Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

~A...ı.iJ....••..!.T~Ur!.!!ki>!.l·YlHa!..!tA~rc!!atistı!!.rm!l!l!!alJ!Jar",-I.!i!E!!!DS!!!ti~tU~IU~D~e!o!'rgllö!i2!si....S!!!aııYI..ı.1..:,S..JiEu..rz~u!!.ru!!.!m~20~O:!!..O

---=--,277-ÇAYIRLI'DATARİHivEARKEOLOJİKARAŞTIRMALAR

Dr. Alpaslan CEYLAN'" zincanİlinin dogusunda bulunan çayırlı'nın, İle uzaklıgı 113 km.dir. sence Dağlarının kuzeyinde, doğu-batı yönünde uzanan ve "Başköy

Depresyonu" olarak bilinen sahanın doğukesiminde, SaygılıDüzlügü'nde yeralır. çayırlı'nın denizden yüksekliği 1500 m.dir. çayırlı Ovası, Karasu Innağının batısında yer alır. Batı ve güneybatısında Esence Dagları, kuzeyden de Otlukbeli

Dağları ile sınırlandırılmıştır. Ovanın genel egimi kuzeybatıdan güneydoğuya do~dur. Ovanın iki önemli akarsuyu çayırlı ve Balıklı çayları, kaynaklarını

Esence Dağlarından alıp, doğu-batı yönünde akarak Karasu Irmağına kavuşurlar. çayırlı ovasınıüç bölümeayırmakmümkündür.Saygılıdüzü,Balıklı çayıileçayırlı

ilçe merkezi arasında kalan düz ve verimli tarım alanlarının bulunduğu saha ve Harmantepe düzü adı verilen güneyinde Balıklı çayı, kuzeyinde Engice dağı

bulunansahadırl.

Yukarıda kısacakonumu ve cografi özelliklerindenbahsettiğimiz çayırlı'da

tarihi ve arkeolojikaraştırmalar yapmamızınnedeni bölgeninaraştırılmamış olması

ve tarihi açıdan taşıdığı değerdir. i997 yılında başladığımız ve 1998-99 yıllarında

devam edenaraştırmalarımızdaönemli bulgular elde ettik2.

çayırlı bölgesinin, tarihi ile ilgili ilmi araştırmaların yapılmamasından dolayı tarihinin ne zaman başladığına dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.

Bölgedeyaptığımızilkaraştırmalarlada tarihi ve arkeolojik verilerin oldukça zengin oldugugözlemlenmiştir.

çayırIı'nın yakınçevresinde bulunan ilçe ve illerdeyapılanilmiçalışmalar

ise sınırIı kalmıştır. Bu araştırmalar arasında Altıntepe3, Tercan da Çadırkaya4 ve

*

i Erinç 1953,5 vd,; Atalay 1992,57.; Altınbilek1997, i vd.;Akkan 1964, 14 vd.; Tüysüz 1992,7 vd.

2 1998Yılı Erzincan Ili YüzeyAraştırmasına, Arş.Gör. Dr. Haldun Özkan,Arş. Gör. Akın Bingöl, Tarihçi Nezahat Ceylan ve Arkeolog Filiz Özkan katılmışlardır. 1999 Yılında

çalışmalarımızaErzincan dan başka Erzurum, Kars ve ıgdır ıllerini de dahil ettik. Bu

çalışmalaraise Yrd. Doç. Dr. HtiseyinYurttaş,Yrd. Doç, Dr. StileymanÇiğdem, Arş. Gör. Dr. Haldun Özkan,Arş. Gör. Akın Bingöl veArş. Gör. Veli Ünsal katılmışlardır.Bütün ekiparkadaşlarıma katkılarındanötürüteşekkürederim.

3 Özgüç 1966.; Özgüç 1969.; Özgüç 1961, 253-267.; Özgüç 1963, 43-57.; Steinherr 1958, 157 vd.;Çınar1965,225 vd.; Emre 1969,280-289.; Azarpay 1968, 43-46-69.; Piotrovsky 1969.; Merhav 1989,201 vd.; Laroche 1973,55-61.; Laroche 1969,124.; Klein 1974, 77· 94.

-278-A. Ceylan:Cayırlı'daTarihi ve ArkeoloiikArastırmalar

Şirinlikale5 _{sayılabilir.Bununyanı sıraErzurum6 ve Bayburt7'ta yapılanazsayıda} kazıvearaştırmalar bulunmaktadır.

çayırlı bölgesinde yapmışoldugumuz araştırmalarsonucunda belirlenen merkezler ve verileraşagıdadır:

Ozanh Kalesi

çayırlıilçesinin sınırlarıiçerisinde bulunanOzanlıköyU Erzincan'a 113 km.

uzaklıktadır. OzanlıKalesi de (Res.i )köye 4km. uzaklıkta, köyün güneybatısında buhınmaktadır. OzanlıKalesi'nin güneyinden bir dere akmaktadır. Kalenin güney kesimleri oldukça diktir. Bu nedenle ulaşım kuzey kesiminden yapılmaktadır.

Burada ana kaya oyularak elde edilen temeller saptadık. Yine ana kaya üzerine

degişikamaçlar için açılankanallar bulunmaktadır.Kalenin güney kesiminde ana kaya oyularak elde edilen odalarınhangi amaçla kullanıldıklarıylailgili biryargıya

varmak şimdilik olanaklı degiL. Bu kaya odaları yan yana sıralanmış bir şekilde

bulunuyorlar.8 Kalenin güney kesiminde yine kaya basamaklı bir tünel saptadık. Savunma amaçlı ya da suya ulaşmak için yapıldıgı bilinen basamaklı tünellerin örneklerinden en yakın eski yerleşimmerkezi olan Çadırkaya başta olmak üzere bölgede çok sayıda bulunmaktadır9. Kalenindoğu tarafında Ortaçağ dönemine ait mezar kalıntılarına(Res.2) rastladık. Ozanlı Kale ile ilgili çalışmalarımız devam etmektedir. Bilimdünyasınayenikazandırılanbu merkezle ilgili eldeettiğimizveri vebulguları ayrıntılıolarakdeğerlendirecegiz.

Çadırkaya(pekeriç)

Tercan ilçesininsınırlarıiçerisindeolmasına rağmen, cografıkonum olarak

çayırtı'ya yakınlığından dolayı ele almayı uygun buldu~umuz, Çadırkaya'nın

4 Kaya tüneııerinin benzerlerine Van-Kalecik, Yeşilalıç, Diyadin-Toklucak, Bağın, Kızılkaya, ŞirinkaleveÇadırkaya'da darastlamaktayız. Genişbilgi için bk. Bumey 1957, 414 vdd.;Koçhan-Başaran 1986, 240 vd.; Işık 1987,297 vdd; Gall 1967, 504 vd.; Belli 1989,65 vd.

5Işık1987,497 vdd.; Belli 1989,65 vd

6Koşay 1948, 165·169.;Koşay-Turfan 1959, 349 vd.; Koşay-Vary 1964.;Koşay 1967,

14-15.;Koşay-Vary 1967.; Koşay1964, 91-94.;Koşay1984.; Sagona1995,193-218.; Sagona 1996,137-143.; Sagona 1997, 245-250; Sagona 1998,31-64.; Pehlivan 1984.

7 Sagona 1989.; Sagona 1992.; Sagona 1993.; Sagona 1998,31-64.; Pehlivan 1990.

8 Kayaodalarından bazılarıkayayapısınınçürükolmasından dolayı yıkılmıştır.Bunakarşın kayaodalarınıniçini veplanlarını gönuekamacıyla, araştınuaekibimizden Haldun Özkan çok zorkoşullardada olsa odalaraçıkmayı başardı.Kayaodalarıçok uzun bir süreden beri kartalyuvalarıolarakkullanılmaktadır.

9 Kaya tünellerinin benzerlerine; Van-Kalecik, Yeşilahç, Diyadin-Toklucak, Bağın, Kızılkaya, Şirinkaleve Çadırkaya'da darastlamaktayız. Geniş bilgi için bk. Bumey 1957, 414 vdd.;Koçhan-Başaran1986, 240 vd.;Işık1987, 297 vdd; Gal! 1967, 504 vd.

----<:!A"".Ü'-'-...T.!!JlIrL.!!kio!.!·y.!!.atL.!A:l!r~as."tı!!..!rm""a...l"'an....E...n...s...tit...1Ii!!.!slı...,D><!e<!JrglO!.is~i-,ş","aYı.!I....ıs"-,=E"-,rz""u..,ru""m::..2....0,,,,OO,,--

-279-Erzincan'auzaklıgı104 km. dir. Çadırkaya kalesinin hemen eteklerindeÇadırkaya

beldesi bulunmaktadır.Urartu merkezi olarak bilinen Çadırkaya'daki Urartu kaya

mezarları,ana kaya oyularak elde edilen temeller, kaya basamaklıtüneller (Res.4) ve kayaişaretleri(Res.5) en önemli verilerdir.

İshakHöyük

Höyük (Res.6), Erzincan'ın Çayırlı ilçesinin 1.5 km. güney-dogunda yer

almaktadır. Yaklaşıkolarak, 100 x 60 büyükıügündeolan höyügünbatı kısmıkum

alınmak amacıyla büyük ölçüde tahrip edilmiştir (Res.7). Höyügün üstünde ve kuzeyinde yapılankaçak kazıları da çok sayıdahayvan kemiklerine rastlanmıştır.

Höyük kuzeyden ve güneyden nehir yataklarıyla çevrilidir. Demir Çagı ve Orta Çaga ait keramikler elde edilmiştir. Kum ocagı kullanılması önlenmedigi sürece birkaçyılsonra bu höyügun yokolacagı anlaşılmaktadır.

BalıkhKöy Kalesi

Çayırlıya4 km.uzaklıkta bulunan kale (Res.8),BalıklıKöyünün içinde ve köyden yüksekligi 100 m.dir. i.20 x i.80 ebatlarında taş duvar örgüsüne

rastlanmıştır. Moloz taş örgü sistemiyle oluşturulan duvar Ortaçaga aittir. Kalenin kuruldugu ana kayataş ocagıolarakkullanılmıştır.Tarihiyolların geçiş noktasında olması ve yapısal özellikleri nedeniyle bu kalenin gözetlerne amaçlı yapıldıgı anlaşılmaktadır.

ÇataldaşHöyük

Çayırlıilçesinin batısında bulunan höyük (Res.9) ilçeye yaklaşık 6 km.

uzaklıktadır.Eski Erzincan-Erzurum karayolunun üzerinde bulunan höyükte kaçak

kazılar(Res. 1O) sonucu ortayaçıkarılaninsan iskeletlerine rastlanmıştır. Höyüğün

büyük birkısmıgünümüzde tarla olarakkullanılmaktadır.Gerekli önlemleralınmaz

ise birkaç yıl sonra höyük bütünü ile tarla olarak kullanılacak ve tümden yok

olacaktır.

BaşköyKalesi

Çayırlı ilçesinin kuzey-batısındave Çayırlı'ya i7 km. uzaklıkta bulunan

Başköy'ün 3 km. güney-batısında adını köyden alan Başköy Kalesi (Res. 11)

bulunmaktadır. Kaleningenişligi28 m. uzunlugu 52 m'dir. Yine kalenin kuzey ve güney kesiminde duvarkalıntıları bulunmaktadır. Duvar örgüsü temelden itibaren kesme taş örgü sistemiyle yapılmıştır. Ovadan 80 m. yükseklikte ve ovaya hakim

konumdadır. Kalenin batısında kayalara oyularak elde edilmiş 3.25 x 2.90 m.

ebatlarında bir susamıcına(Res. 12)rastlanmıştır. Kaleyi önemlikılanunsurdan biri de kalenin taşlarının içinde bulunan midye kabuklarıdır. Kale aynı zamanda kuzeyinden geçen dogu-batıdogrultusundaki yolu kontrolaltında tutmaktadır.Elde edilen keramiklerden, Eskiçagdayerleşim gören kalenin Ortaçagda da kullanıldıgı

-280-A. Ceylan:Cayırh'daTarihi ve ArkeolojikAraştırmalar

OzanhKöyüve ÇamurludereKöyüMezarTaşları

Erzincan'ın Çayırlı İlçesine bagh Ozanlı Köyünde yapılan yüzey

araştırmasında 6 adet mezar (Res.l3), Ozanlı Köyü yakınındaki Çamurludere Köyünde ise 26 mezartaŞı(Res.ı4) tespitedilmiştir.

Mezarlar üzerindeki bezerneler oldukça dikkat çekmektedirler. Butaşların

yan yüzlerinde bir takım eşya, araç-gereç ve ev şekilleriyle geometrik tarzda

işlenmişsembolikşekiller bulunmaktadır.Bufıgürve motiflerinyalnızbezek olarak degil orayadefın olunmuş kişinin cinsiyeti, hayatı ve meslegi ile alakalı motifler olduguanlaşılmaktadır10.

SONUÇ

i998-1999 yılları arasında yapmışoldugumuz yüzeyaraştırması yukarıda

da belirttiğimiz gibi bölgenin tarihi ve arkeolojik zenginligini ortaya koymuştur.

Elimizdeki verilere göre, M.Ö. II. binde, Çayırlı bölgesine Hayaşa-Azzi Krallıgı egemen olmuşturll. M.Ö.I. binde Urartu krallıgının12 egemenligi altına giren bölge daha sonra Medler, Persler, Hellenler, Romalılarve Bizans hakimiyetine de

girmiştirl3.

Yapmış oldugumuz çalışmalarda kültür varlıklarını da ihmal etmeyip

onlarıda degerlendirmeye aldık.Bunun en güzel ömegini, Ozanlıve Çamurludere Köylerinde tespit ettigimiz, mezar taşları oluşturmaktadır. Çayırlı ve çevresi ile ilgili çalışmalarımız önütntızdeki yıllarda artarak devam edecektir. Bölgede

yapacagırnız yeni araştırmalar, Çayırlmın tarihi ve arkeolojik verilerini ortaya

koyacaktır.

10 Ozanlı Köyü ve Çarnurludere Köyü Mezar Taşları, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölilmü Ögretim Elemanlarından Arş. Gör. Dr. Haldun Özkan tarafından yayınlanacaktır.

11Goetze 1940,21 vd.; Garstang 1943, 35 vd.; Forrer 1931,1 vd. 12Belli 1982,1.,; Sevin 1979,; Tarhan 1972.; Pehlivan 1984.

13 Sevin 1999, 138 vd.; Akurga11995.; Erzen 1992.;KınaI1991.; Memiş1989.;Demircio~ıu 1993, 2vd.; AnadoluUygarlıklarıAnsiklopedisi, II, III, LV.

---""A....Ü'-'-.-"'-T.!!.!ür'""ki!..l·y""'at'-"A"'-r""'as....tı""'rm::::a,..la""r~1E..,n""s:::.tit.."ü",sO,-,0O<.-'e"-Jrg-"is",-i...S""ay..,.I-",IS",--",E:.:..:I'Z""u:.:..:ru,..m::..c2",OO"'-O"--

~-281-KAYNAKÇA

Akkan 1964 E.Akkan ErzincanOvasıve Çevresinin

Jeomorfolojisi, Ankara, 1964. Akurga11995 E.Akurgal AnadoluUygarlıkları, İzmir,1995. Altmbilek 1997 M.S.Altmbilek Erzincan' mŞehir CogI-afyası,Erzurum,

1997,(BasılmamışDoktora Tezi). Azarpay 1968 G.Azarpay Urartian Art and Artifacts, Los Angeles,

1968, 43-46-69.

Belli 1989 O.Belli, "Urartu KalelerindekiAnıtsalKaya

işaretleri"An.Ar.XI, 1989, 65 vd

Belli 1982 O.Belli "Urartular" AnadoluUygarlıklarıAns. L

İstanbul,1982.

Ceylan 2000 A.Ceylan "1998YılıErzincan YüzeyAraştırması"

XVII. AST/2, 181-192.

Demirciogıu1993 H.Demirciogıu Roma Tarihi, LCilt, Ankara, 1993. Emre 1969 K.Emre "Altmtepe UrartuSeramiği"BeIleten

XXXIIIIl31 , 1969,280-289.

Erinç 1953 S.Erinç DoğuAnadoluCografyası, İstanbul,

1953.

Erzen 1992 A.Erzen DoğuAnadolu ve Urartular, Ankara

1992.

Forrerl93i E.Forrer "Hajaşa-Azzi",Caucasica 9, 193i, 1-24.

Goetze 1940 A.Goetze Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven, 1940.

Işık1987 F.Işık "Şirinkale"Bel/eten500, 1987,497 vdd;

-282-

Kına11991

Koşay-Turfan 1959

F.Kına1

H.Z.Koşay-Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1991. "Erzurum-KarazKazısıRaporu" K.Turfan Belleten 23 1959,339-413. Koşay-Vary 1964 Koşay-Vary 1967 Laroche 1971 Memiş 1989 Özgüç 1966 Özgüç 1969 Pehlivan 1984 Piotrovsky 1969 Sagona 1998 Sagona-Sagona.C- Özkorucuklu-1995

H.Z.Koşay-H.Vary PulurKazısı,Ankara, 1964.

H.Z:Koşay-H.Vary GüzelovaKazısı,Ankara, 1967.

E.Laroche "Les Hierog1yphes D'Altıntepe"

Anatolia XV-1971, 1973,55-61

E.Memiş Eski Türkiye Tarihi, Konya, 1989.

T.Özgüç AltıntepeI, Ankara, 1966.

T.Özgüç AltıntepeII, Ankara, 1969

M.Pehlivan En Eski Çaglardan Urartu'nun

YıkılışınaKadar Erzurum ve

Çevresi,(Bası1mamış Doktora Tezi). Erzurum,1984. B.B.Piotrovsky Urartu, Geneva, 1969.

A.G.Sagona "Socıalldentlty and ReligiousRıtua1 ın

the Kura-Araxes Cu1tura1 Comp1ex: Some Observations from Sos Höyük", Mediterranean Archaeology VoL, 11,

13-25

A.G.Sagona- "Excavations at Sos Höyük 1994:Fırst

C.Sagona- Preliminary Report", AS 45, 1995, 193-H.Özkorucuk1u 218. Sagona-Erkmen-Sagona.C-Thomas 1996 Sagona.C.-Erkmen-Howells 1997 A.G.Sagona- M.Erkmen- C.Sagona-LThomas C.Sagona- M.Erkmen-S.Howells

"Excavations at Sos Höyük 1995: Second Preliminary Report", AS 46,

1996,27-52.

"Excavations at Sos Höyük 1996: Third Pre1iminary Report", Anatolica 23,

----2A..".Ü,-,-...T...Ur""ki..ı·Y""at""'A""'r....as...tı""'rm""a"'la""'r...1E""n""s...tit=1lsU,-,D=.:e"",rg."is,.,.i-"'S""ay....l...,lS"--"'E...rz...ur...u"'m...,2""D""DO<--

----'.-283-

Sagona-Erkmen-Sagona.C-McNıven­

Howells 1998

A.G.Sagona- "Excavations at Sos Höyük 1997: Fourth M.Erkmen- Preliminary Report", Anatolica 24,

C.Sagona- 1998, 31-64. I.McNıven-S.HoweIls Sevin 1979 Sevin 1999 Steinherr 1958 Tarhan 1978 Tüysüz 1992 V.Sevin V.Sevin F.Steinher M.T.Tarhan O.Tüysüz

UrartuKra1ııgınınTarihselGelişimi

(Bas.Doç.Tezi),İstanbul,1979.

Anadolu Arkeolojisi,İstanbul,I999. "Urartaeischen Bronzen vonAltıntepe",

Anataliaın1958, 157 vd. M.Ö. XIII.YUzyılda"Uruatri" ve "Nairi"

Konfederasyonlan,

(Bas.Doç.Tezi),tstanbul,i978. Erzincan Çevresinin Jeolojisi,İstanbul,

9

4,0

Km,

~i

i

..

iSARETLER

[!J

iI

Merkezi

[§J

ilçe

Merkezi

[!]

Kale

~

Höyük

13

[IJMezor

N

~

Res. 1.

Kalesi

Res. 3. Ozanh Kalesi-kaya

Altmdaki Tünel

Res. 5.

Kaya

" ,":.:c

Res. 7.

İshak Höyük-Yapılan

Tahribatm Yalon Görünümü

Res. 9.

Höyük

-290-A. Ceylan:Cayırlı'daTarihi ve ArkeolajikAraş(ırmalar

Res.

LL.

Kalesi

~.~.'

..'..

~.1IU

.. ,

, .,ı;"

...!lA~.t!1:"ı..JTL!ü!!:r~kj!Yya!!.!':..l.A~r:!aş1!h!!r.!!!m!.!!.a!.!!la!1rıl..!E~n!!st!!!itl!!Ü!!siıL·D~e!:!.rJ:.gi!ıJsi!...,g;Sa!.lY:ı..ı.!"ı5~Ec!..<rz!<ıiu~ruıı.imi!.!..;:2~OO~O,--

...::-291-Res. 13. Ozanh Köyü Mezar

Taşları