Dmitry Prohorov
**-Komila Topal
***AN EXAMPLE OF İSMAİL GASPIRALI’S FIRST PUBLISHING ACTIVITIES NEŞRİYÂT-I İSMAİLİYE:
ÖZ: Rusya Müslümanları, matbuat tarihinin en uzun ömürlü ve en geniş okur kitlesine sahip Tercüman gazetesini çıkarmadan önce; İsmail Gaspıralı, deneme niteliğinde olan “mecmualar” çıkartır. Neşriyât-ı İsmailiye ortak ismi altında yayınlanan bu mecmualar, Gaspıralı’nın ilk yayın faaliyetlerinin örneği olmakla birlikte onun henüz işin başındayken hayatının sonuna kadar ilgileneceği Rusya Müslümanlarının modernleşme meselelerine yaklaşımını gösterir. Petersburg’daki sansür idaresinin 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihinde yayınlanmasına izin verdiği Tercüman/Perevodçik adlı “makaleler mecmuası” da Neşriyât-ı İsmailiye klişesiyle çıkar. Mecmuanın Rusça ve Türkçe çıkması ve gazeteyle aynı adı taşıması ona Tercüman gazetesinin bir prototipi niteliğini kazandırır. Daha önce hiçbir yerde yayınlanmayan bu mecmuanın yeniden neşrinin Gaspıralı’nın yayıncılık faaliyeti gelişimine ışık tutması açısından faydalı olacağını düşünüyoruz.
Anahtar Kelimeler: İsmail Gaspıralı, Tercüman, Neşriyât-ı İsmailiye, Rusya
Müslümanları.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 13, Nisan 2016, s. 119-131.
* Bu çalışma RF Eğitim ve Bilim Bakanlığının No 2014/701 “Antik Dönem, Ortaçağ ve Modern Dönemde
Kırım’da Etno-Kültürel Süreçler” konulu Devlet Görevlendirmesi çerçevesinde yapılmıştır.
** Tarih Bilimi Namzedi, Kıdemli Araştırmacı, V.İ. Vernadskiy adına Kırım Federal Üniversitesi nezdindeki
Bilimsel Araştırma Merkezi, Simferopol, Kırım Cumhuriyeti.
ABSTRACT: Before launching the most long-lived and most widely-read newspaper of Muslims of Russia Terjiman, Ismail Gaspirali had published so called digests. Issued under the common name Neshriyati Ismailiye, these digests represent the first steps of Gaspırali’s publishing career. In addition to this, they maintain Gaspıirali’s approach to the issues of modernization of Muslims of Russia at the earliest stage. The digest of articles named Terjuman/ Perevodchik which was allowed by the cen-sorship in Saint-Petersburg on 5th Avgust (18th August) 1882, was also published under the title Neshriyati Ismailiye. Being in Russian and Turkish and bearing the same name make this digest the prototype of the newspaper Terjuman. Republishing this digest today will shed light on the development of Gaspirali’s publishing career.
Keywords: İsmail Gaspirali, Terjuman, Neshriyati Ismailiye, Muslims of Russia.
....
Rusya Müslümanları matbuat tarihinin en uzun ömürlü ve en geniş okur kitlesine sahip Tercüman gazetesinin ilk sayısı 10 Aprel (23 Nisan) 1883 tarihinde çıkmıştır. Bununla beraber gazetenin kurucu sahibi ve başmuharriri İsmail Gaspıralı’nın Türk dilinde süreli yayın başlatma teşebbüsleri bu tarihten birkaç yıl öncesine uzanır. Böy-lelikle Tercüman gazetesinin ilk aylarından itibaren ulaştığı başarının altında İsmail Gaspıralı’nın hem resmi makamlarla münasebet kurma uğraşları hem de okur kitlesini oluşturma çabaları yatar. İsmail Gaspıralı’nın matbaa kurma ve süreli yayın çıkarma teşebbüsleri 1879’da başlar.1 Ancak Rusya İmparatorluğu hükümetinin engelleyici
tavırları yüzünden süreli yayınları çıkarmak için gerekli izin tüm çabalara rağmen alınamaz.2 Bir milletin gelişiminde anadilinde gazete ve dergilerin önemine inanan
Gaspıralı’nın süreli yayın çıkarmak için yaptığı başvuruların olumsuz sonuçlanması, onu farklı çözüm yolları bulmaya sevk eder. O dönem yürürlükte olan ve 6 Aprel (19 Nisan) 1865 tarihli değişiklikleri de içeren Rusya Matbuat Sansürü Nizamnamesine göre bir yılda ortak bir isimle iki defadan fazla basılan çeviri veya orijinal makaleler toplusu veya farklı yazarlara ait makaleler, süreli yayın kategorisinde değerlendiri-liyordu.3 Süreli yayın kategorisine giren eserlerin basılabilmesi için yalnızca sansür
1 Gankeviç, “Kırım-Tatar Basın Tarihi Üzerine Yeni Malzemeler (Tonguç ve Şafak Dergilerinin 120 Yılı Dolayısıyla)”, çev. N. Muradoğlu, E.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 13. Cilt, İzmir, 2007.
2 Rusya Müslümanlarının süreli yayın tarihi hakkında daha fazla bilgi için bkz. Akpınar, “1905’e Kadar Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 1”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, S. 2, 2010; Akpınar, “1905’e Kadar Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 2”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, S. 3, 2011. 3 “1865. 6 апреля. Высочайше утвержденное мнение Государственного Совета — О некоторых
переменах и дополнениях в действующих ныне цензурных постановлениях”, Yay. 15 Aprel (28 Nisan) 1865, <http://www.opentextnn.ru/censorship/russia/dorev/law/1865/?id=117>
idaresinden değil İçişleri Bakanlığından da ruhsat alınması gerekiyordu. Bu da yeni bir gazete veya dergiyi yayınlamayı son derece güç bir hâle getiriyordu. Resmi makamlarca istediği her yola başvurduktan sonra olumlu sonuç alamayan Gaspıralı, farklı adlar altında yılda yaklaşık 50 farklı “mecmua” çıkarmaya karar verir ve resmi makamları bu konuda bilgilendirir.4 Böylelikle basacağı eserler süreli yayın görünümünden
çık-mış olacak ve İçişleri Bakanlığından izne gerek kalmayacaktı. Bu şekilde Neşriyât-ı İsmailiye adı altında “makale mecmuaları” ortaya çıkar. Gün yüzünü gören on on iki mecmuadan yalnızca ilk ikisi Tonguç ve Şafak, bugünkü araştırmacıların eline ula-şabilmiştir. Yavuz Akpınar’ın her iki mecmuanın metinlerini Latin alfabesine aktarıp içeriğini tahlil etmesi Gaspıralı’nın ilk yayıncılık faaliyetlerinin aydınlatılmasında önemli bir merhale oluşturur.5
Neşriyât-ı İsmailiye mecmualarının her biri, 35 yıl boyunca kesintisiz bir şekilde yayın hayatına devam eden Tercüman gazetesinin tarihinde birer yapı taşı olarak düşü-nülebilir. Neşriyât-ı İsmailiye klişesi ile Petersburg’daki sansür idaresinin 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihinde izin verdiği metinlerin Rusça ve Türkçe basıldığı Tercüman/ Perevodçik adlı süresiz dört sayfalık “makaleler mecmuası” ise ayrıca dikkat çeker. Hem aynı adı taşıması hem de içeriğinin Tercüman gazetesinin programına uygun olması bu mecmuanın Tercüman gazetesinin deneysel baskısı olarak adlandırılma-sına olanak verir. Nitekim V. Gankeviç bu makaleler mecmuaadlandırılma-sına sansür tarafından basılma izninin verildiği 5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihini Tercüman gazetesi için bir milat olarak görür.6
Bir milletin ilerlemesinde hedefine ulaşabilmesi için gerekli olan anadilinde süreli yayında ısrar eden Gaspıralı, Rusça ve Tatarca (Türkçe) yayın çıkarma isteğinden ilk defa 9 Yanvar (22 Ocak) 1882 tarihli Tavrida Valisine yazdığı raporunda bahseder.7
İzin almak için yazdığı sonraki başvurularında da gazetesini Rusça ve Türkçe çıkarmak istediğini nedenleriyle birlikte açıklar. Örneğin, 10 Dekabr (23 Aralık) 1882 tarihli Bahçesaray polis şefine verdiği özgeçmiş bilgilerinde Gaspıralı, gazetesini Rusça ve Türkçe olarak çıkarmanın bir taraftan Tatarlara (Türklere) Rus hayatı ve maarifini tanıtacağını, diğer taraftan Rus okurlar için Müslümanların maişetini ve düşünce dünyasını öğrenme fırsatını sunacağını ifade eder.8
4 İsmail Gasprinskiy (1851-1914) Sbornik Dokumentov i Materialov, s. 33-34.
5 Gankeviç-Akpınar, “İsmail Gaspıralı’nın Yayımladığı İlk ‘Mecmualar’: Tonguç, Şafak”, s. 21- 40; Akpınar, “İsmail Gaspıralı’nın Şafak Mecmuası”, s. 8-46.
6 Gankeviç, Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu: Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo
(1851-1914), s. 110.
7 a.g.e., s. 107.
5 Avgust (18 Ağustos) 1882 tarihli Tercüman/Perevodçik adlı süresiz “makaleler mecmuası”nın deneysel baskısı Kırım Devlet Arşivinde muhafaza edilmektedir. Bu deneysel baskının içeriğinden V. Gankeviç ve İsmail Kerim’in çalışmalarında bahsedil-miştir.9 Ancak yazılarının metni daha önce hiçbir yerde yayınlanmamıştır. Hem Tercüman
gazetesinin bir prototipi olması hem de Gaspıralı’nın yayıncılık faaliyetinin gelişimine ışık tutması bakımından bu “mecmuanın” neşrinin gerekli olduğuna inanıyoruz.
Tercüman/Perevodçik adlı bu “makaleler mecmuası” ikisi Rusça ikisi Türkçe olmak üzere toplam dört sayfadan ibarettir. Her sayfa iki sütuna ayrılır. Mecmuanın Rusça ve Türkçe başlıklarının üzerinde Neşriyât-ı İsmailiye klişesi vardır. Fiyatı 10 Kapek, yayın yeri İsmail Gasprinskiy Matbaası Bahçesaray şehri olarak belirtilmiştir. Mecmuada kısa editöriel yazısı hariç dört “makale” yer almaktadır. Bu makale-lerin içeriği, bir taraftan Gaspıralı’nın daha sonra belirleyeceği Tercüman gazetesinin programına işaret ederken diğer yandan İsmail Bey’in hayatı boyunca en çok önem-seyeceği meselelere de belli ölçüde ışık tutar.
Süreli yayın çıkarmak için yazdığı dilekçe ve raporlarında da ifade ettiği hedef-lerine uygun olarak ilk iki makale “Rusya” ve “Yeni Kanunları” konu edinir. İsmail Gaspıralı’nın Rusya Müslümanları adlı fikri eserinde de belirtmiş olduğu gibi, Rusya İmparatorluğu vatandaşı olan Türklerin hem kendi çıkarları açısından hem de tâbi oldukları hükümet ile sağlıklı bir münasebet kurma açısından kendilerini ilgilendiren kanun ve mevzuattan haberdar olmaları son derece önemlidir.10 Böylelikle Müslüman
yurttaşlar, bilinçli birer vatandaş olarak hem kendi haklarını bilecek hem de hükümetle yanlış anlamadan doğan anlaşılmazlıklar yaşamayacaktır.
Diğer iki makale ise hayatı boyunca ilgilendiği iki meseleyi ele alır: “Rusya Müs-lümanlarında Matbuat” ve “Kadınlar”. Faaliyetlerinin ana mevzularından olan bu me-seleleri İsmail Gaspıralı sonraki yazılarında her defasında geliştirerek ele alır. Tercüman gazetesinin 8 Yanvar (21 Ocak) 1884 tarihli sayısında “Rusya’da Matbuat ve Neşriyât-ı İslamiye” adlı makalesi, Gaspıralı bu deneysel baskıdaki yazısıyla benzer içeriktedir. Ayrıca bu makalesinde Gaspıralı 1883 yılı içinde Rusya’da neşredilen İslam kitaplarının listesini verir. Tercüman gazetesinin 1901 yılı 40. sayısına ilave olarak verilen “Mebadi-i Temeddün-i İslamiyân-i Rus” adlı risalesinde ise Rusya Müslümanlarının modernleşme-sinde eğitim, tiyatro ve hayır cemiyetlerinin yanı sıra matbuatın önemine ayrıca değinerek bu sefer Rusya’da çıkan yeni ders kitapları, fenni ve edebi kitapların listesine yer verir.11
Bu ve diğer eserlerinden İsmail Gaspıralı’nın matbuata ne kadar önem verdiği anlaşılır. 9 Gankeviç, Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu: Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo
(1851-1914); Asanoğlu, Gasprinskiynin ‘Canlı’ Tarihi, 1883-1914, s. 298.
10 Gaspıralı, “Rusya Müslümanları”, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 2: Fikrî Eserleri, s. 77-121. 11 Gaspıralı, “Rusya’da Matbuât ve Neşriyât-ı İsmailiye”, “Mebadi-i Temeddün-i İslamiyân-i Rus”, İsmail
Kadınlar mevzusuna gelince, gerek kaleme aldığı roman ve hikâyeleri, gerekse eğitim ve diğer faaliyetlerinden anlaşıldığı gibi İsmail Gaspıralı için Müslüman kadı-nının toplumdaki yeri her zaman öne çıkan bir meseleydi. Gaspıralı’nın bu konudaki faaliyetlerinin ulaştığı başarı hitap ettiği kitlenin hassasiyetlerini dikkate almasından kaynaklanır. Nitekim bu mecmuada yer alan “Kadınları Okutmak Gerek mi?” adlı yazısı da böyle bir dikkatin ifadesidir. Bu yazısında Gaspıralı dönemin Müslüman toplumunda mevcut olan kadına bakışı yansıtmakla kalmayıp aynı zamanda onu ni-çin değiştirmek gerektiğini içeriden biri olarak ifade eder. Böylelikle mecmuanın en uzun yazısı olan bu “makale”, yazarının hassas meselelerdeki ikna etme kabiliyetini yansıttığı gibi onun hayatı boyunca önemseyeceği mevzuya da işaret eder.
Burada sunulan Tercüman/Perevodçik adlı deneysel makaleler mecmuasını Latin alfabesine aktarırken Yavuz Akpınar’ın İsmail Gaspıralı’nın eserlerini neşre hazırlamada kullandığı prensipleri rehber edindik.12 Yani metinleri Türkiye Türkçesi’nin ses değerine
yakın okuduk. Bozuk imla ile yazılmış veya dizgi hatası olan kelimeleri düzelterek yazdıktan sonra dipnotlarda ayrıca kelimelerin metinde geçtiği şekli de belirttik.
Sonuç olarak Gaspıralı’nın Tercüman gazetesini çıkarmadan önceki yayıncılık tecrübe-sinin bir örneği olan bu küçük eseri, okuyuculara sunmanın faydalı olacağını düşünüyoruz.
NEŞRİYÂT-I İSMAİLİYE Tercüman
Fi. On kapek Şehr-i Bahçesaray
Tecrübe zımnında birkaç Tatarca neşriyatlarımız şayan-ı kabul ve Müslümanlarnıñ dikkatlerini celp ettiklerinden bu işge tarafımızdan hususi bir devam vacip oldu. Hâsıl-ı muradımız Rusya Müslümanlarına vatanları Rusy[a]’nıñ bildirip Avrupa medeniyetine ve terakkiyatına hâşinâ etmek olup zannımıza göre neşriyatımız bir sırada Tatarca ve Rusça tab’ etmek13 elimizden gelir ise Ruslarge dahi okurluk olması bir kat daha
faydalı olur idi. Bundan naşi işbu kâğız birinci tecrübe olduğundan okuvcularımız kusurlarımızıñ afv etmeleri rica olunur.
Yeni Zakonlar
Daima vatanımıznıñ ve oturuvçı halklarıñ selameti ve saadeti için hizmet-i âli ve kayğıda olğan muhabbetlü ve âdil padşamız imperatorumuz Aleksandr Üçüncü hazretlerine Huda-yı taâla çok çok ömürler verip her işini kolay eyleye. Âmin. 12 Akpınar, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 1: Roman ve Hikâyeleri, s. 83-87.
13 Metinde “ ”یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص
Yakın zamanlarda padşahmızıñ emr-i âli ve adliyesiyle ikisi gayet menfaatlı zakon ilân olundu – 1) duşnıy padot14 yani can vergisi alımı azar azar men’ olunup üç
beş yıldan bütün bütün hiç alınmayacakdır ki halklarge bu pek büyük yengilliktir. 2) Köylü yani poselan15 halklarnıñ toprak almak ve topraklarnı ıslah eylemek için kolay
ve ucuz faiz ile akça berilmeğe krestyanski (yani poselan köylü) bankları16 açılacaktır
ki bu banklar her gubernalarda ve kerek yerlerde olacaktır.
Rusya
Ziyaretleri vacip atalarımızıñ ve dedelerimiziñ mezarları olan yerler Rusya’dır. Demek oldu ki memalik-i Rusya bizim yurdumuz vatanımızdır ki nerede biz serbez17
rahat maişet edemiz nerede canımız, dinimiz ve malımız âdil padşahnıñ küçlü eli ile ve anıñ doğru kanunları ve emirleri ile korçalanmakdadırlar.18
Vatanımız cihanıñ en büyük devletlerindendir. Bilüvciler hesabına göre dünyanıñ altıda bir parç[a]sıdır! Ahâlisi toksan milyondan, asker-i nizamiyesi19 iki milyondan
ziyadedir.
Hadınlarnıñ
20Okutmak Gerek mi?
Evvel çıkan bir mecmuamızda Tiflis’te açılmakta olan Müslüman kız mektebi türünden ve ol mektepte fünun ve tikiş ve terbiya kösterilecek21 dep // yazgan idik.
Bu mektep ol yerniñ müftüsü ve gayri âlimler nezaretinde olacak imiş. Mektepte ders berüvciler ḫadınlar ve cat erkek ayağı mektep kapısından gireceği yoktur. Yazğan idik ki bu gibi fünun-i tikiş ve terbiya öğretüvci mektep Rusya Müslümanlarında evvelki olsa da Türk’te Arap’ta ve Hindistan’da köpten bardır ve ol diyar Müslümanlarnıñ muhabbetindedirler.
İşittim ki bu işten ötürü bazı okuvcılarımız kızlarnıñ okumasın münasip körmiyler iken. 14 Metinde “ ”.
15 Metinde “ ”
16 Metinde “ ” veya “ ” şeklinde. Bir lam fazla yazıldığı düşünülürse “bankları” şeklin- de de okunabilir.
17 Metinde “ ” 18 Korçalanmak: Korunmak 19 Metinde “ ”
20 Metinde “ ”. “Kadınları” anlamında. 21 Metinde “ ”. یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص
Her fikrin delili olmak gerek ki boş söz ve sahra aksi olmasın. Hasılsız [asılsız] bir şeyniñ tasdik ve reddetmek itikadımızça aksdir bâ-husus ki fenn-i mantık gibi uluğ bir fen bunu ayrım açık reddeder.
Ne için, kızlar okuv ilim ve terbiya körseler şeriatımız mân’i ola mı? Hayır? Her ana ve ata vakti olup balasını –kız olsun oğlan– olsun câhil kaldırsa hem günâhkâr hem anlarnıñ günahını çekeceği itikad-ı22 İslamiyedendir “İlmihâl kitabı”. Nadanca
Müslüman der(?)23 ki bu vaktecek kızlar er bala gibi okumadılar, şimdi ne gerek oldu?
Ḫadın24 bir tarladır, saçı uzun, aklı kıssa, ḫadın er kişiniñ bir eğlencesidir, ne gerek
onlarıñ okutmağa?
Men cevaben aytırmen ḫadınlarıñ ve erleriñ farkı hakkı ve borçları şeriatımızca gösterilmişdir ki er balanıñ okutup yaḫşı işçi etmek gerek olsa, kız balanı da okutup yaḫşı yurt bakıcısı etmek men’ olmağandır ve şeksiz faidelidir. Er balalar erge kerek[n] i okur, kız bala kızğa kerekni. Biri bilüvci ata olsa biri bilüci ana olur.
“Bugüne gelince kadar okutmadık şimdi ne gerek?”
Bugünece yaramay ettik hep şöyle mi edeyik? Biz öküz araba ile cüre idik şimdi temir yol ile cüremiz, çalaşda otura idik şimdi yahşı sıcak üyde de ne içün oturamız? “Ḫadın bir tarladır” pek güzel. Tarlañ baksan, temizleseñ gübrelesen soñ meyvadar olur. Bakmaz isen ya az olur ya hiç olmaz. Demek olur ki ḫadınıñ okutmak gerek. “Ḫadınıñ saçı uzun aklı kıssa” pek güzel. Demek olur ki ḫadınlarıñ daha dikkat ile okutmalı ki erkekke layık olsun.25 “Ḫadın bir eğlencedir” pek güzel. Eğlenceniñ dahi
yaḫşısı makbuldür. Dürüst değil mi? [...]
Şeriatimiz (...?)26 okuvdan ve terbiyaden men’ etmediği hâlde // bu işni doğru ve
sadıkane fikretmek gerek. Ḫadın her ne kadar bilüvci ve terbiyalı olsa kız kardaş, zevce ve ana hâlinde ol kadar faydalı olur. Bir fikredelim ki doğarmız, ḫadından, ösermiz, dil, fikir öğrenirmiz ḫadın kucağında! Yaşarmız, ömür edermiz bir ḫadın ile. Ölgende dahi yanımızda ya zevce ya ana hâlinde bir ḫadın bulunur ki soñ nefesde de olardan rahat buluruz! Günâhtır olarıñ hayvan hâlinde bırakmak27
22 Metinde “ ”.
23 Metinde bu kelimenin üzeri lekelidir okunmuyor. 24 Metinde “ ”.
25 Metinde “ ”.
26 Elimizdeki metinde alt satır iyi okunmuyor. 27 Metinde “ ”. یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص
Rusya’da Matbuat-i İslamiye
Ufak işge büyük ad verdik ki teessüf28 olunsa da Rusya Müslümanlarında âdi
manada “matbuat” olmayıp ancak matbuat ve edebiyat işine mübaşeret-i ibtidaiye görünmektedir.
Uluğ Yekaterina29 vaktinden berü Kazan’d[a] Kuran basılmadadır. Soñraca akaide
dair Arapça ve Türkçe bazı kitaplar basıla başladı. Hazırda30 bazı hikâye, masal ve şiir
risa[le]leri basılmaktadırlar. Kazan neşriyatı umumen ilm-i Arabiyeye ve fenn-i mezhe-biyeye tiyişli olup ilm-i akliye ve malûmat-i dünyeviyeye dair kitap görmeğe olmadık. Tesadüf gibi neşrolunmuş “Planetnıy Sistema” kitabı Müslümanlarge na-malum olup ancak ol kitabı Tatarca bi[l]gen Ruslarda görebildik! Bir de ikişer üçer kitap Taşkent, Tiflis ve Ades’de [Odesa’da] tertip ve neşrolunmuşlardır ki Rusya Müslü-manlarının akıl hazin[e]si ancak bu kadardır! Söz sırası bunlara on on iki parça bizim yufak ve tecrübe zımmında31 neşriyatlarıñ koşmalı.
Rusya’da Müslüman hurufatı olan basmahane birkaç danedir. Akademiya basma-hanesi Kazan’da, iki basmahane Taşkent’tedir. Bunlardan gayri Kazan’da G. Abdulin taş basmahanesi. Tiflis’te Ünsizade taş ve huruf basmahanesi ve Bahçesaray’da bizim basmahanemiz bardır.
Vakt-i tab’ı tayın olan neşriyat Tatar dilinde ikidir. Biri Taşkent’te ayda iki defa sartça “Resmi Gazet” neşrolunur. Diğeri Tiflis’te ha[f]tada bir kere Azerbaycan dili ile neşrolunur.
Şeksizdir ki bu iki neşriyat ol diyar halklarnıñ (?)32 gözünü açıp ve Rusya’nın
kanunlarından ve maişetinden haber verip ol halklarge hukuklarını ve borçlarını bildirip büyük faide etmektedirler.
Avgust 5 basılmasına ruhsat berildi, sene 1882. Basmahane İsmail El Gasfirî, fi belde-i Bahçesaray.
28 Metinde “ ”. 29 Metinde “ ”. 30 Metinde “ ”. 31 Metinde “ ”.
32 Metinde bu kelime iyi okunmuyor.
یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص یكمديا توداپ ینشود نلااسوپ ىرلاكناب ىرللكناب زبرس ىس هيماطن ىكنرلن دخ ىكج هليرتسرك دافيعا ني دخ نوسلا قمقاوب فسسئت هنيوتاكيا هدرضح هدنمص
KAYNAKLAR
“1865. 6 апреля. Высочайше утвержденное мнение Государственного Совета — О некоторых переменах и дополнениях в действующих ныне цензурных постановлениях”, Yay. 15 Ap-rel (28 Nisan) 1865, <http://www.opentextnn.ru/censorship/russia/dorev/law/1865/?id=117> Akpınar, Yavuz, “1905’e Kadar Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 1”, Yeni Türk
Ede-biyatı Dergisi, S. 2, 2010.
, “1905’e Kadar Rusya Türklerinde Matbaalar ve Matbuat: 2”, Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, S. 3, 2011.
, “İsmail Gaspıralı’nın Şafak Mecmuası”, MTAD, C. 11, S. 4, Aralık 2014, s. 8-46. , İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 1: Roman ve Hikâyeleri, yay. haz. Yavuz Akpınar,
5. bs., İstanbul: Ötüken, 2015, s. 83-87.
Asanoğlu, İ. K., Gasprinskiynin “Canlı” Tarihi, 1883-1914, Tarpan, Akmescit, 1999. s. 298 Gankeviç, V, “Kırım-Tatar Basın Tarihi Üzerine Yeni Malzemeler (Tonguç ve Şafak
Dergileri-nin 120 Yılı Dolayısıyla)”, çev. N. Muradoğlu, E.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 13, İzmir, 2007.
Gankeviç, V.-Akpınar, Yavuz, “İsmail Gaspıralı’nın Yayımladığı İlk ‘Mecmualar’: Tonguç, Şafak”, Ege Ünv. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 14, S. 1, Ocak 2008, s. 21- 40.
, Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu: Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo (1851-1914), Dolya, Simferopol, 2000, s. 110.
Gaspıralı, İ., “Rusya’da Matbuât ve Neşriyât-ı İsmailiye”, “Mebadi-i Temeddün-i İslamiyân-i Rus”, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 2: Fikrî Eserleri, yay. haz. Yavuz Akpınar, 2. bs., İstanbul: Ötüken, 2015, s. 245-272.
,“Rusya Müslümanları”, İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri 2: Fikrî Eserleri, yay. haz. Yavuz Akpınar, 2. bs., İstanbul: Ötüken, 2015, s. 77-121.
İsmail Gasprinskiy (1851-1914) Sbornik Dokumentov i Materialov, yay. haz. V. Gankeviç, Herson, 1994, s. 33-34.
