Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsüDergisi Sayıtl Erzurum 1999

TÜRKEDEBİYATI'NDAHİLYE VE CEVRİ'NİN "HİLYE-İ

çAR

YAR-IGÜZİN"İ

-111-AbduIkadir ERKAL'

van Edebiyatı'nın dini türlerinden olan Hilye, peygamberimizin

ızikiözelliklerini anlatan manzum-mensur eserlerdir. Kelimemanası

larak: "Güzel sıfatlar, süs, ziynet, cevher, gÜZel yüz, kılıcın sapındaki veya kınındaki ziynet, suret, hey'et, görünüş"! anlamına gelen hilye, Peygamber Efendimizin fiziki görünüşünü anlatan eserlere isim olmuş ve bu

anlamıyla da özdeşleşmiştir.Türk Dil Kurumu sözlügü'nde; "Hz. Muhammed'in

şekilveşemaili, yazılı levha"ı şeklinde tanımlanarak, öncekianlamlarıikincisırada

kalmıştır. Hilyelerde Hz. Muhammed'in göz ve saç rengi, şekli, boyunun uzunlugu,

konuşması,sesinin tonu, bellibaşlı tavrı,bedeni ve diger maddi özellikleri belirtilir. Hilye'nin klasik metinlerdeki orijinali "halk"tır. İlkdevirİslam alimlerinden İbn Sa'd ve Tirmizi eserlerinde bölüm başlığı olarak"Halku Rasulillah" tabirini

kullanmışlardır. Kadı lyaz (Şifa, s.43) ve Amiri (Behce II, s.i83) gibi şemail

milellitleri de hep "halk" tabirini tercih etmişlerdir. Bunun dışında 'hilye'

karşılığında "Şemailü'n-Nebevi" ve "Evsafiı'n-Nebi" gibi tabirler de yer yer

kullanılmıştır.3

İlim, kültUr ve sanat dilinde, kelimenin hakiki manalarından çok mecazi

anlamlarını kullanılmak sureti ile ifadede derinlik ve zenginlik saglama yoluna

gidilmiştir. Nitekim bizim klasik metinlerimizde Hz. Peygamber'in bu yönü hep "hilye" kelimesiyle ifadeedegelmiştir.4

Hilye'ninDo~uşuveKayna~ı:

Terimanlamındahilyeler 'şemail'lerden dogmuştur. Daha geniş bir manada

kullanılan şemail, vücut yapılarının yanında Peygamber Efendimizin güzel

ahlakından, hal ve hareketlerinden,tavırvedavranışlarındanbir bütün olarak O'nun

şahsi ve hususi hayatından bahsetmektedir.~ Hilyelerde konu şemaile göre daha Atatürk Üniversitesi TUrkiyatAraştırmaları Enstitüsü TUrk DiliUzmanı

Osmanlıca-TUrçeAnsiklopedik Büyük Liigat,İstanbul1990. 2 Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1998.

3 Emine Yeniterzi, DivanŞiirindeN'at, TDVY, Ankara 1993, 5.207.

4 AliYardım,PeygamberinŞemaili, İstanbul1998, 5.46.

5 AliYardım,"Hilye-i Saadet, Peygamber EfendimizinYaratılışGüzellikleri",Kubbealtı

A.Erkaı:TürkEdebiyatındaHilye ve Cem'nin Hilye-iCar-Yar-ıGüzin'i

-112-dardır. Herşemail aynı zamanda bir hilyeolmasına rağmen, fakat her hilyetambir

şemail değildir.

Gerek hilye ve gerek şemail olsun peygamberimizle ilgili kitapların kaynağını hadisler oluşturur. Hazreti Muhammed hayatta iken O'nu tanıtansözlü tasvirlere ihtiyaç duyulmuyor ve buna gerek görülmüyordu. Hazreti Peygamber' in

vefatından sonra Müslümanlarda bir peygamber hasreti başlamıştır. Bir başkası vasıtasıyla Müslüman olup Hazreti Peygamberle görüşmeye fırsat bulamamış

kimseler ileAsr-ıSaadet dönemininçocukları,büyük birfırsatı kaçırmış olmalarının

hasretini duymakta idiler. Bu İsıamın ikinci neslinden olanlar her fırsatta, birinci nesilden olanlara Hazreti Peygamber'inşeklini sorınuşlardır.Bu tür sorulara verilen cevaplar zengin bir bilgi birikimini meydanagetirmişolup, bu sözlü tavsiflerin her birine hilye adı verilmiştir.6

Hazreti Peygamber'in hilyesi hakkında bilgi veren ashabın sayısı oldukça

fazladır. Bunlar içinde en önemlileri şunlardır: Hz. Ali, Hz. Aişe, Enes b. Malik, EM Hureyre, Bera b. Azib, Hind b. Ebi Hale, cabir b. Semüre,İbnAbbas, EM't-Tufeyl, Ebu Ümame, Abdullah b. Ömer, Sa'd b. Ebi Vakkas, Abdullah b. Büreyde, EbU Cühayfe, Adda b. Halid, Huzeym b.Fatik, Hakim b. Hizam, Ümmü Ma'bed.?

Anlatılanfiziki özelliklerin kimi uzun, kimi dekısadır. Her birigörebildiğive ifade edebildiği şekilde anlatmıştır. Anlatılan özellikler değişik kişi ve değişik

zamanlarda ifade edildiği için farklılıklar göste~lerine rağmen, birbirini tamamlayan görüntüleriandırmaktadırlar.Hilye metinlerinde, genellikle Peygamber Efendimizin tarifi imkansız güzelliği anlatılmaya çalışılmışve O'nun bütüngerçeği

ile anlatarnamanın sıkıntısı çekilmiştir. Yani Hazreti Peygamber mutad kelimelerle

anlatılmamıştır.O'nu anlatmak için adeta özel kelimeler icadedilmiştir.

HilyeEtrafıoda Oluşan İnançlar:

Bilindiğigibi semavi dinlerdecanlı varlıkresmi yapmageleneğiyoktur. Din, resimyapmayı yasaklamıştır.SadeceHıristiyanlığın bir mezhebi olan ortodokslukta 'ikon' denen, Hz.İsa'yı, MeryemAna'yı,teslisi ve azizleri temsil eden hem kilisede hem de evlerde bulunan resimler kutsalsayılmıştır.

Başlangıçtatevhid inancına dayandığıhalde, önce kutsalkişileritasvir etmek gayesiyle yapılan resimlerin sonunda nasıl putlaştınldlğl, Hıristiyanlığın böylece

müşrik geleneklerine nasıl döndüğünü bildiği için Hazreti Peygamber bu hususta çok hassas davranmıştır. Bilhassa camilere tasvir mahiyetindeki resimlerin

sokulmaması,tevhidinancınınbugüne kadar saf olarak gelmesinisağlamıştır.s

6AliYardım,a.g.e., s.47;İskenderPala, Hilye-i Saadet, s.3-7.

? AliYardım,a.g.e., sA7; NumanKÜıekçi,Hakan! Mehmed Bey, Hilye, Atatürk Üniv. EğitimFak. Yay. Erzurum 1988, s.7;İskenderPala, ag.e., s.16.

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsü Dergisi Sayı12 Erzurton 1999

-113-Dini disiplinleri Hazreti Peygamber'in resimle tasvirine izin vermeyince, O'nun sözlü tasvirlerinikağıda yazıpcebindetaşımaveyalevhalaştınpevlerinin en çok görünen yerine asma yolunagitmişlerdir.Hilye-i Saadet levhaları, Peygamber Efendimizi'in çerçeveletilmişresm-i mübarekleri yerine konunca, bunun etrafında

da birkısıminançlaroluşmuştur.Hilye-i Saadetinbulunduğuevde; huzur, mutluluk ve bereketolacagına; bulunduğuevi yoksulluktan, üzüntüden, sıkıntıdan ve bütün kötülüklerden, özellikle dehırsızdanveyangından koruyacagınadair inançlar bunlar

arasındadır.9

16. asrın sonlarında Sultan III. Mehmed devrinde CeHm isyanlarının verdiği huzursuzluğun hala sürdüğü bir devirde yazılan Hilye-i Htiktini bu inançlarm bir

kısmını dile getirmiş bulunmaktadır. Bu eserin 158-166. Beyideri bu konuya

ayrılmıştır.

Olduğuhanede fakr u gam u bim Olmaya girmeyeşeytan-ıracim (162)

Yakın tarihte ev, dükklin ve iş yerlerinde Hilye-i Saadet levhalarının bulunmasıbir gelenek halinegelmiştir.

Hilye'nin Edebiyata Yansıması:

Şemail ve hilye özelliği gösteren bölümlere önceleri siyer ve magazi

kitaplarında rastlanmaktadır.Ancakşekilveyapı bakımından asla tam birşemailve hilye kompozisyonu arzetmezler. İslami edebiyatta bu konudaki ilk eser İmam Tirmizi'nin Eş-Şemailü'n-nebeviyye ve '/-hasa'i/ü'/-Mustafaviyye adlı kitabıdır.

Edebi ve sanatendişesi tanınmadan yazılanbu esere daha sonraki yıllarda şerhleri yazılır. Hatta bu esere yazılan şerh vehaşiyeler, İslamiedebiyatta oldukça önemli yer tutar. Şemail-i Nebi geneladıylabilinen bu eserlerdenbaşka İmamBeyhaki'nin

De/dilü 'n-nübüvve,HafızIsfaMni'nin Tarih-i Jsfahan adlı eseri CemaleddinHafız Abdurrahman'ınVefdfi'/-fezdil-i Mustafa ve Kadı Iyaz'ın Şifd-yı Şerif adlı eserleri butürünbellibaşlı kitapları arasında sayılır.

İran edebiyatında şemail veya hilye kitabı yazılmamıştır. Biraz da şiiIik sebebiyle olsa gerek hiçbir İranlı şair bu konuda kalem oynatmamıştır.LO Buna karşılık Türk edebiyatı başlı başına bir hilye türünü ortaya koymuş ve başarılı

örnekler vermiştir.Türkedebiyatındahilye türütıpkımevlid ve miradye gibi çok özel bir yere sahiptir. Osmanlı döneminde İslam edebiyatlarının şemail kitapları

konuları daraltılarakdaha edebi ve sanatkacane biryapıya büründürülmüştür.

9 AliYardım,a.g.e., s.61.

A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cem'nin Hilye-içar-Yar-ıGüzin'i

-114-Türkedebiyatındailk hilyekitabınıHakani kalemealmıştır.ii 1598 tarihinde

yazılan bu eser Türk edebiyatınm şaheserleri arasına girmiştir. 724 beyitlikız küçük

bir mesnevi olan Hilye-i Hakani'ye daha sonra gelen şairler tarafınca nazireler

yazılmıştır.Hatta Süleyman Çelebi'nin Mevlidi gibihalkıntakdirine mazhar olmuş

mübarek eserlerarasınadahi girmeyebaşarmıştır.

Halktarafındanbüyük bir begeniylekarşılananHakani'nin hilyesinden sonra Türk edebiyatında bir hilye furyası başlamıştır. Yazılan hilyelerin büyük bir

çogunlu~u'nin eserini örnek alarak manzum ve mensur olarak eserlervermişlerdir.

Hakani'den sonra yazılan hilyelerden en önemlilerinden olan Cem' nin hilyesidir. Cevri Hakani'yi örnek almakla birlikte ondan farklı olarak Peygamber Efendimizin hilyesi yerine dört halifenin hilyesini yazmayıdaha uygun görmüştür.

Bunun sebebi olarak Hakani'nin hilyesinin halk arasındafazla begenilmesi ve aynı

tilrdeyazılacak hilyenin fazlade~er görmeyecegi dolayısıylakonuyukaydırıphalk tarafindan begenilmesini saglamak ve halifelerin hilyesini yazarak bir ilki

başarmaktı.Cem'den sonra gelenşairlerdeaynı kaygıdan dolayıhilyenin konusunu sürekli farklı alanlara çekmişler, aynı konuda yazmamaya dikkat etmişlerdir. Bir

şairingölgesialtındakalma korkusuşairlerin farklıalanlarda hilye yazmalarmaitmiş

ve hilye türünün ürünlerinizenginleştirmiştir.

Hakfuıi ve Cevri'den sonra en önemli eserNeşati'ninHi/ye-i Enbiya'sıdır.

184 beyit olan eser Cevri'ninki gibi kısa ve sade bir eser hüviyetindedir. Birçok peygamberin on-onbeş beyit içinde genel fiziki özelliklerini tasvire çalışan şair

bunlarıoldukça sadi bir üslup ve basit bir eda ilenazmetmiştir.13 İlkdefaŞeyhvasfi

tarafından eski harflerle bastırılan eser, Sadettin Nüzhet Ergun tarafından da Neşati'nin Divanı'nın sonunda yeni harflerle yayınlanmıştır.14 Neşati eserinde 14 peygambere yervermişveHz.Adernin hilyesini tasvir eden ilkşair olmuştur.

17. yüzyıl şairlerinden olan Atayi'nin Hi/yetü '/-Efktir adlı bir mesnevisi oldugunu AgahSırrıLevend'den ögreniyoruz. Atayiden söz edenkaynaklarınbüyük il Hakani'nin hilyesihakkındagünümüze kadar üçayrı çalışma yapılmıştır.Bunlar:

Numan Külekçi, Hakani Mehmed Bey Hilye, Erzurum 1988; İskender Pala, Hilye-i Saadet, Ankara 1991, Mehmet Atalay, "Hakan! ve Hilyesi I-II", FıratÜniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi S.l,Elazığ1991, s.2949, 53-58. adlı çalışmalardır.

12 Hilye-i Hakan! Mesnevisi beyitsayısı hakkında yapılan üç çalışmada da farklıdır. Numan Külekçi'nin incelemesinde 717, Mehmet Atalay'da 724 ve İskender Pala'da da 712 beyittir.

13 Bayram Ali Kaya,Neşl1ti, İstanbul 1998, s.43.

14 Neşl1ti'nin hilyesini yayınlayanlar sırasıyla şunlardır: Şeyh Yasti, Neşl1ti, Hilye-i Enbiya,

Alem Matbaası, İstanbul 1312; Sadettin Namet Ergun, Neşl1ti, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1933; Mahmut Kaplan,"Neşliti'ninHilye-iEnbiyası", YüzüncüYıl Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.2, S. 2, s.149-166; Ali Bayram Kaya, 17. Yüzyıl Divan Şairlerinden Neşati, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Hilye-i Enbiyası'nın Tenkidli Metni, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Edirne 1991.

19

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsü Derglsi Sayı12 Erzurum 1999-=-=-

-=-115-bir ço~luğu Atayi'nin hamsesinden söz ederler. Fakat Hamse'nin beşinci

mesnevisinin hangisi oldugu meselesi uzwı sürekaranlıkta kalmıştır. Bu meseleyi bütün ipuçlarını sistemli bir şekilde gözden geçirerek Agah Sırrı Levend çözmUş,

hem Atayi'nin Hamse'sinin varlığını hem de beşinci mesnevinin Hilyetü '1- Efkdr

olduğunu kanıtlamıştır.ıs

110 beyittenoluşan eser sadece giriş bölümünden ibarettir. Agah Sırrı Levend, eserin tam metninin bir gün mutlaka ortaya çıkacağını ümid

etmişse deı6_{halen daha bu eserin tam metni ortayaçıkmamıştır.}

Hakaniylebaşlayıpgünümüze kadaryazılanhilye türüeserler iseşunlardır:

Vecdi Ahmed Efendi, Hilyetü'l Evliya ve Ravzatü'I-Aslrya; Cevriİbrahim, Hi/ye-i Çehar Yar-ı Güzin; Karaçelebizade Abdulaziz Efendi, Hi/ye-i Enbiyd; Neşati

Ahmed Dede, Hilyetü 'I-Enbiya; İbrahim Vahdi Efendi ,Tevşihü't-Takvim

ii

Şerh-i Hi/ye-i Resü/i'I-Kerim; Ahmed bin Receb-i İstanbuli, Nüzhetü 'I-Ahyar

fl

Şerh-i Hilyeti'I-Muhtar; Süleyman Nahifi, Hilyetü 'I-Errvar; Sahfi, Hi/ye-i Eimme-i Erbaa;

Arif Süleyman Bey, Nazire-i Hakani; Müstakimziide Süleyman Sadeddin, Hi/ye-i

Nebeviyye ve Hulefa-yıErbaa; Ahmed Şemsi-i Halveti, Hilye-i Şerife; Erzurumi Mehmed Hanefi Efendi, Hilye-iŞerife; Abdülvahhab Dursun, Hi/ye-iŞerife;Müfti Abdulgaffar Efendi, Hilye-i Enbiya; Mustafa Bosnavi, Hi/ye-i Neheviyye; Atayi,

Hilyetü 'l-Ejkclr; Selimi Dede, Hi/ye-i Şerife; Nesimi Mehmed Efendi, Hi/ye-i

Enbiya; Bakayi Abdulbaki bin Dursun, Hilyetü'l-Evliya ve Çehar Yar-ı Güzin;

Mehrned Emin Gerçeker, Hilye-i Fahr-iAlem.ı7

Bunların dışında ayrıca Ahmed Cevdet Paşa'nın Kısos-ı Enhiya isimli ölümsüz eserinin dördlincü cüzilnde "Bazı Evsiif-ı Seniyye-i Muhammediyye"

başlıgı altındaedebi bir üslubla kaleme aldığı"Hi/ye-i Saadet', kendisinden sonra

gelenlertarafından olduğugibi iktibasedilmiştir.18

Hicri 1293 yılında Şeyh Halil Hilmi Efendi tarafından yayınlanan Hilye-i Manzume-i Enbiya isimli eser ise antolojik bir özelliğe sahiptir.ı9 332 beyitten

oluşaneser, Cevn veNeşati'nin hilyelerininbirleştirilmesindenmeydanagelmiştir.

Sebeb-i telif bölümünde Hilmi Efendi hilyeşairlerindenbahsettikten sonra önemli olan iki hilyenirı bir arada bulunması halkın daha faydasına olacağı inancıyla yaptıgıntifade etmektedir.

Cevri'nin Hilye-i ÇeharYar-ı Güzin'İ

CevriİbrahimÇelebi'ninşöhretinenyaygıneserlerinden olan "Hilye-i ÇeMr

Yar-ı Güzin" 145 beyirten ibaret küçük bir mesnevitlir. Şair eserin yazılışı için

ayrıca22 beyitlik bir tarihsöylemiştir.

LS AgllliSırrı Levend, Atayi'nin HilyetU'!-Etkfu'l, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1948.

16 AgahsırrıLevend, a.g.e., s.29.

17 Bu listeyeŞemail başlığını taşıyaneserler dahiledilmemiştir. 18 AliYardım,a.g.m., s. 15.

Şeyh Halil Hilmi Efendi, Hilye-i Manzume-i Enbiya, 1293, Atatürk Üniversitesi KütUphanesi Seyfettin ÖzegeKitaplığıNo: 5360.

A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cevri'nin Hilye-içar-Yar-ıGüzin'i

Minnet AHahii kim bu abd-i fakir Ya'ni Cevri-i kem-term II hakir

Sıdk-ıpakühulı1us-ıniyyet ile İzzetII ihtirlim u ragbet ile Yazup oldum bu nllshaya miilik Sa'y ile menzileirtlrsiilik

Yazılupçünkialdınüsha temlim Vakt-i tahririn eyleyUp i'llim Didi tarihini bu abd-i za'if

KELIMAT-lÇIHAR-YA1?-1LATIflo

1040

-116-Son beyittenanlaşıldıgınagöre eserinyazı1lşı H.1040/ M.1630'dur. Feilatün Feilatün feilün kalıbıyla yazılan eser, Müniicat (1-10), Na't (11-20) ve Mukaddime (2l-30)'den sonra dört büyük halife Hz. Ebubekir (31-56), Hz. Ömer (57-Bl),

Hz.

Osman (B2-l07), Hz. Ali (10B-135)'nin hilyeleri ve Hatime(136-l45) bölümlerinden meydana gelmektedir.

Cevri, Hakani'nin Hilyesi'nden ilham alarak ve ona gıpta ederek hilyesini

yazmışve Hakiini'yitamamlamıştır.

Bundam akdem-i Hakarri

Sfiret-i ma'niyevirmiş ciinı (21)

alınışolşa'ir-ipakize-eda

Nazım-ıHilye-imahbı1b-1Hfida (22)

Bulmuşol devleteisti'dMı

Hilyenazmında anılmış adı (23) Eser-i mu'cize-i medh-iresı1l

Eylemiş anımüseHemmakbı11 (24)

20 Hüseyin Ayan, Cevri,Hayatı,EdebiKişiligi,eserleri veDivanınınTenkidli Metni, Atatürk Üniv. Fen Edeb Fak. Yay, Erzurum 1981, s.283.

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsüDergisi Sayı12 Erzurum 1999

-117-Cevri'nin Hilye-i çar-yar-ı Güzin'i Türk Edebiyatında yazılan ikinci; Peygamber Efendimiz'indışındaki kişileriçinyazılanilk hilyeörneğidir.

WL

YE-İÇEI!ARYAR-ı GüZİN

ı Minnet Allahkibir veche kemal A-demelpldıcira!;ıüsnücemill 2 Şekl-i zibasımbimi~1Ün~ir

Eyledi levl}-i vücüdataşvir

3 E:alemşunc-ıbediücl-e§eri Çekdi çünn~ş-ıvücüdabeşeri

4 Virdipırliyeyedi]pıdretile İtdizibindeanı !;ıikınetile 5 ijal.l!: idüp aQsen-i

tatVlm

üzre

YazdıCünvanını taCılınüzre

6

Eyleyüp Cizzet üşlinınaClii Didi!;ıçnda anunKeremnil

7 A-deme virdi caceb ferr übihi

ffalal;AllahucalaşüretihP

8 Geldi buşüretile çün A-dem İtdilersecde melaik ol dem 9 Hem idüpIayıl.<.Cizzetbiıc

-ılit

Vechini vechinelpldımircat 10 ijabbeıa ~udret-i l}~Celle Celal

ijabbeıa şunc

-1ijudii-yı rnüteCiil

21 Keremna:"Ve lakad kerernna beni Meme" BizAdemoğuııarını(öbür yaratıklardan) üstün kıldık.KKİsra70.

A. Erkal: TürkEdebiyatındaHllye ve Cevri'nin Hllye-içar-Yar-ıGüzin'i

11

Yaraşurbulsa bun~m-ıgarrii

NaCt-ıpeygamber ile fer ü beM

12

!:lilye-ipıriiye-icemaJ.-i macnii

ŞÜfet-i ara-yıkemal-i macna

13

Cevber-i iiyine-il;ıüsn-iezel Pertev-inür-ıijuda cazze ve cell

14

Zmet-efzii-yı sera-yıimkan

Revnlik-efruz-ıriv~dil ü can

15

Serv-i bI-siiye-ibostan-ıvücüd

Na\cş-ı pıraye-i eyvan-ıvücüd

16

Al;ımed-imürselümal.ıbiib-ıIjudii Ki odurbı-bedelübı-bem-ta

17

Yoğudı aflamelaI:ıatde cadıl

Eneemlii.{ıubu sözeoldıdelI123

18

Kendil;ıüsnündenidüp aflanaşIb

EylediI:I~ anıkendineI:ıablb

19

Şıfatı oldı şafii-yı diltlcan

!:lilyesil.ıırz-ı be~ii-yıimiin

20

Levl;ı-i evşiifınatiiruz-ı ~yiim.

Olapıriiye tel;ıiyat-ıvesse lam

23Ene emlahu: Benyaratılmışlarınen gUzeliyim.

-11S-A.Ü. TürkiyatArııştımıalarıEnstitüsüDergisi SayıII Erztırunıl999

Der M~addime

21 Bundan~dem15.alem-iijii.15.anı

Şiliet-i macniyevirmiş canı

22 Olmuşolşacir-ipakize-edi

Nli+Un-ıI:Iilye-imai)büb-ıijuda 23 Bulmuşol devleteist{dadı

Wiyena1;mında afulmış adı

24 Eşer-imuccize-imedl;ı.-iresül

Eylemiş anımüsellemm~bUI

25 Resm-iinşafıidenlerİcra Olmasa afiam~allidevHi 26 Lik bengıbıaidüp bueşere

Şev~um artardıgetirsemnaıara

27 Şükrü minnet bafia da bu yüzden Feyz-i cüd eylediıücl-failu minen 28 çar-ıyiirUiişıfatu helerini

Yek-be-yek I:)ilyesinişilietini

29 Cemcidüp bir yere tertib itdüm

Lafıu macna ile terkib itdüm 30 Naımidüpiinı bı-~adricl-imkan

Eyledüm I:)ilyelerinşerhü beyan

I:Iilye-iÇarYar-ıPeygamber

Napn-ı Cevrı-iMel:)dcmet-i Güster

-119-A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cem'nin Hilye-içar.Yar-ıGüzin'i -u~

Kane Ebubekri (r.a.) reeulen, lavilen,nal;ıifen, \)aııfecl-lal;ımiebyte,

\)aııfecı-clinieyni,macTÜfecl-vechi tecti el-cebheti clicirecl_Cayneyni Clir{iel-aşlib{i

yebZibu bicl-binaci vecl-ketemi la yestemsiküni~ahul)attayesterbıcenJ.t~Vihi24

31

N~leyle böyleolundı ~ l:Iilye-il;ı.airet-i şad~-ıcaJ9)ç 32 Ijilyesinvaşfidenerbab-ısüban

Başlamış ~iiınet-imevzünundan 33 YaCniİtmişdianunşunc-ıijudli

I):ilınet-isedrebırilınan-ıbelli 34 Serv idigülşen-i şı~aol~ad Gertavılolsa degil müstebCed 35 Mescid-i dIne idenanıimam

~ametinitdisütün-ı İslam

36

Teniolmuşdıo~iiınet1e nal;ı.if Öyleıaneyleme kim ola taCyif 37 O neJ.tiifetle obelli-yı ~iiınet

Yaraş~merd idişal)ib-i ~uvvet

38 Az idilel.ım-i laılfbedeni İ"tidiilüne idişeI.un-i teni 39 Vechinünolmuşidi levni sefid

Reşkiderdi aftanili-ı gurşıd 40 Hem daijiolmuşidi vechi lat1f

RIşinün canib-iballisı baııf

41

Hem dabi böyleolundı ta~~

Kiolarublarınuncildir~

24 Uzun boylu, ince, hafif, zayıfımsı, beyaz ıenii, dar omuzlu, UnlU bir simaya sahip, açık alınlı, gözleri benli, parmaklarının üstü kılsız, saçlarını kına ve çivil otu ile boyayllp., belinin kemerinikalçası sarkınayacak şekilde sıkmayan fizikiyapıyasahip birisi idi.

A.Ü.TürkiyatAraştınnalarıEnstitüsüDergisi Sayı12 Erzurum1999

42

Didilervaşf-ıdbIninde kibar

Me~-ı şubb-ıhidayet-ia~iir

43

Şunc-ıüstad bediücl-bikmet

Alnmitmişdimubaddebi he/et

44

Görsen ol cebhe-i pür-nün eger

ZaT!

iderdünkiola cürm-i~aıner

45

Nür ile~utsanoclameydanı

Şanki burşıdidi olplşam

46

Kase-içeşmi carn~ olmuşidi

Nür ilebaşarası rolmuşidi

47

Şüret-igaybdan olçeşm-igüzIn Merdüminitmişidi dür-nişln

48

Olikicayn-i keramet-ibaşarı ijal~aeylerdi keremlenaıan

49

Vaşf-ı engüştini yaz~da ~alem

Böyle bal eyledi bu cu\cdeyi hem

50

OmeraşiIki~omuşanda celII

Eylemiş lebmini gayetde~alIl

51

Her beniinıIçalem-i~udretidi

Omeraşiikirih-i biilet idi

52

ZInet-i bilye iderdi her dem I:filye-i piikini bannaYÜketem

53

Şubl;ı-ı şadıl~gibi olrlş-isefid

ŞafaI.c-ısurIJ ileolurdıbedld

54

Da)}i ol merd-i keramet-peyvend Eylemezdi kemerin mubkem bend

-121-A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cem'nin Hilye-i çar-Yar-) Güzin'i

55 Müy idişanbedeninde o miyan Kaholurdıkemeribar-ıgiran 56 Eylemişdeo kerimücl-abla1.c

Kemer-i taCatMevlii-yı ni~

-122-Kane cÖmeru (r.a.)şed1dec_l-edemeti

ve ca1eyhic_{l-ekı!erün,}

ve lPIe innehu kane emhat.ca kane~viilencesimeneşlece, şedidecş-şeleci, bafifecı-Canzeyni,şedIdecı­ I,ümreti fiCl-Cayneyni, kanekeı!~cl-li1;ıyeti, aCsara ve eysereşarebihiikeı!lrecş-şicri rı etrafıhli şubbeten25

57

Vaşfiden Qilye-i pak-i cÖmeri VirdişıJ:ı1.ıat1ebu yüzden baberi

58

Kiola gayet ile künd-i mekün Ijabbeıa şunc-ıljuda-yı bi-çün

59

İbtilafeylediler bunda kibar

Ekı!erivirdi bu I.<avl Uzre 1.carar

60

HemdiniImişkio vech-irüşen Olarevna1.c-şik:en vech-i leben

61

Reng-imbslir-ı bahar-effüzı

Dinünolmuşdıgülnevruzı

62

Anunitmişdibüdavend-i celil Sidre-i 1.cadrini mevzün utavıı

63

cİlm-i din-i mübIn idi evI.<ad Zılli olsa noclamemdüd-ı ebed

64

İtdiçünmaşlal;ıat-ı dineJ.<ıyam Ser-firazoldı !iva-yı İslam

25

Büyükço~unlu~nrivayetine görekaraya~ız, bazılarına göre ise aşkın bir cilde sahipti. Uzun boylu, iriyapılı, saçlarıdökük, dar omuzlu,kızılgözlü,sık: sakallı,genelolarakkızıl bir deriye sahipti.

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsü Dergisi Sayı12 Erzurum 1999

65 Hem bu kametle cesametli idi Yiil u bal ehlişaliibetliidi 66 Bu mehiibetle görünse her bar

Andan iblis o dem eylerdi firar 67 Bumub~~\}abere itme güman

Ki~açar ııll-ıcÖmerdenşeytan 68 N~şmadi1.d5:at iden böyle didi

Müydanplşseri siide idi 69 İki yanında ~atıaz idi~Il

Her biri eyler idimüşki\}ecIl 70 İki canzları olmuşdı barıf

Böyle mevsüfdur olıiit-ı şerif 71 CArızı iib-ı rub-ıCizzet idi

Levn-işarıleben-i cennet idi

72

Da\}iitırıişdidüçeşmin ~udret

İki y~üt-ı şedldücl-bamarat 73 Eylemişsiil5:I-işahbii-yı lçadir

İki çeşminiki laciinsiigır 74 Nocla sur\}oldıiseçeşırıimüdam

Mesti diciim-ımubabbetle tamam 75 Nocla sur\} olsa oçeşm-igügün

ijavf-ıljalç diicim iderdi pür \}ün 76 O me\}asin ki afla zInet idi

Deste-i yiisemen behcet idi

77

Benzemez ana reYiibin-i cihan Dinilirse noclareYI:ıiin-ıcinlin

-123-A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cevri'nin Hilye-içar-Yar-ıGüzin'i

78

Eylemişdi ikidestin Yezdan

Şunc-ıi)ikmetle camelde yeksan 79 Rast-girdiir idi olbüb-ı e~viir

Bir idi ana yemin ile yesiir

80

Sebletinde var idi ke~ret-imü Sünnetiitmişidi cadet ü bü 81 I:Iemdimiş şanbinün vaşşafı

I:Iumrete macil idieırafı

-124-Kane cO§manu (La.) rebCeten, I.ıasenecl-vechi, r~~ecl-beşereti, ke§lrecı­

libyeti, esmerecl-levni, ke§lrecş-şicri <:labmecl-kerlidisi, beciducm-mlibeyneCl-menkıbeyni, veyeşüddü esnanehub{ı-ı;ehebi, ş{ruhu ~adk:esa ıiraCeyhi müşrifecı­ enfi,minecmel{n-nasi, lehü cemmetün esfelü minüıüneyhi26

82

J:Iilye-i piik-ila~if-icO§man Oldıbu vechletal:ı1dIs:übeyan

83

Vasatlicı ~ameidi ol dana

ijayr-ı mal;ı:iaolsa nocla ser-ta-pa

84

İCtida!üzre idi~additamam Bir sehi serv idi mevzün endiim

85

Gü1bün-i cennet idi01~amet

Ravza-i dne virirdi zmet

86

Hemdimişlero güzin-ibeşere

l:Iüsnücl-vech ür~~ücl-beşere

87

,,;:~~

Gülrubsiirıter ü burrem idi

cIrI.c-ı şermüI:ıaya-i şebnemidi

26

Orta boylu, güzel yüzlü, ince tenli, gürsakallı,esmer renkli, gürsaçlı,iri kemikli,dişleri altın kaplamalı,vücudu bilhassakolları kılla kaplıydı.Uzun burunlu,insanlarınen güzeli vesaçları kulaklarını aşacak şekildeuzundu.

A.Ü. TürkiyatArııştırınalanEnstitüsü Dergisi Sayı12 Erzurum 1999

88

Gerçikimol gülgÜızar-ı l,ıaya

ijende itmezdi edebden ama

89

Bir güler yüzli server idi J:Iilsnidünyayıesir eyler idi

90

Hem oluplil,ıyesinüfi müyı ke~ir

Afialişufteidimüşk-icebir

91

Eyleserişine I:ıinna-i\}izab Çemen-il;ıüsm olurdı şadad

92

Esmerücl-levn idi ol vech-il;ıaesn

Cümle elvandan odurmustal,ısen

93

D1icimolmuşdıo vech-i pür-niir BürkaC-işerm-i l;ıayiidamestür

94

Edebindennaıaritdükçe ana lS.udsiyan eyler idi istiijya

95

Tavr-ı 1id1ibına virmişid ~arar

J:Iilmine ziveri di fer üv*1iı:

96

Gerçi g1iyetço~idimuy-ıteni Niir idiıulmetiçinde bedeni

97

Cürm-iburşididi ol cism-i sefid Müyolmuşdı şuacı burşid

98

lS.uvvet-işuncıbüd1ivend-i~adim

Her ser cazınini itmişdicazim

99

Dabiolmuşdıbi-t*dir-i mecid İki düşanesimabeyni becid

100

Bend-İ İnsaniidişed-ıeheb

Aiiamal;ışuşidi bitavr-ıcaceb

-125-A. Erkal: TürkEdebiyatındaHilye ve Cevri'nin Hilye-i çar-Yar-) Güzin'i

101 Cümle i<{füzre olandişlerini Yacni ol derc-il;ıükm-igevherini 102 Eyleyüprişte-izerle beste

Böylenu~eyleri di peyveste

103

Cümledendanıidil;ıiişılıbu

Tar-ızerinedizilmişluclu

104

Görüntirdi ana itsefinaıarı

Vech-i pakindenişan-ıcederi 105 Ca-be-cabag-ırubunda bue~er

BüsnilnevinnişidizınetÜfer 106 Mü-yı bazusıniderdi mestfu

Vaşfıbu resmeolunmuş mes~i1r

107 Tar-ıkisvesi inüpgüşeneta Sünbülolmuşdıgül üzre güya

-126-Kane CAliyyun (r.a.) ademeşedidecl-edemeti,alp'aba ilael-If;.aşri mineCt-tüli keııirecş-şecri vecl-lil;ıyetuhu cari4un ve eşfem, eşlace, l;ıasenecl-vechi, caıiinecı­ baıni, macilün ilecs-semni, edcececI-Cayneyni, curu4ucm-mabeyneCI-menkibeyni la yebinu ca4udun min sacidihi, şeıınecl-keffeyni, cazimücl-keradisi, kiine iı;a meşa

tekeffiica27

108 Levl;ı-iayine-i vech-i ezeli M$em-irazınıyaCni cAli

109

Buşıfatlarla olunmuş taşvIr

İdeyümşeklini n~utal:ırir

27 Karayağız, orta boylu, teni kıllı, geniş ve sarı sakallı, başı saçsız, güzel yüzlü, göbekli,

şişmanımsı, siyah gözlü, avuç içi geniş, iri kemikli, boynugümüş bir ibriğebenzeyen,

başının sadece arkakısmındasaç bulunan ve kasık bir vaziyette yürüyen fiziki yapıya

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsü Dergisi Sayı12 Erzurum 1999

110

AnunitmişdiI}eklm-i biçün Levn-i pakizesini gendüm-i gün

111

Vech-i pakin görüperbab-ı naıar

Kerem Allah-i Tecali didiler

112

~atolsa görünürdi nazara

~ameti ıüldan aIp-eb-15:aşra

113

Kine kütah idi ol~adne deraz

MuCtedil~ametidi ol mümtaz

114

l:Iilyesişerhinidenehl-İhüner Didivaşfındacani ueşfer

115

Gerçi bina ile ol müzd-i güzin Nice demnşiniitdi tezym

116

Terk idüpşoiirabumaCnliyıveli Çekdi tezyin-imel}asındaneli

117

Müydanyo~idibaşında nişlin

l:Ielf-i recsinde idiştriheman

118

l:Iüsnücl-vech idi olmalı-ıcemal

ijüblu~ bulmuşidi anda kemal

119

Nocla olsaşikemipür Qikmet Var idi dliciresinde vüs"at

120

OL mübarekşikem-ipür envar

İsminema"il idi birmi~dar

121

Çeşm-i şi'ranesiheybetli idi Na?-ara-i pm mehiibetli idi

122

Ed"ecü"l-Cayn idi olzat-ıkerim Çeşminüfi olmuşidi cürmi

"azim

-127-A. Erkal: TürkEdebiyatındaHllye ve Cevri'nin Hilye-içar-Yar-ıGüzin'j

123

Yacnikimagıbeyaz idi~atı

Hem siyiihmda da bil buşıfatı

124

Yaşşı yagrınlı idi ol server

Sinesiolmuşidi pehna-ver

125

Hem olup siicid übazusı I:ıiisen Far~ olunmazdıbiri birinden

126

D$ keffinimüleJ:ıl.ıemter idi Her biri bir yem-i pür-güher idi

127

ÜstübVan beden-işir-iIJudii Ekber üaCıamidi ser-m-pa

128

Heybetin görse eger Rüstem ü Sam

ijavfındanol demolurdıser-sam

129

Gerdeni slln-işıfat-ı şafiidi

Gümüş ib~diyen~ogrıdidi

130

Şemc-ikafür idi ol perden Camc-i dini iderdiruşen

131

Hemolurdıoser-efraz-ıcihan

Önüne mil iderek yola revan

132

Her dem eylerditeviizı"la ~yiim

Mütekebbir gibi itmezdi ijrram

133

Dacim ol nabl-igülistan-ı şırat

i"tidlil üzre iderdi iJarekiit

134

Eyleyüpvazcmı dervişane

Meylidüşmüşdibütün insana

135

Şüretinde var idinür-ıijudli Nocla meyl itse afta bliy u geda

-128-A.Ü. TürkiyatArastırma1arıEnstitüsü Dergisi Sayı12 Erzurmn 1999

ijiitinıe

136 ClimleaşhabıResulullahuun Oşehenşiih-ıfelek dergiihun 137 Oldılar çarg-ıijudiiya enelim

RaQıal1ahuTeciili canhum 138 İtdilerümmetiga~a irşiid

Buldılarbuşerefeisticdiid

139

Her biripişrev-imeslek-i din Her biri bedra1l:.a-i riih-i y~in 140 Her biri pir üsultan-ırüsül

Her biri ümmete hadi-i sübül 141 O saciidedilerün~ürmetine

Cahma rütbesine cizzetine 142 Eyleyüplutf-ıCinayet Mevlii

İdeCevrIye hidiiyet Mevla 143 Anaşayesteidüpgufranı

Cümleden cafv olunaCisyanı

144 Ola dünyada anakiin-ı şeviib

Medb-i peygamber ü iiI uaşbiib

145 ~alem-i nii~mn-ıpakine ni?:iim Virdi bin ellide bunazınal)itiim

·129-_A~.Er=k""al~:Tür..:.=:"c=k--"Ec1=ebe=,İy..."atın=da=.::Hil""·:.ıY,,,-e-,-,ve=..cC",.e...cvrı~·--"'nln=..eH~il::.ıy,,,e--=-İ-'l(ç=8r,--Y~ar=--"-l-,,,G:.=tmn=·:::.'-=-i

-136-HİLYE HAKKINDA GENEL KAYNAKÇA

I-Kitaplar

A. SırrıLevend, Atayi'ninHilyetü'I-Efkarı,Ankara 1948.

Ali Bayram Kaya, 17. Yüzyıl DivAn Şairlerinden NeşAti, Hayatı, Edebi Kişiligi, Eserleri ve Hilye-i Enbiyası'nın Tenkidli Metni, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Edirne 1991.

AliYardım,Peygamberlmizin Şemaili, İstanbul1998.

İbrahim Bayraktar, Hz. Peygamberin Şemaili, Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Erzurum 1987.

İskender Pala, Hilye-i Saadet, TDVY, Ankara 1991.

Numan Külekçi, Hakani Mehmed Bey, Hilye, Erzurum 1988.

2-Makaleler

A. Sırrı Levend, "Dini Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri", TDAY-BeIleten, 5.35-80, Ankara 1972.

AliYardım,"Hilye-i Saadet, Peygamber EfendimizinYaradılışGüzellikleri",

KubbealtıAkademiMecmuası, Yıl:7,SA, 5.12-25, Ekim 1978.

Amil Çelebiogıu, "Türk EdebiyatındaManzum Dini Eserler", Şükrü Elçin

Armaganı,s.153-166, TDKAnkara 1983.

Mahmut Kaplan, "Neşati'nin Hilye-i Enbiyası", Yüzüncü Yıl Üniv. Fen-Edeb. Fak. Sosyal Bilimler Dergisi, C.2, S.2, 5.149-166, Van 1991.

Mehmet Atalay, "Hakani ve Hilyesi I-II", fıratÜniversitesi Sosyal bilimler Dergisi, S(i,2), s.29-49, 33-58,Elazıg1991.

Müjgan Cumbur,"Şemai1-i Şerifeve Hilye-i Saadet", Diyanet Dergisi, Özel

Sayı,5.39, Ankara 1970.

UğurDerman,"Yazı SanatımızdaHilye-i Saadet",İlgiDergisi, S.28, s.32-39, Ankara 1970.

3-Konu Alan Kaynaklar:

Ali Bayram Kaya,Neşati, İstanbul1998.

Aslan Tekin,Edebiyatımızda İsimlerve Terimler, Ötüken Yay, İstanbul 1995. Büyük Türk Klasikleri,CA, İstanbul 1986.

A.Ü. TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsüDergisi Sayı ıı Erzurum 1999

-131-Emine Yeniterzi, DivanŞiirindeNa't, Türkiye DiyanetVakfıYay. Ankara 1993. Sadettin Nüzhet Ergun, TürkŞairleri, Rıza Koşkun Matbaası,C.2,İstanbuL. Hüseyin Ayan, Cevri,Hayatı,Eserleri,ŞahsiyetiveDivanı,Erzurum 1981. İskenderPala, Ansiklopedik: DivanŞiiri Sözlüğü, AkçağYay. Ankara.

İskenderPala,Şiirler, Şairlerve Meclisler, Ötüken Yay.İstanbul 1997.

İslamAnsiklopedisi, "Hakani" maddesi, Türkiye DiyanetVakfıYay.C.15,İst.1997. Tunca Kortantamer, Nev'izade Atayi ve Hamsesi,İzmir1997.