Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

.-QlA.~Ü!o!.!·.-!ToJ!IJ.urklıı.:Yl.l!a~tAa.rı;ıatllstıl.!lr..ııml!!a1:!ll'lIJn!.!E!<.!intllst!l!.!tQ!I!s!!!U...!<D~e!.lrIO!o1IS!l..!.ll.SIa.ıV'l-1...ıl~Eurzll&urLlUlıımo!.,,20=03ı!-.

---::.309.

AHMED-İDAI'YEATFEDİLEN BİRESER:

CEV

AııiRÜ'L-MAAN'İ

Dr. AbdtllbakiÇETİN·

ÖZET

Ahmed-i Dd'l'ye atfedilenCev~irü'I-Maanı Hızubin Yakub eI-Hatib'in 1406 yılında yazdı~ıEski Anadolu Türkçesi dönemine ait bir eserdir. Bu yazıda tanıttık1arımız!a birlikte Cevahirü'\-Maani'nin yazmalanmnsayısıon üçeulaşmıştır.

Giriş

evahirü'I-Mafu1İ, 809/1406'dabeşbölüm (=bab) üzerine telifedilmişEski

adolu Türkçesi metinlerinden biridir. Zeki Kaymaz, Cevahirü'l-Maani'nin emekliöğretmenM. Ali Cengiz Bey'den teminettiği yazmasınıdoçentlik tezi olarakhazırlamış ı ve müellifadı kayıtlı olmayan bu yazma üzerinde yaptığı. incelemeler neticesinde eserin Ahmed-iDaı'yeaitolduğusonucunavarmıştır:

"Emekli öğretmen M. Ali Cengiz Bey'in üzerinde .inceleme yapmamı

isteyerek bana verdiğibir yazma üzerinde yaptığuıuz araştırma sonucunda bazı ip ııçlannın yardımıyla bu eserin Ahmed-i Da Tnin olabileceğini düşünerek çalışmalanınızı derinleştiretikve Ahnıed-i Da 'i'nin benzer konulu. diger eserleriyle . karşılaştırmayaparak bu eserin ona aitoldu~ukesin olarakbelirledik."ı

"Cevahirü'l-Maani, şimdiye kadar varlı~ ve Ahmed-i Diİ'ye aidiyeti bilinmeyen bir eserdir. Eserin Dai'ye aitolduğu tarafımızdantespitedilmiştir.,,3

Cevihirü'l-Maani'nin SayınKaymaz'm"şimdilikbilinen tek nüsha,,4 olarak nitelediği yazınası dışında müellif adı kayıtlı olmayan bir yazması da Atatürk

• Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatıBölümüÖgrı.Üyesi. i Zeki Kaymaz, Ahmed-i DA'ı: Cev§hirü'I-Ma'ani (İnceleme-Metin.Söz!ük),

(YayımlanmamışDoçcntlik Tezi); Malatya1997, IV+295+IOBs. ı Kayınaz,age. "Ön Söz" den.

JKaymaz, age.s.ı

o.

4

Kaymaz,

age.s. iI.

-310-A. Cetin: Abmed-l Dil'ye AtfedilenBırEser: Cevahlrli'I-Maanl

üniversitesi Merkez Kütüphanesi Seyfettin Özege Bölümünde Agah Sırrı Levend koleksiyonunda ASL-237 numaradakayıtlıdır.s

Biz buyazımızda Cevahirü'l-Mafuıi'ninbuikiyazması dışındaon biryazınası üzerindeduracağızveeserinyazarısorununadeğineceğiz.

Cevihirü'I-Maini'ninYazmaları

ı.Milli Kütüphane-I: 06Miı. Yı.F. B. 381 "CevMıir al-maclinI Dürri (954/1547)

...

~

.).liL...:ı..) ~\JJI.LA:..

beytiyle başlamaktadır. Türkçe, harekeli nesih hatla, 218x150-150x105

mm.

ölçüsünde, 15 satırlı, 1+88 yaprakta, esmerçıpa filigranlı kağıda,954 Ramazamnda (1547) yazılmıştır. Sözbaşları kınnızı mürekkepledir. Kahverengi yıpranmış tamir görmüş meşin sırtlı,üst yüzükırrmzı kağıt kaplı,alt yüzüşernselibordomeşin kaplı bir cilt içindedir.

beyitleriylesoİlaermektedir.Yazarınismi 46a'danalınmıştır. Beşbabtanoluşandini ve felsefi bir eserdir. İçinde yer ye, ıp.anzum kısımlar vardır. 1-2. yapraklararası eksiktir. la'da Feytullah b. Mustafanin 'temellilkkaydı ve mührü vardır. Yapraklar

kurtyeniklidir. Fahri Bilge varislerindensatın alınmıştır.,,6

2. Milli Kütüpbane-2: 06 M.K. Yz. A. 8394 "Cevamnı'l-Me'ani

Yazar:Hızırb.Ya'kı1b İst.Tarihi: 968 [1561] Müstensih: Ali b. Hüseyin"

sKAzım Köktekin, "Ahmed-i Diil'nin Cevdhiri1'I-MaiiniAdlı Eserinin Yeni Bir Yazması

Vzerine"ı Umi Araştırmalar, S. 12,İsı.2001)s.143-152. ı"/

--!!A,,-",C!<.!'c..!T!..!!ai.!JrJd!!!Y.uaU.tLlAl!.Irau'~tır!.!m!!!a!!llall!r.LI E5<lnll!latl~tib~Ii!..!De~rgllil'!!.I....SZ!!.ı!yıU!ı...ı...ıEi!Arzu.!ıIUru.ıı.mllUiıoolll2ıi~!..- --::::·3ıı.

233 y.; 200x145nun,,7

... KitabuCev8.hiıil.'I-Maini

200x145 (l40x87) mm. 13 str, 233 yk. Harekeli nesih. Başlıklar kırmızı mürekkepledir. Sonradaneiltlenmiştir,

Milli Kütüphaneyesatınalma yoluylakazandınlmıştır.

Başı:

....

~

~ila'llalıu tebiireke ve teCala.... Bil ki I:I~ teCila eelle ve acla calim ü call[meyidi ve bHürdi buyaratdugıIı:ullarda baciısınunnefsiıiUıiridive pikidi... Sonu:

YaRabbi, yir yUzinde bundan ekrem ve efial kulun varmıdur,dedi (hareketi) veAllalıüte'ala danbiıabgeldi-kim yacİsabir kimesne Ummet-iMu/.ıammeddenbir gün recebden ome ıutsa ol ~ulum bafta bundan efialdur. dedi (hareketi). Temm (133a11-7)

llk

bakışta ayrı bir eser intibaı uyandıranbunüslıa,esasta diğernüshalarla

aynıdır. Bazı nüshalarda bulunan baştakimanzum kısımbu nüshada yoktur. Bu

nüshadaayrıcakonularla ilgili yer yer birden çok hikayekaydedilmiştir.

3. Süleymaniye Kütüphanesi Birinci Serez152611

HazaKiıabuCevahirü'l-Maani (la)

225x175 (168x125), 129 yaprak, 15satır.Nesih. Siyahmeşineilt, mıklepli.8 3a'da Derviş Mustafa adına vakıf kaydı 5a'da aynı şahıs adına vakıfmührü

bulunmaktadır. Başlıklar kırmızımürekkepledir.

Bu yazma, Süleymaniye Kütüphanesi kart kataloglarında Derviş Mustafa bin Muhammedadına kayıtlıdır.

7 Bu bilgi, Milli Kütüphanenin web sayfasından alınmıştır: Dogrudan ulaşım: http://kitap.mkutup.gov.tr:4S00/AlEPHlTURlNlTlNlTlNlTIFINO-ACC/261 1998

8 Bu nOshanın Türk Dil Kurumu kütüphanesinde mikrofilmi (Mikrofilm 142-2) ve

mikrofilminden eldeedilmişfotokopisi (Fotokopi/269) Deniz Mustafa b. Muhammedadına

-312-

A.Çetın:Ahmed-i Dil'yeAtfçdlIenBlr Eser: Cevablrü'I-Maanl

Başı:(lb) Hazii Kitabu Cevahirü'l-Maam veMir'atü'l-Maa.nı

...

~

f:lamd ol Allma kimRal;ım1i.ndur HemRaI:ıIm ü [Mün'imtlMennanıdur

Yirde gökde [!).üklm anundur emr anul'i. C[anu telndeluıfanufidur l}a!).r anun

Bu kitlibun adını CevaJıirü 'l-Ma'ınivirdüm çün milrid-işadı~ ve tiilib-i'aş*

muıala'aeyleye veal:ıkiimılamu'amele eyleye (4b!12-13)

bu m~alat fütü!:Jınun fetl}.i muJ:ıarrem ayınun evasıtındayıdı sene

tis'a ve

şemanimJe (3a/4-6)

Sonu:

Her ne-kim nefsüne şanarsın bal15: nefsine anı şangıl ve da\}ı dilersen kim

bal~ufi yigregiolasınemegüiiiIJa~dandirIg itmegil ve's-selam tcmme bi-'avni'llah.

(129a/S-8)

4. Süleymaniye Kütüphanesi,Tırnovalı1854/1 Cevahirü'l-Ma'iini

Hızır birıYakub

170x121. 12Ox84 mm. 1-90 yk, 15 str. Nesih, 809 h. Meşirı cilt. İstinsalı tarihi ve müstensibi bellideğiL.

Başı: 2b Cevahirü'l-Maiini

....

~

l:lamd ol A1liiha kimRal:ımandur HemRal:ıimil Mün'imilMennandur

Yirde gökde I)ükm anul'i.dur emr anun Canu tendeluıfanundurJ..eal;ıranun

-"A"",.ü""'.-.:T...

a...

rki...·v....a...tA~ra'"""'stı""r...m".,al""an...,.E...nl...tl""ta~liI....D...,e...rgls...I....S""aY...I...ı....ı....E....rı""u...ru""'m...ı""QO""3"--

~-3ı3-(4b/12) Ya<nI Tafinnufi r~etinden ve resütüfi şalavatından şofira bu iacif ducac! .fiıbr

bin

Ya'.f:iIbu1~ (?) (Jıp7J; eydür sebeb-i te>lif-i ldıab oldur kim çtin ma.iJbübı's-seıaıınü'l-muI.carrebIn Paşa t,ı8Zreünüfi evşaf-ı l)amIdesini ve abl~-ı i:ıamide kerImesiniişitdüm buşüşan oll)airetemülazımlarındanbir<azız dabı şöyle ta.\p"Ir eyledi-kim (5a) paıişahdur kim ficlinde teviıI.c var ve şahdur kim gÖiilinde taşdII.c var mul}.ibb-i eilm ve eulemMur mUrebbI-yi iucafa ve fuI.cariidur. PesmüştaI.c

oldum kim cemaline n~ar eyleyem ve eaım eyledüm-kim anufiziyaretiçUn

sefer I.cı1aın zira kim birkişide dünyanufi dükeli ~icablarm müctemiceylernişiken gaf1etuYl.cusından uyanmaI.c ve WatameşülolmaI.c... (4b/12-5a14)

Nel!r: Bu kitabufi adını

Cev4biri'l-Ma

c

_lDl

_{(harekeli) virdüm eillet-i gayisi}

oldur kim çiln milrid-işad~ve talib-icaş~... (7a17-8)

6b l:Ia:2:ret-iPaşayiçün buşanCata

Eyledüm iI.cda.m ta kimJ:ıa:zrete

Liiy* olup bu kitlibaJ:ıklimıla Cennet-i firdevsiacıayayite

TuI:ıfeoldur kim I.cala biil,ci ebed OL degülldm bir iki gUnde yite

Bünyiidını bişbab üzerine vaX' eyledtim... (7a113)

ve bu maI.clllatfütO\:ıınufi fetl}i mul)arrem aymufiev!şıtında idi sene tisca ve semanimiye... (7b/1-2)

7b/3şicr: Sekiz yüzıoIı:uzmdaresülüfi Açıldı I.capusı işbu flitül:ıufi

Sonu: Şabür olğı!

ki

bulasm~at

-314-A. çetin: Ahmed-I Dii'ye AtfedilenBırEser: Cevahitü'I-Maani

roludur bu kitiib içi hidiiyet Egerc~lui'ivarisetuı naşIJ:ıat

5. Millet Kütüphanesi Ali Emiri,Şeriyye,533.

194x134, 142x96

~.Nesih, İstinsah

tarihi 1855 h. 110 yk. Mukavva cilt. Muhtelif yerlerinde Ali Emiri'nin temellük; mührüvardır.

Buyazmaı Millet Kütüphanesi kartkataloglarındaSaidadına kayıtlıdır.

Başı:

...

~

l:Iamd ol Allaha kiRaI:ımandur HemRaJ:ıImü Muncim ü Mennandur

Ve bu kitabui'i adını CevlIhiriJ'l-MscDnIad verdim (harekeli) ve bUnyii.dınl beşbab üzerinevaZı<(harekeli) eyledüm....(6a12-4)

6a17:ve bumak.aıiituii fütübınuii fetbi muJ:ıarrem ayınuii eviişıtında sene(8) tisCa ve

semiini mieti.Şicr:

Açıldı ~apusı işbu[ülüDun

sekiz yüz(9)toIs:uzında01resü1üii

Sonu:Şicr:

Sacadet isteyen tutarşerIcat ŞerIcatbekleyen bulur taril,<.at

roludur bu kitab içi hidayet Sacactet ehliişidür naşII:ıat

Temmetü 'l-kit!b

6. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi,1380/1.

196x130, 152x83 mm. Nesih. 21 str, Miklepli. 38 yk. Başlıklar kırmızı mürekkepledir.İstinsahtarihi, müellif ve müstensihadı kayıtlı de~ildir.

-",A,,-.O"".'-'T""'O"-rkl=<.ıva...t.o::Ar""a""s:::,tırm...a...!a...r"-'lE""n""sti""'tG...,sO...,D""e...r..gi....s!...S""a...yl....,2"-"1...E""rz""u....ru...,m....2""OO""3'-- ~•.31

s-....

~

All!h silbbanehUtetaıii bmetlerine bamd il §enii ve resiilu'll!hşallii'll!hU o..

i",,'"

v;;; "",ü:.;mfo: "atiiL ii ~l:iiiınui1Il şofira t:i~ reoMeke ve te'-iiliinun 'inayeti bi-tilletinden ve kerem-ibI-nihiiyesindenümiıoldurkimbu <abd-iiatirınUti beyanın...

ve bu kitaba CevIbirtJ'J-MsWnIdiyü ad virdüm. Pes bu kitabuiivücudına blı.ei§her mürld-işiid~ve her Wib-iba~~ mUıl1a<aidUbile.cıbn-8)

Bu kitIbı biş bli.b üzere ternb Ipldum. Bab-ı evvel ma<rifet-i nefs

beyanındadur. Biib-ı §anı evvel vacib beyanındadur. Blib-ı §lihS feıraı-ı ervlil,ı beylinındadur. Bab-ı rabi<bi~at-ı insanbeylinındadur. Bab-ıblimissüluk-ı ümera ve vüzerabeyanındadur.(lbI12-14)

Sonu:

Esmail'l-büsna şerbini mubtaşar ~ılalum bu 'lizız ve görklU adlarun

§evllbını şerb itmege niçe fuzalanun ı~atleri ~olup 'iiciz ve fermande~almışlar.

Temmet bi-'avni 'llahi'l-meliki'l-Vehhlib.

7. Süleymaniye KütüphanesiİbrahimEfendi, 183

21 lxISS, 136x90 mm. 19 str. 1167 h. Nesih. Mukavva cilt. Miklepli. SI yk. lb Haıa Kitab-ıCev!hirU'l-Ma'linıEsmaü '1-I:lüsna

...

~

ijamd ol Allaha kimRal,ımli.ndur HemRal,ıimü Mün'im ü Mennlindur

Amma Allah tetala bmetinliii bamdinden şofua ve seyyidi'l-mürseHn MuJ:ıamıned Muşıatanun şalla'll!hütaleyhi ve sellem şalavatından şofirabi-dUrüsn (harekeli) işitdüm kim mal,ıbüb sulııı.nu'l-M~arrebin

/;l1JlDZll

Big ral,ımetu'llahi 'aleyhmal,ıabb-ıtulemadur vemuttelpd-ı f~aradurdiledim

kim

birtul,ıfeviribiyem bilişmegiçün !;ıadişmücibince. (4a1l-6)

4b/18: ve bu kitabuiiadını Ct:y6biriJ'J-MsWnIvirdUm ve bUnyadını bişbab üzerine vaZ< eyledüm. (5a) Blib-ı evvel fl-ma<rifeti'n-nefsiBabü'§-§linı rıevvel ma-vecebe tale'l-mükellefiBabU'~-şa1i§ rı fıırati'l- ervlil,ıibabü'r-rabitrı fııratiAdeme taleyhi's-sellim biibü'l-blimisrıedebi'l-müluk ve'l-vUzerli. Ve bu ~aılitun fUtüJ;ıında fetJ;ı mubarremayınun eViişıtındayıdı.

Fi

sene tis'a ve 'emanI mieti. (4bI18-5a14)

-316-A. Çetin: Ahmed-I Dil'ye AtfedilenBırEser: Ceyahlrü'I-Maani

Sonu:

81b/14: Yeda\}ı biş nesne göfili münevver

U,J1."..)

eyler Evvel .ı:ı..\..ıı\

y.

Ji

oJı;um4, Ç[<amı az yirnek, 'ulemayile oturup şol;ıbet eylemek, dün namazın ~m4,yaban otun otalma15'~l (J.ıi~) ol durur kimglifil (J:ıi~) olmaya her lal;ıia kendUnun al;ıvalini tafal,ıl;ıüs eyleye ~iihirini şeri'at edebiyle mUfahhar eyleye bafimmıaril,cat esriirıylamünevver eyleye.Va'Uatıua'lam(8ıbI14-20)

8. Süleymaniye KütüphanesiŞehidAliPaşa,2807/2

205x137, 132x72 mm. 47b-ııob. 13 str. Nesih. Müstensihi ve istinsah tarihi bellideğil.

Başı: I:HiıaKitabü CeviihirU'l-Ma'iinI ....~

Amma. AHiihli te'iilanün I:ıamdinden şonra ve seyyidi'l-mürseHn MuI:ıammed-i Muşfafiinun şaliiviitından şofirabe-dürüst! işitdüm-kiol ma!:ıbüb'ı-s­ seliifIn sulıiinu'l-mu1,<arrebIn l;lamza Beg muJ:ıibb-i eulemiidur ve mu'tekld-ı fuı;ariidurdiledim kim birtul.ıfeviribiyembilişmegiçün.ijadl§... (47b/2-7)

(49b) Ye bu kitiibunadım CevmıirtJ']-MscinIvirdümvebünyiidını biş biib üzerine vai' eyledüm. El-babü'l-evvel rıma'rifeti'n-nefsi el-biibü'§-§iinı rı evveli mii veeebe 'ale'l-mükeHefi el-biibü'ş-şii!işü rı fıtrati'l-erviil).i (50a) el-biibü'r-rabi'ü rı fıtrati'l-Ademi 'aleyhi's-seliim el-biibti'l-biimisü rı edebi'l-mülüki ve'l-vtizeriii. Ye bu ma15iiliitun fOtül;ıınun fetI:ıi muJ:ıarrem ayınuo eviişıtındayıdı. Seb'a tis'a ve şemiinımieti. (49b/8-50al4)

(SOaıS) Açıldı Jı;apusı işbu fütül:ıufi

Sekiz yUzıo/:;:uzında ol resülün Sonu:(lıob/5)

Şabür olgılkibulasın ~at Şamüt olgılkibulasın J:ıaI.<il.cat

Toludur bu kitab içi hidiiyet Sa'iidel isteyen dutsunnaşIi:ıat

-<:!!A."""il""...

T"'a...

rkl...,y""...tAr,",-".,2!stı!!.r..,mail!!Ii!!j.ru.1aıE!!lDst!!l:W!tfl!&lsfli!.JD~er...J!IIio!Il!.!.sl...S!.!!.y.u,"!!o2~1-"'Ewrzu!l!U.lruum!!.o2IlliOO~3ıZ...-

--=·,3l7-9. Bibliotbeque Nationale (Paris), Blocbet, Supp. 499 "Cevahirü'l-Maani"

llızır ibıı J'akub el-Haıib (5v)'ill lasavvuIi eseridir. Manzum bir girişi

vardır.H. 809 (1406-1407) yılında Sultan Birinci Mehmet zamanında yazıİmıştır. Eserbeşbölümeayrılır(lOv): [1] Ruhuntanınması,[2]Zorunlu mükellefiyetier,[3] Ruhların yaratılışı, [4] İnsanın yaratılışı, [5] Sultanlarla vezirlerin yaşamaları gereken hayattarzı.

Nesih, istinsah tarihi: XV. yüzyılınsonlan XVI. Yüzyılın başlan. 21x14,5 cm.9

10. KöprülU kütüpbanesi, nr.153.

"Cevahirü'l-Maani(fiŞerh-iEsmai'llah.i'l-Hüsna)

Hicri 809 senesinde Türkçeyazılmıştır.Yazan bilinmiyor.Beşbab üzerine tertip edilmiştir. Birinci bab nefsi tanıma, ikinci bab müslümanın("mükellef")

yapmasıgerekenler, üçüncü babruhların tabiatı,dördüncü bab Adem(a.s.)'ın tabiatı,

beşincibab sultan ve vezirlerinadabı. Başı:

Ve bu kitabun adın Cevlihirü'l-Maanıad urdum ve bünyidın biş bab üzerine vaz' eyledüm. El-babü'l-Evvel fi ma'rifeti'n-nefsi.... Bu makilitlın fl1tilhunun fethi Muharremayının evasıtındasene tis'a ve semaru mie...

Sonu:

~ ,)~\

J,t.\

c..:.ı~1.a...ı Ü:!1.ıA ~ ~\:iS ~ yı~

Nesih, 125 yaprak, l7x13 (14x9) cm. ölçülerinde 13satırlı.

Ferağ kaydı: Temme'l-Kitab bi-'avni'llahi'l-Meliki'l-VehMb sene hamse

ve hamsine ve semam mie 855"

Başında ... Pir Mehmet b. Muslihuddin... temellük kaydı var."IO 11. MümtazŞükrüEtDmez'in "elinegeçti~ini"bildirdili nüsha:

Bu nüshahakkında Eğilmez şubilgileri vermektedir:

9E. Blochet, Catalogue des manuscrits turcs, Paris, tarihsiz, I, Supp.499.

LoCataloque ofManuscripts in the Köprülü Library, Vol. III, Ircica,İstanbul, 1406/1986.8.74.

-318-A.Çetın: Ahmed-I Dil'ye Atfedilen Bır Ew:Cevahlrg'I-Maanl

"Yazılışıhicri 965 senesinde sona eren,

dört

santimkalınlığındave bütün eski eserlerdeoldu~gibi sabifelerinde numara bulunmayan, her sahifesininaltında müteakip sahifenin ilk kelimesiyazılı,enteressan cildli, yazma bir kitap elime geçti: Cevahirülmeani.

DM ve ahl§ki, hekimane bir eser olankitabın, Osmanlı İmparatorluğunun en yüksek, en başmedi devri olan Kanuni Süleyman zamanında yazılmış olması

ayrıca dikkatimi çekti. Kimin tarafından yazıldı~ını araştırdnn. Baştan bir veya

birkaç sahifenin noksanolması, son sahifede de bunoktayı aydınlatabilecekhiçbir

kaytbulunmaması dolayısıylamüellifinianlayamadım. Kanştırdığımsahifelerinde o

devrin dini telkinleri, zihniyet ve telakkisi; bilhassa !isan ve ifade bakımından, dikkatedeğer satırlaratesadüf ettim." DevamlaEğilmezeserden örnek parçalara da yer verir.II

Bunların dışında Diyarbakir Kütüphanesinde 20641A numarada "Kitabu

Cevahirü '{-Maani" adında Türkçe "manzum" bir eserin kayıtlı olduğunu Önder Göçgün bildirmiştir. 12 Söz konusu yazmayı görernediğimizden üzerinde

durduğumuzeserleilişkisihususunda kesin birşeysöyleyemiyoruz.

Cevlihirü'l-Maani'ninYazarı

Bütünbunlarınsonucunda Cevahirü'l-Ma§ni'ninyazarıolarakkarşımıza

beşisimçıkmaktadır.

1. Dürri

2.DervişMustafa bin Muhammed

3. Said 4. Ahmed-i Dai

5.Hızırbin Yakub

Il Mümtaz Şükrll Egilmez, "CevabirüImeani", Uludag (Bursa Halkevi Dergisi, Sayı: 6 I, EylÜl-Lci.Teşrin:943, s. 37-39. (Bursa, 1943).

12 Dr. önder Göçgün, "Diyarbakır Kütüphanesi'ndeki Türkçe Yazma Eserler Üzerinde Araştırmalar", Atatürk Üniversitesi İsI§ITÜ İlimlerFakültesi Dergisi,Sayı, 3, (Fasikül 1-2), Erzurum, 1979, s. 192.(Aynı yazı:Prof. Dr.önder Göçgün, TürkEdebiyatı Araştırmaları II, Selçuk Üniversitesi Yay., Konya 1991, s. 676-723 (ilgilikısım,s. 676-677).

-aA"",,U"""'c..!TU!f1~rkj!!o!.·Yı.!a~t.!:!A>!..!ra!!s!!!tır!..!Jm!!!a!!.!la~rıı...Elillnust~ItUlq&!sUuD~e""rglo/,isııı.i ...SU!a.ı.!yıW!2c!'1c..!E~rı.5:luII..!.nı~m~2~OO~3"--

~-319-ı.Dürri

"DtIrıi" adı, sadece Milli Kütüphane Yazmalar Kataloğu-V'te (nr. 1758) Cevahirü'l-Maani'nin Milli Kütüphanedekiyazmasının(06 MiL.F.B. 3R 1)t;ıvııifinnp. müellifadıolarak yeralmıştır.

Adı geçen katalogda bu ismin 46a'dan alındığı belirtilmiştir.

Söz

konusu

yazınada 46a'ya baktıgımızda10. satırdaki mısraın LS~:ı kelimesiyle başladığını

görüyoruz. Yazınadabu kelimeninaltı çizilmişve yanına çarpı işareti konulmuştur. Bununla bu kelimenin yazar adı olarak alındı~ına dikkat çekilmiştir. Beyit şu şekildedir:

(46a/9) Bu dünya çün geçeryo~dur §ebatı Ne~alurdevleti ne bo?;J:ıayatı

t..S~:ıitcanumij~?;ikriyile Ki ta görmeyesin ayrul$:mematı.

Görüldüğü gibi Dürrı okunan ve yazar adı olarak kabul edilen kelime

"diri "dir.

2.DervişMustafa bin Muhammed

Cevahirü'l-Maani'nin Süleymaniye Kütüphanesinde Birinci Serez 1526 numaradakayıtlımecmuanm birinci eseri olanyazması adıgeçen kütüphanenin kart kataloglarında Derviş Mustafa b. Muhammed adına kayıtlıdır. Yazınadabu isim geçmemektedir.

Mecmuanın ikinci eseri ise (l30b-247b), İhlas suresi tefsındir.

Bu ikinci eserin yazan 247b'dekayıtlıdır:Kitlibui'i camici Tai'indanraJ:ımet umucı MUş.taflbinMuQmıırıedcümle mü>ın.inlerebileAııah raJ:ımeteylesün amin. (247b/4-5)

Mecmuanm ikinci eserin (İhlas Suresi tefsiri) yazan olan Mustafa b. Muhammed, kütüphane kart kataloglannda birinci eserinin (Cevahirü'l-Maani) yazan olarak da gösterilmiştir. Bu mecmuada 3a'da DervişMustafa adına vakıf

-320-A. Cetln: Ahmed-I Dil'ye Atfedilen Bir Eser: Cevablrll'l·Maani

3. Said

Yukarıda tavsüıni yaptığımızMillet Kütüphanesi Ali Emiri, Şenyye, 533 nwnaralıyazma,adıgeçen kütüphanenin

kart

kataloglannda "Said"adına kayıtlıdır. Yazmada müellifadıolarak Said ismini tespit edemedik.

4.

Ahmed-i

Dit

Sayın Kaymaz, doçentlik tezine kaynaklık eden ve müelli[ adı kayıtlı

olmayan yazmamn yaptığı incelemeler neticesinde Ahmed-i Da'i'ye ait olduğu sonucunavarmıştır.13

Sayın Kaymaz'ın eserin Ahıned-i Daı'ye aidiyetiyle ilgili dayanaklannı

şöyle sıralayabiliriz:14ılki eserde geçen "Bu Da'! müddet-i medln ve 'Ahd-i ba'ıd tuhfefıkrinde hayranıdmn"(5816)cümlesinde geçen"daı"kelimesi.

Ahmed-i Da1'nin mah1ası olarak kabul edilen buradaki "daı" kelimesinin sözlük(=duacı) anlamıyla kullanıldığı artıkkesinlikkazarımıştır.

Sayın Kaymaz'ın bu konuda diğer dayanağı ise Cevahirü'l-Maanı ile

Ahıned-i Daı'nin bilinen eserleri arasındaki tespit ettiği "pek çok konu

ortaklığı"dır.15

.

Sayın Kayınaz'ın ortak konular olarak belirttiği, Cevahirü'l-Maanı ile

Ahıned-iDai'nin eserlerinde yer alan ortak hikayelerdir.

Sayın Kayınaz'ın bu hususta değindiği bir diğer nokta da

Cevahirü'l-Maanı'ye "manzum bölümler"in serpiştirilmiş olmasıdır. Kaymaz, "böyle bir

özelliğe Cevahirü'l-Maani'deki kadar olmamakla birlikte Veslletü'I·Mü1ı1k'tada

rastlanmakta"olduğunu kaydetmiştir.ı6

5.Hızırbin Yakub

Cevihirü'l-Maanı, tespit edebildi~ kadarıyla ilk: kez Blochet

kataloğuylabilimdünyasına tanıtılmıştır.Bukatalogda yazar adı HıZlı'ibn Yakub

el-Hatib olarakkayıtlıdır. Bu kataloğa dayan.8iak çeşitlivesilelerle Fuat Köprülü", 13Kaymaz, age. s. 12. Sayın Kaymaz, aynca 8~i2 Kasım i999 tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi TürkiyatAraştınnaları Enstitüsünce düzenlenen VII. MilletlerArası Türkoloji Kongresine "Ahmed-i Dd;'nin Bilinmeyen Bir Eseri; Cevahirü 'I-Maan;"başlıklı bir bildiri

de sunmuştur. (Bildiri metinleri henüz kitaplaşmadıgından Sayın Kaymaz'ın adı geçen

bildirisinin metnini görmeirrıkfinımız olmadı) 14Kaymaz,age. s. 12-18.

1~Bkz. Kaymaz, age., 12-17. 16 Kaymaz, age. s.18.

i'

M. Fuad Köprülü (HzL Dr. Orhan F. Köprülü-Nennin Pekin), TIirk Edebiyatı Tarihi, ötüken Yay.,İst. 1980,2.Baskı,s.356.

-.l:!A..,;.Uı.ı.:-•....ıTUlqwrkl...y:t.:!a~t...A....ra:lllltı...r""'!D!...!a,...n...,E""n"'stl...tU"".E>II'-!Dae""'rgi...sı...·-"S"'ay.L!I....ZCLI....E...rz...u...r....um...20...0""3 ....;;;...

311-Hasibe Mazıo~luıa, Osman Türer19ve Mustafa Özkan20Cevabirii'l-Maam'ninHızır bin Yakub el-Hatib'eaitolduğunu zikretmişlerdir.

Cevllhirü'l-Maanl'nin Süleymaniye Kütüphanesi Tırnovalı 1854/1 numarada kayıtlı yazmasındada yazar adı Hızır bin Yııkub t".i~(7) Hatibi olarakkayıtlıdır.

Tai'irınun ral;ımetindenve resOlün şaHivatından şoi'ira bu Ucu ducacı QıJ;ır

bin

Yaı-ob t".i~ (7)

U6.tlÔI

eydür sebeb-i teılu-i kiıab oldur kim... (Tımavalı 1854/1,4b/12-13).

Cevahirü'l-Ma§ni'nin Milli Kütüphane-2 (06 M.K. Yz. A. 8394)

yazmasının Milli Kütüphanenin web saysafında Hızır bin Yakub adına kayıtlı

olduğunu belirtmiştik. BuyazınadaHızırbin Yakub adıgeçmemektedir.

MillıKütüphaneye satınalma yoluyla kazandırılanbuyazınanın arasına

beyaz çizgisiz kağıda eser hakkında latin harfli el yazısıyla temelde Bloehet

kataloğunadayanan bilgiler yazılmış adıgeçen katalogdan ilgili yerin (Supp. 499)

fotokopisi de eklenerekbırakılmıştır.Bukağıda ayrıca'Türkiye kütüphanelerinde

nüshası yoktur. Blinen tekyazması Paris Milli Kütüphanesindedir. (Bibliotheque

National, ST., 499)" kaydı da düşülmüştür. Kanaatimee Milli Kütüphanenin web

sayfasındayazaradıolarakHızırbin Yakubgösterilmesi bu bilgiyedayanmaktadır.

Sonuç

Cevahirü'I·Maanı, Hızır bin Yakub el·Hatib'in 89911406 yılında kaleme

aldığı eseridir. Ahmed-i Dal'nin bilinmeyen bir eseri olduğu ileri sürülen

Cevllhirü'l-Maani de adı geçen eserin bir yazınasıdır. Cevahirü'l-Maanı'nin yukandatanıttıklarırnız1abirlikteyazmasayısı -şimdilik- on üçeulaşmıştır.

18HasibeMazıo~lu, "TürkEdebiyatı, Eski", Türk Ansiklopedisi, Meb. Yay., Ank. 1983,C.

32,s.99.

19Doç.

Dr.

Osman Türer, "Bibliotheque Nationale'de Bulunan Tasavvufla İ1gili Türkçe Yazma Eserler",AtatürkÜniversitesiİlAhiyatFakültesi Dergisi,8. Sayı,Erzurum, 1988,s.

195.

loProf.

Dr.

MustafaÖZkan,Türk Dilinin Gelişme Alanlan ve Eski Anadolu Türkçesi, İst. 1995, s.

-322-A.Cetin: Ahmed-I Dil'ye AtfedilenBırEser:Cevalıirll'l·Maanl

ABSTRACT

Cevlihir al-Ma<anı attributed to Ahmed-i Daı is an Old Anatolian Turkish's manuscript written by lj.ıi.ırbinYa<~b al-lj.li~bin 1406.

The number of copies of Cevlihiral-Ma<anıis thirleen with the manuscripts that we represent in this article.