek mensuplarının etik ikilemi azaltıcı faktörlerle ilgili görüşleri incelendiğinde;
muhasebe meslek etiği dersinin eğitim program- larında yer alması, vergi oranlarının düşürülmesi ve mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltacak tedbirlerin artırılması görüşlerine yüksek oranda katılım olduğu tespit edilmiştir.
10>MS 42 3,6905 1,23936 4,341 ,000
10<MS<20 15 4,6667 ,72375
20<MS<30 37 4,2703 ,69317
30<MS<40 42 4,4524 ,91605
40<MS<50 39 4,5385 ,60027
50<MS<100 45 3,8889 1,28315 100<MS 18 4,2222 1,11437 10>MS 42 3,9762 ,89683 3,307 ,004
10<MS<20 15 4,7333 ,45774
20<MS<30 37 4,2703 ,73214
30<MS<40 42 4,5000 ,83374
40<MS<50 39 4,3077 ,79980 50<MS<100 45 3,8667 1,12006 100<MS 18 4,1667 1,09813
Muhasebe Meslek Mensuplarının Etik ikilemi azaltıcı faktörleri
Vergi oranların düşürülmesi mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltır.
Mükelleflerin vergiden kaçınma girişimlerini azaltacak tedbirler, muhasebecilerin yaşadığı etik ikilemleri azaltır.
p<0,01
3.5.3. Aylık Gelir Açısından Anlamlı Farklı- lıklar
Tablo 8’de muhasebe meslek mensuplarının etik ikilem yaşamasına neden olan faktörlerden, aylık gelir açısından anlamlı farklılık tespit edilen de- ğişkenler gösterilmiştir. Anlamlı farklılık tespit edilen değişkenler; mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları ve daha çok para ka- zanma isteği faktörleridir.
Mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaş-
tırmamalarının, etik ikilem faktörü olarak düşünen meslek mensuplarının gelir durumları incelen- diğinde, 10.000 her seviyede 12.500 arası hariç yüksek oranda katılım olduğu görülmektedir.
Çok para kazanma arzusunu etik ikilem nedeni olarak gören meslek mensuplarının oranı, gelir seviyeleri arttıkça azalmaktadır. Benzer bir sonuç, Kutlu tarafından 2008 yılında Erzurum ve Kars illerinde yapılan araştırmada, aylık geliri daha düşük olan meslek mensuplarının daha fazla etik ikilem yaşadıkları ortaya çıkmıştır.
Tablo 8: Aylık Gelir Açısından Tespit Edilen Anlamlı Farklılıklar
p<0,01
Aylık Gelir N Mean Std. Deviation F Sig.
2.500 den az 66 3,9242 ,94967 2.501-5.000 78 3,3718 1,29041 5.001-7.500 41 3,9268 1,23268
7.501-10.000 25 3,8400 ,80000 2,619 ,009 10.001-12.500 9 2,8889 1,36423
12.501-15.000 10 4,2000 ,42164 15.001-17.500 4 4,2500 ,50000 17.501-20.000 4 3,0000 1,15470 20.001-üzeri 1 4,0000 - 2.500 den az 66 3,1818 1,09417 2.501-5.000 78 2,3974 1,23098 5.001-7.500 41 3,0488 1,30290
7.501-10.000 25 2,2000 1,04083 3,819 ,000 10.001-12.500 9 2,1111 1,26930
12.501-15.000 10 2,8000 1,31656 15.001-17.500 4 2,5000 1,73205 17.501-20.000 4 1,7500 ,50000 20.001-üzeri 1 1,0000 - Muhasebe Meslek
Mensuplarının Etik ikilem yaşamasına neden olan faktörler
Değişkenler Mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları etik dışı uygulamalara neden olabilir.
Etik ikilem yaşamamdaki nedenlerden biri daha çok para kazanma isteğidir.
4. Sonuç
Muhasebe meslek mensuplarının görev ve so- rumluluklarını yerine getirirken, mesleğin say- gınlığının korunması ve muhasebe temel kav- ramlarından sosyal sorumluluk kavramı gereği toplumsal çıkarların gözetilebilmesi için, mesleki etik kurallarına uygun davranmaları gerekmektedir.
Muhasebe meslek etiği, muhasebe bilgilerinin doğru, tarafsız ve zamanında kullanıcılarına ulaş- tırmak üzere, bilgi üreticisi olan muhasebe meslek mensuplarının mesleklerini icra ederken davra- nışlarını düzenleyen uyulması gereken kurallar bütünüdür. Muhasebe bilgilerinin kullanıcı amaç- larına uygun ölçüde kaliteli üretilebilmesinde, mesleki etik kurallar doğrudan etkilidir. Meslek mensupları, bilgi üretim ve karar süreçlerinde mesleki faaliyetlerini icra ederken, farklı seçe- nekler arasında kararsızlığa düşebilmektedirler.
Her seçeneğin kendi içinde tartışılabilir doğru- larının olduğu veya seçenekler arasında doğru olanın kesin bilinmesine rağmen, farklı etkenlerden dolayı kararsızlık durumlarının oluşması durumu olan etik ikilem ortaya çıkmaktadır. Mesleki etik kurallarına uygun davranış tarzı, etik iki- lemlerle karşılaştıklarında veya yaşadığı çelişkileri aşabilmeleri ve muhasebecilerin yaşadığı etik ikilemlerin çözümünde önemli rol oynamaktadır.
Meslek mensuplarının etik uygulamalar konu- sundaki görüşlerinin, etik ikilem nedenleri ve etik ikilemi azaltıcı tedbirlerin belirlenmesi ama- cıyla yapılan bu çalışmada veriler; meslek men- suplarının etik uygulamalarla ilgili görüşleri, etik ikileme neden olan faktörler ve etik ikilemi azaltıcı faktörler olmak üzere üç başlıkta grup- landırılmış çalışma sonuçları aşağıda özetlenmiştir.
Etik uygulama görüşleri ile ilgili olarak; meslek mensubu ve odalarının etik konusunda gerekli hassasiyeti göstermeleri gerektiği, etik dışı dav- ranışların mesleğin saygınlığını azalttığı, mesleki etik kurallarını bildiklerini ve ona uygun dav-
ranmaya çalıştıkları belirlenmiştir. Etik uygulama görüşlerinden bazı meslek mensuplarının ger- çekleştirdiği etik dışı uygulamaların mesleğin saygınlığını azalttığı görüşü ile mükellef sayısı değişkeni arasında anlamlı farklılık görülmüş- tür.
Etik ikileme neden olan faktörlerin, mükellef, kamu otoritesi ve kişisel faktörler olmak üzere üç grupta incelendiği bu çalışmada, mükellef kaynaklı faktörler ön plana çıkmaktadır. Mükel- leflerin az vergi ödeme istekleri, muhasebeciler üzerine kurmuş oldukları baskı ve gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları önemli etik ikilem faktörleri olarak ön plana çıkmaktadır. İkinci grupta kamu otoritesi kaynaklı; bürokrasi ve ya- salardaki sürekli değişiklikler etik ikilem faktörü olarak görülürken, meslek mensupları kendile- rinden kaynaklı etik ikileme neden olan faktör- lerine katılım oranı düşüktür.
Etik ikileme neden olan faktörlerden, mükellef sayısı, tecrübe ve gelir değişkenlerine göre anlamlı farklılık tespit edilen faktörler vardır. Tespit edilen farklılıklar aşağıda açıklanmıştır.
- Mükellef sayısı değişkenine göre, mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi, çok para kazanma isteği arasında anlamlı farklılık olduğu tespit edilmiştir.
- Tecrübe değişkenine göre; mükelleflerin vergiden kaçınma girişimi ve mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları arasında anlamlı fark- lılık olduğu tespit edilmiştir. Mesleki tecrübe arttıkça, her iki faktörle ilgili, etik ikilem düzeyleri azalmaktadır.
- Gelir değişkenine göre; Meslek mensuplarının daha çok para kazanma isteği ve mükelleflerin gerekli evrakları zamanında ulaştırmamaları ile anlamlı farklılık olduğu tespit edilmiştir. Düşük gelir gruplarındaki meslek mensuplarının, daha çok para kazanma faktöründe daha fazla etik ikilem yaşadıkları, gelir seviyesi arttıkça bu
faktör kaynaklı etik ikilem yaşama oranın düş- mektedir.
Etik ikilemi azaltıcı faktörler olarak; etik eğitimine ağırlık verilmesi, kayıt dışı ekonomiyi azaltıcı tedbirlerin arttırılması ve vergi oranlarının dü- şürülmesi faktörleri ön plana çıkmaktadır. Etik ikilemi azaltıcı faktörler arasındaki kültürel çevre faktörünün etik ikilemi azaltıcı etkisi olduğunu düşünen meslek mensuplarının oranı düşük olarak gerçekleşmiştir.
Etik ikilemi azaltıcı faktörlerle ilgili olarak, mü- kellef sayısı değişkenine göre; muhasebe meslek etiği dersinin eğitim programlarında yer alması, vergi oranların düşürülmesi ve mükelleflerin ver- giden kaçınma girişimleri faktörleri arasında an- lamlı farklılık tespit edilmiştir.
Meslek mensuplarının etik yargı düzeyleri arasında cinsiyet, yaş ve eğitim değişkenleri ile üç gruptaki faktörler arasında anlamlı bir farklılık buluna- mamıştır.
KAYNAKÇA
Akın, Osman ve Özdaşlı, Kürşat, “Muhasebe Meslek Mensuplarının Mesleki Faaliyetlerinde Uymaları Gereken Etik İlkelere Uyma Düzeyine Yönelik Meslek Mensupları İle Meslek Yüksek Okulu Muhasebe Bölümü Öğren- cilerinin Algıları”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Temmuz, 2014.
Alövsat, Müslümov ve Aras, Güler, “Türkiye’de Muhasebe ve Finansal Yönetim Uygulamalarında Etik Davra- nışları Etkileyen Faktörlerin Analizi”, XXI. Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Bodrum, 2002.
Aydın, İnayet Pehlivan, “Yönetsel Matematik ve Örgütsel Etik”, Pegem Yayıncılık, s.5, 2002.
Aymankuy, Yusuf ve Sarıoğlan, Mehmet, “Muhasebe Meslek Mensuplarının Meslek Etiğine Yaklaşımları ve Ba- lıkesir İli Merkezinde Bir Uygulama”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 8, Sayı 14, 2005.
Bayrak, Sabahat, “İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk’’, Beta Basım Yayın, İstanbul, 2001.
Bilen, Abdülkadir, “Doğu Anadolu Bölgesindeki Muhasebe Meslek Mensuplarının Profilleri, Etik Kurallarına Ba- kışları ve Meslek Sorunları Üzerine Bir Araştırma”, Mali Çözüm Dergisi, Sayı: 85, Ocak-Şubat, 2008.
Cohen, Jeffrey R., Laurie W. Pant, David J. Sharp, “An Examination of Differences in Ethical Decision – Making Between Canadian Business Students and Accounting Professionals”, Journal of Business Ethics, Vol. 30, No. 4., 2001.
Çetin, Ali Cüneyt ve Dağlı, Sevinç, “Muhasebe Meslek Etiği ve Meslek Mensuplarının Etik Hakkındaki Görüşleri Üzerine Isparta İlinde Bir Araştırma’’, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:
20, 2014.
Çiçek, Hüseyin, vd., ‘’Muhasebe Meslek Mensuplarının Meslek Etiğine Bakış Açıları: Kırklareli İlinde Bir Araş- tırma’’, Tekirdağ SMMM Odası Sosyal Bilimler Dergisi, Temmuz, Sayı:2, 2013.
Çiftçi Yavuz, ‘’Muhasebe Mesleğinde Meslek Etiği: Türkiye’deki Düzenlemeler ve Uluslararası Düzenlemelerle Karşılaştırılması’’, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Sayı: Eylül, 2003.
Çubukçu, Sezen, “Uluslararası Muhasebe Eğitimi Standartları Komitesi Düzenlemeleri Çerçevesinde Etik Eğiti- mine İlişkin Durum Analizi”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 12 (1), 2012.
Daştan, Abdülkerim, “Etik Eğitiminin Muhasebe Eğitimindeki Yeri ve Önemi: Türkiye Değerlendirmesi”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt 26, Sayı 1, 2009.
Ergün, Halil ve Gül, Kudret, “Muhasebe Mesleği Etik Kuralları ve Bu Kuralların Meslek Mensuplarınca Algıla- nışı”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 25, 2005.
Fidan, Meral ve Subaşı, Şerife, “Muhasebe Meslek Mensubu Adaylarının Etik Algıları: İstanbul İli Örneği’’, Mu- hasebe ve Finansman Dergisi, Ekim, 2014.
Fleming, D. M., Romanus, R. N. ve Lightner, S. M., “The Effect of Professional Context on Accounting Students’
Moral Reasoning” Issues in Accounting Education, 24(1), 2009.
Güney, Selami ve Çınar, Orhan, “Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlerin(SMMM) Etik Algıları: Erzurum Örneği”, Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26(2), 2012.
Hacıhasanoğlu, Tansel, ‘’Sakarya İlinde Faaliyet Gösteren Bağımsız Muhasebecilerin Meslek Etiği Algılama Dü- zeylerine İlişkin Bir Araştırma’’, C.Ü İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:14, Sayı:1, 2013.
Kırlıoğlu, Hilmi ve Akyel, Nermin, ‘’Mesleki Etik ve Ülkemizde Muhasebe Denetimi’’, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 17, 2003.
Kısakürek, Mustafa ve Alpan, Nesrin, “Muhasebe Meslek Etiği ve Sivas İlinde Bir Uygulama” MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı 47, 2010.
Kızıl, Cevdet, vd., ‘’Yalova İlinde İkamet Eden Muhasebe Meslek Mensuplarının Muhasebe Etik Algısı’’, Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1), 2015.
Kutlu, Hüseyin, Ali, “Muhasebe Meslek Mensupları ve Çalışanlarının Etik İkilemleri: Kars ve Erzurum İllerinde Bir Araştırma’’, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 63, Sayı 2, 2008.
Kutluk, Filiz Angay ve Ersoy, Ayten, “Muhasebe Meslek Üyelerinin Etik Yargı Düzeyleri Üzerine Bir Araştırma’’, Ege Akademik Bakış, Cilt: 11, Sayı: 3, Temmuz, 2011.
Özkan, Azzem ve Hacıhasanoğlu, Özkan, “Muhasebe Meslek Mensuplarının Kişilik Özellikleri ve Etik Karar Verme Davranışları Arasındaki İlişkiler”, Niğde Üniversitesi BF Dergisi, Cilt :5, Sayı: 2, 2012.
Sakarya, Şakir – Kara, Suat, “Türkiye’de Muhasebe Meslek Etiğine Yönelik Düzenlemeler ve Meslek Mensupları Tarafından Algılanması Üzerine Bir Alan Araştırması”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 12 (18), 2010.
Selimoğlu, Kardeş Seval, “Muhasebede Meslek Ahlakı Yaklaşımı”, III. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu,
‘’Muhasebe Denetimi Mesleğinde Yetkiler, Sorumluluklar ve Meslek Ahlakı’’, İSMMMO Yayınları, İstanbul, 1997.
Selimoğlu, Kardeş Seval, “Türk Muhasebe Uygulamalarında Etik”, Mali Çözüm, Kasım, Sayı 61, 2006.
Ünsar, Agah, Sinan.- Hozer, Sinan, “Muhasebe Meslek Mensuplarının Meslek Ahlakına Ait Tutumlarının Belir- lenmesi: Edirne ili Örneği”, Finans, Politik ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Cilt: 49, Sayı: 571, 2012.
Yalçın, Selçuk, “Muhasebe Meslek Mensupları ve İşletmelerin Etik Konusunda Tutumları: Türkiye Araştırması”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim, 2011.
Yıldız, Gülsevil, “Muhasebe Mesleğinde Meslek Etiği ve Kayseri İl Merkezinde Bir Uygulama”, Erciyes Üniver- sitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 36, Ağustos-Aralık, 2011.
Yılmaz, Erdal, vd., “Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlerin Mesleki Etik Algısı: Samsun Örneği”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ocak, 2015.
