Tasavvufî İran Edebiyatı'nın bilinmeyen en eski kaynaklarından biri

(1)

S. · Ü .... . F.en -~- . tde. Fak. · .

Edebiyat. Dergisi 1991, 6. Sayı .. - . ',

·~ TASAVVUFi

İRAN EDEBİVATl'NIN BİLİNMEYEN

EN.

ESKİ

KAYNAKLARINDAN·. BİR·İ .

.... ·

';.·· ... ..

. Doc: Dr. Mikail BAYRAM (*)

K·araman. İ·l Kitaplığı'nda, Farsça ·oı-0rak ka-lerhe alınmış v~ 673 (1275) yılında Davud b. Abdu'I-AZ'iZ· b .. Kar-agöz el-Cenzı (l) .tarafından istinsah edHmiş_ bir. eser bulunrrıa:ktadır .. Baş tarafından b'i:r miktar e·ks'ik. o~dugu ic'i'n ·bu eserin ne adı, ,ne de· yazan tesb'it oluna:ma:rıi·aktadır. Tertip ba:kı mındaın Osman b. · Ömer el-Keıhf'in: "Hikôyôtü's~Salihin~' (2) .· acHı es·eriıne

benzey.en ve .ta·kat ondan ·cok daha. hacimli. ol•an bu. eseri•n Ta•savvu'tı İran Edebiyatı'nın en eski kaynaklarından o·ıduğu anloşı_lmaktodır .. su:rada bu . önemli eser :i+k ·oıarct:k · tarOt1m·12dan tanıtılmış olacaktır. . . :

:Bu eserin Karaman. İl l(itaplığJ nr.2'çfe .kayıtlı · bulurıo,ıi nüshasmdan ba·şkci, bu nüshadan kopya edilmiş diğer bir nüshası da· Konya Yu·sufağa Kütüphtmesi :nr. 6852'de kayıtlıdır. Bu nüsha- Karaman'dok+ nüshadan 200 .sene sonra, yani-871 (1467)'de Şeımsü'd-Din ·b. Muhammed ·b. Muh-yi'd-Din tara,fından· istinsah ediİ,miştiır:-Bu iki nüshanın dışında .. blr başka . . · ·nüshasına r,a,stloahmamaktadır. Eserin ma'hiyeti·ni açı_kloamaya · ge.çmeden

önce

el· yazması .. nüshalonnı·n . dürumi.mu tnvslf et~_e·~te · ydrar_. olacağını.

düşünüyoruz .

. 1. Nüsha : Karaman İl Halk Kütüphanesi,

nr.

2

Orta,sı hendesı şemseli, kenorl•ar he,ndesı tezyinl'i, · müteaddid · cetvel-li, Se:lçu:ki

tarz,

s·iyah m_eştn -bir cild · (üst cild kapağı. eksik) ·icinde. 131 yap-rak, (243 x 168) mm. dış, (215 x 147) mm. iç ebadında olup, her. sahifede 23 -2T satır nes'ih yazı bulunmaktadır. Söz başları kalın ucl·a ve krrmızı i·!e ya,zılıp, kağıt ser(·ahadi ve qhôrlıdır.

(*) S. Ü. Fen -Ede:b:ıYat Fakültıesi Ta,riıh. Bölümü Öğretim Üye·si. . . .

(1) Cenzt Gencevi'ntn _.. Arapçasıdır.' 'Bkz. İbriü'l-Esir, el-Lübab f{ tehzibi'r-esnib, . Beıyrut (Tarihsiz) I, 297.

(2) · Keşfu'z-zünun, I, 647; C. A. St·ory; Pers~an Literattıre; London, 1972 1/2, 1056 ve 1'305.

(2)

/

Nü,shd Homa,zon a.yının sonlorındq 6.73 (.19 - 28 M·art 1275). yıl·ı icinde

Davud b. Abdülaziz b. l<!arogöz el-Genzi. ta•rafından iatr-nsah ed'ilmlşUr.

Başı (1o.) : .

_u

_{-.A;' / _:.;..:..,}

_{l;, .... .,, ~-:"}

₁

_{:_p,,,}

_j

ı..

/

~

ı..ı:

₁

~ _

;

j1LJ"_,L

.. .

.

'

.

Sonu (131a):

LJ.-'.-~

~..AJ?k~

c.ı~~~~II.,

,-;

₀( .

. . .

. ..

-

-~

d

u

~

_;.,

~

er_;;:?

ı.:.--.;

,..,.G-<'

,.

· -

..

istinsah

Ko'(dı

(131 a) : . ~ ' (

~ ~ ı:1)1 ~

° /

c.,>

't'._;.ll

e-'

.

':'

ı;.~

_{~ - '}

~

_.:---

c.ı ~

,,ı

c)-".

µ

~?

~ ı.İ

._lJ

.

'

.

1 /.

..,.. ...r-

~ ·c/

..:ıJ~ ,....,_.iv~\

~.>JJ L'« ••

:QJ~,~~-·'

.

. :

-

~)ic)_;0~~~i;A

1

;/0~,

2. Nüsha: Konya Yusufağa Kutüphanesı,

nr.

6852~·

Sı·rtı 1_kn_ı_{mızı meş}_i_{·n, şi,razeli, mi}_•_k_·_la_:_bJı_, _kırmızı _bez _koplı_{mukavva bi}_.r

. . .

ci,ld l,cerrsinde 123 yapro·k. (268.x 180) mm·. dış, (203 x 125) .mm: ·ic ebadın~ do o1up, her sah'ifes·i,nde 23 sa•tır ta/,lık yazı bulunmdktodır. Başlıkla,r kır

mızı He ya,zılı, 0_k_·_ağıt_ko_·_lln_·_{ve muhteli:f}_renktediır_.' _Kenaırl_·_orda_· _{yer ye'r}

ta:s-hlhler bul·unmaktodır. · ·

.

Ramo,za,.n ayının soni,annda, 871 (25 Nisan,_-· 4 Mayıs 1467) yılında pa- .

zor günü Şemsü'd-ıDiın b. Muıha:mmeçf b. Muhyi'd-Din tarafı,ndaın istiınsah edllmiştiır. .

. .

.

?.

~

/

.

Ba~ı

(1o} : -1 - ~ ; .

uı::i'Jl&.6~(.JI

Sonu (1210): ·

~~

c;~-(--'~~L,

j ~ l c r ~ L

. ,.,ıı ' .· . . .. . -,.

~u/,...u~~

-

~ıj,..,

-

___

_;J;,

.

-

· 96 ...

(3)

istinsah kaydı (121.a) ·= ·

.

/ "

· -:r

LI '---

\:JJ \

~

-

-__;ı

.

\

';,

,

·

ı

.

4

\

-

:

.

~

.

er

t..ı--

~_:).JoJ

.

-

~~~-. - ~·

_. _.

~~~c.J"-"'WıcJ

_.

.

~_.ı_pl~LJ~J)I

_. _.

_.

_... _.

.

~ l . 5

.Af>)

t_=' \;

j .

.

'.

..

.J

,..u)p

C:'

..JI

c/

C.,:

_.AP

c_,;

1 ..

,,

,.v

_..

· G-v

_)

..

LE$ERİN MUHTEVİYATI

Tertıbinden eserin 76 Bab'daın müteşe'kkil oİduğu an'l:o:şı·lmoktadır ..

· Her-Baıb'da Havf, Reca, Tevbe, Mucahede, Zühd, Futuvve, Sab_ır,

tevek-.kül g·i=b·i dini-ve tasavvufi .bi:r konu ele a,lınımışt.ır. Önce, konu ile Hgiü ôyet · v.e had'isler verilmiş, daha s6nr.a da o konu hakkında, 10 hi·kôye ha•kledıi:1- · ·

mekted:i-r .. Hi:kôyeler, il'k devir muta,savvırl·a•rının tecrübeleri,nden

V<?

dev-.

:ıet -adaımlorının uygulomnlanndan alınmıştıır. Es:er 76 Bob'dan müteşek·kll

· olduğu·na· göre .760 hi'kôye ihtiva etme·kt~di'r. Bu özeHiği ile İran E:çfebi< yo-tı'·nda en çok hH<ôye ·ihtiva eden eser durumundadı:r. En çok hi,kôye ihtiva

ettig·i söy·lenen Yafü'nin (768/1366) "Ravzu'r-Rey~hin" adlı ·eserinde· dahi

500 hiıkôye bulunma:ktddır (3). A1nca1k ,eserin biHnen i'ki nüshası da · eksi1

k-ttr. Koraman'daki nushası.nd~ı bm;,tan 5 Bab'ın ·tamamı, 6. Bab'ın

i.

Hikfr· .

yesi, 44·: 45: 46. 59 .. 60: Bab'Ja,r _..

ve

_. 76. Bab'ın 4. Hikôyes_.. ,i eksi'ktir. ·

Bugüne 'ka·da·r.ki kütüphane ve kata·log ta=ramalarımda bu eserin

Ka-rıa:m.an i-ı Hal1k Kütüpha,nesi nr. 2 i1!3 Konya Yusufağa Kütüphmıesi _nr.

6852'-deki ıı~shala_nnd.aın başka nüshasına rastlamadım: Konyo Yusufağa ·Ktp.'.

-dekıi .nüsha, Koromnn'da'ki nüshadan ·kopye edHrn'i'ş olduğu an:Jaşılmaık

tadır. Bu ·nusha·da· d·a baştan 3 Bab'ın tamamı, 4. Bab'ın 2 ~.ikôyesi eksik

olduğu gibi, diğer nüs·haıda belirti:le.n eks'ikler bu nüshadıa, da· eks'i'ktiır. Ay

-nca bu nüshada

da

.52 -72. Bab'lann başlık·lan . yazıhn.ayıp başlık yer.Ieri

boş ~ı,ra,kılmıştır. ·

il. ESERiN TıE'LİF ZAMANI VE MAHiYETİ

., •• I

Yazan tesb~t olunamayan bu eserin ne z,amaın te'IH edildiği

hakkın-da kesiın 'b'irşey söylemeni.iz mümkün olmoma,ktadı-r. Fa·kat ~u· konuda bir

fi:kir yürütme·!< ve tahminde· bulunmak mümkündür. Evvelô eseri·n

Kara-(3) · !Keş,ftl'z-·Zunun, I, 918 - 9·19.

-

· $1 --

·

.(F.: 7)

(4)

man lı Ha·l·k KÜtüphanes·ı·n~·~ki nüshası

673

(.1275) ydındıa İ·stinsah

edi•I-. ··,miştir. Buna göre eserin· bu .taırihten önce te',lif edilmlş olduğu açıktır.

A:n-ca·k eserde mutasavvıflardan ve· tecrübeleriınden, İslam büyük·lertnden

pe~cok npkHler ve riva,yetler ·buh.mmtııktadır. Kendilerinden na-ki.J'ler yapr- .

+a.n

sofilerin tamamı ilk devfr sofilerid+r .. Sözgel'im'i Hicri V., VI.; VII. asır

sofT:lerinden hiçbirinin adına rastlanmamo.ktodır.

Diğer taraftan· eserde ele alınmı konulaırın. çoğu, Ebu Be:kr

Muham-. . .

med el-Keıl·ôbôzi'nin (380/990) ''et-Taarruf il mezhebi ehli Tcisov1ruf"unda·

-ki konuk~rdır. "et-taarruf"un 77 Bab'ına ka:rşılık byra_da 76 Bab vardır.

Kısa-oası bu eserde uet-Taa.rruf"daki. ta·sa.vvufi konuların her biri haı

kkin-· da 10. hikaye nc.ıkl•edilmek su'·retiyle, bu konular açıklanmaya ._ca·lışılma1_k

tadır .. Bu durumda bu eser en erken iV. Hicri asrın sonlarında te'lif

edil-. miş olıabHir. Fakat Hicri iV. asrın içinde te'l+f ediJdiğin'i' ·iddia .etrri-ek

zor-dur. Cünkü

bu

osırda heriüz to:savvuf afonında Ftırsco olarak böylesine ·

hacim·lıi .eseri-erin yazı:ıması .görül·memektedir. Bu durum·. eserin V. Hlcri · asırda hatta_ bu asrın ilk· yarısında te'1l'if edHm·iş olduğunu gö,stermekte···

. di,r.· Zaten ese,rin d'il ve uslCıp özel•Mğ'i de' bu kcmaati verm~ktedir.

Tanır:ımış mufo-savvıf Ali b. Osman el-Hucviri ·(470/1077) "Keşfü}I-Mah.;

bu. eserden pek çok menkıbeler ve sözler na-kl~tmektedir. Hucviri b~

ese-ri bozan dıa "Hikôyat-ı lrakiyan" şel<Hnde anmo1ktadır: Huoviıri· gefrüş çap~

··- ta ya:ra,rlandığı "Hikôyôt" adında-ki bu eserin yazarım . bNdirmemişti~.

11_{Keşfu'I-Mahc.ub"u neşr}

eden Rus bHgini V .. Jokofsky'd~ ~eşrettlği esere ..

yazdığı muk•ad.demede "Hikôyôt" adlı eserin -.Hucviri'nin en öneml,i, 'koy-

-nal~·larındaın :olduğunu belirtmekte v,e bu eseti v·e yazarını tesbit ·

edeme--diğ·ini .bıldinmeıktedir (5) ,' Hucviri'nin kıayna'klaırından _olup V. Jokofsky'ni-n

tesbit _edemediği eserin ·. burada tanıtmaya C<Jlıştığirnıi ve nü:s~d·lorını

t~ws;iıf _ettiğimiz ,eser 'Olduğu · :anlaşılmaktadır:. Zira . Hucv.iri"nin ·

· r-

·_,L

~

-

-\~~

'"

.

:

, . .

· .

.

- - ('

-

~ -

.,,,~

.

(...,\..J

~

~L~

-

~

' . _. - - ,,, _. .;ı..,

.

-

.

. diyere'k

verdiğ'i · na-k+He,ri bu ·eserde bulma'ktayız. · Anca'k burada bu naki,1~

leri tel< t~k göstermek d_urumund·a değiliz. Şu kada-rını söyleyelim ki,

Huc-v.i,rı bu .eser.den na·kille~ yapa,rken eserin ibaresi,ne bağ-lı ,k!alma·yıp sadece

· mazmunlnırı eserine· deroetlll'iştir .. · Bü kon:u daha g·eniş bi·r çalışmamızın

Konusunu teşkil edece)<tir. Ayrıca bu· na·kıiller, tanıtmaya· caılıştığımız

ese-. rin .yaz·arının Hucviri'den önce yaşamış olduğ1:1nu göstermektedi-r.

. ' .

, (4) iK•eş'fü'l-Mfa:hcub, Neşr. V. · Jokofsky, 'Dahran 1:3:s,s, s. 2ı7, 24:5, 258 . .

C,5) Ayını eser, s. 3•8. ·

(5)

111. ESERİN ÖNEMİ

Burıada1_ki_kısa_acrkJ:_{amalardan da}_{aınlaşrlocağı}_üzere_bu_eserin_taso_, v-vufi İr:ary Ed:ebiyatı'nın. ilk mensur ürünl·eri,nden olduğu ortaya çıkma:kta

dır. ir,aın Kültür ve. Edebiyat,· açısından son derece büyük önemi haiz bu- ·

lunduğu dö izahtan va·restedi,r.

· Ayrıoa pekçok .mutasavvıfın dini tecrübel'erini ve ba,şlıanndo-n geçen

. bazı olayları h'ikôy,e eder,ek sunması cihetiyf.e ta·sa-vvuf ve tnsa,vvuf tarihi

bakırnındcm. ·büyük önemi haiz bul·unuyor. Hicri ır., -111.; ve iV. Asırla·rdaki

, . ba,zı siy,asi ve şoqyaıl oldyları da hilkôyele.f hal-inde synrnası cih<?tiy1le de ·

tci,rih araştırma-lıarı için· önemli bir kaynok durumundadır. Özellik:te de

i

s

-ıam Dünyası'ndaki kültürel geHşmel·eri takiıb etmek için yaırq,rlanılması

ge-"rekeh bir eserdir. Daha çok ta.s·avvuf hare'ketinin yaygınlaşmaya başladı~

ğı dönemdeki sosyol, ·-siyasi ve kÜ'ltürel ol·a,yları hikôye etmes·i· ba,k!'mından . . da tö·savvuf hareketinin .na!sıl doğup; gei'iştiğini. ve bu:na: etki e·d·en tırnHle- ·

ıt takib etmek için de iyi. bir ~avna,k eserdir. · ·

iV. ESERİN MEÇHUL KALMA.SiNiN SEBEBİ

Bugüne k1adar bu ·eserin meçhul ka,ırnasının ve ,ancak mahdut

nüsha-. . .

la,r halinde günümüze·. gelebiıl,miş olmasını·rı ·sebeplerin'i anl,a1rna·k zordur.

Ka-rarnan-'daki nüsha-sının· son.· yapr:ağında Ka,rarnan Oğull-an'ndan · bi•rçok

beğ

:

leri

,

n

ve~a-t tari1hl~r.i ve

bcı:zı

· _

önemır

• siy,asi

ve askeri

oloylarıın

ta,-,

rihi kÔ~dedi:lrniştir. · Bu kayıtJıar' Karc;ırnan Oğulıloırı'nın ··i11k zamanl-aiı:ndan

beri bu· nüshanın· ıKaramaın'da ·oıdüğunu göstermektedir. Haua eserin

Kaırıarna·ri'da istinsah edHmi·Ş olma,sı. dahi ihti-mal dahHindedir. Eser.in

_Koriya - Ka1raman kültür muh-itind~n. cıktnarnış. oldu.ğu ıark olunma,kta'.dır .

. ~u · çalışma He böylesine öneml'i- bir e-set1in varlığım ilk ola-rok i.Ji.m

qle-m.ine duyu'.rmuş oluyoruz. Manılesef- eserin şimdHik b'ilıineın i·ki nüshasın dan bir:i c:i'iğerinden kopye edlılmiş· olduğu için. ·birindeki e:kslkli·kler diğe rind~ de mevcuttur. Bu· yüzden ş-imdiük eserin· tam metn:i mevcut 9eği'ldir.

Eğer -eksikl'iğini özellikle de baş taıro·fındaki e·ksi·kıliğiıni gideren bir

nüsha-sı orta,ya çi,'!çaırsa, eser hakkında daha cok şey öğrenme imkôrnmız olcica,. ·

·· · ·ğı · m~haıkk,aıktır. Bununld, beraber eserin böylesine mechu'I ka,ımasının

bazı .sebepleri olduğu ha!kkında ta1hmi•nlerde bulun·mak l<öbiıldir:

1. · Eserin . te'lifi, sırö.sında tarnamlonmamış bir hnl'i va-rdır. Ziıra ba.zı ba,b'l~r.da hi-kôye sa,yı·sı e_ksik, ba;zı bab'l-arda· ·hi·kôye fazla·lığı vordır.

Me-. selô· 18., 28., 32 ... 35.,· 57. Bab'lard-a 11' Hikôye, 50. Bab'dan 16 Hi-kôye, 72.

Baıb'da 9 ve '16 .. if3ab'da 6 Hikôye bulunuyor. Ayrıca Koriy,a Yusufağa

Kü-tüphanes'i'ndeki nüsha 871 (1467) yılında· Ka;rarnaın'daki nüshadan kopye

(6)

ediJ.mi-ştir; Karaman'da-ki nüshada bulunan eks·ikler, · Yusufa·ğa'daki

nüs-hada da e·ks-i'ktir.. Bu durum eserin bu istins·ahı sırasında da· eks•ik

oldu-ğunu gösterme!kfedir. Muhtemelen eserin bu şel<'ilde ·nôtemam o'luşu

r11.ec-hul k•a,ıma1sına ve yayıfmo·.mostna sebep olımuştür.

2. Eseri:n dilinin. ço·k eski oluşu da hem nüshaforınin mahdut ka-

lma-. ' . '

.sına seb~p olmuş, hem ·de ondan yara·rlanılmasına engel teşkıif etmişt!r.

3. Şiımdili·k· A'li b. Qsmaın el-Cullabı e·I-Hucvi:rı'ınin bu eserden

y.cirar-landığırn, Osman b. Ömer el-Kehf'in· de "Hikayôtü's-SaJihin" adlı es~rinin

. tertibini bundan al·dığı ·açıkca görQIDıe•kt~dir. Bu .iki yaza,rın dışında

eski-·lerden . bu eserden yarprlanaın başka ya-zarlar oıu·p olmadığının ara·ştırıl

ması gerekmektedir.' · Fakot ünlü .biyog.r-af Kôtip Celebi'·rıin de· bu eseri

. görmerriis _, olnia.sı eskiden beri nüshalarının _. mahdut olduğun_. ·u gösterme-

k-tedir.

*